پیشگامی محیط‌زیستی سعودی
شهرام اتفاق از امکان اجرایی شدن طرح کاشت میلیاردی درخت در عربستان سعودی می‌گوید
عربستان سعودی اگر هم در تلاش برای بهبود وجهه سیاسی خود باشد، ایده خاورمیانه سبز را به عنوان یک ابر‌پروژه محیط‌زیستی، به ابزاری برای مقابله با تغییرات اقلیمی مطرح کرده است. اینکه آیا این کشور می‌تواند با توجه به محدودیت‌های آب‌و‌هوایی و جغرافیای بیابانی، پروژه بسیار بزرگ کاشت 50 میلیارد درخت را به سرانجام برساند، پرسش این روزهای فعالان محیط زیست و البته کارشناسان است. در توضیح و امکان اجرایی شدن این طرح باید رویه‌های سیاسی و خصلت‌های شخصی رهبران کشورهای ثروتمند عربی حاشیه خلیج فارس و از جمله عربستان سعودی را نیز لحاظ کرد. آنها عمدتاً به دنبال بزرگ‌ترین‌ها، بهترین‌ها و محیرالعقول‌ترین پروژه‌ها هستند ولو این پروژه‌ها از نظر فنی قابلیت اجرایی نداشته باشند. شهرام اتفاق پژوهشگر محیط‌زیست به پرسش‌هایی درباره اهداف این پروژه پاسخ داده است. اینکه آیا در شرایطی که خاورمیانه در التهاب اختلافات سیاسی و عقیدتی و تعارض منافع اقتصادی می‌سوزد، یک پروژه محیط زیستی می‌تواند آب خنک و هوای تازه‌ای به روابط کشورها بدهد و نوعی همگرایی سیاسی برای مقابله با مخاطرات طبیعی این منطقه همیشه در بحران ایجاد کند؟ شهرام اتفاق می‌گوید: سازمان‌هایی نظیر اتحادیه عرب (Arab League) یا سازمان همکاری‌های اسلامی (Organisation of Islamic Cooperation)، تشکل‌هایی هویت‌محور هستند که در فضای آرمانخواهی قرن بیستمی شکل گرفته‌اند و به اعتبار آموزه‌های فرانسیس فوکویاما، و همچنین به استناد شواهد تجربی چند دهه اخیر، غالباً به سرانجام فرخنده‌ای رهنمون نمی‌شوند. چون اعضای آنها، همواره منافع اقتصادی خود را بر آرمان‌های جمعی این‌گونه تشکل‌ها ترجیح می‌دهند. اما پروژه سبز خاورمیانه، دربردارنده منافعی روشن و مشخص برای تمامی ذی‌نفعان آن است. طبعاً «منافع مشترک» موجب «همگرایی» می‌شود.
♦♦♦
موضوع «ابتکار سبز خاورمیانه» یا «پروژه سبز خاورمیانه» چیست؟
از نظر فنی، عربستان پروژهای محیط زیستی را برای آینده این کشور و منطقه خاورمیانه تعریف کرده است که از سه سرفصل مهم تشکیل شده است: 1- کوشش برای کاهش انتشار کربن ناشی از تولیدات هیدروکربنی در منطقه خاورمیانه تا بیش از 60 درصد میزان انتشار فعلی، 2- احیای منطقه‌ای معادل 200 میلیون هکتار از زمین‌های تخریب‌شده که به کاهش 5 /2 درصد از سطح کربن جهانی منجر خواهد شد و 3- کاشت 50 میلیارد درخت در سراسر خاورمیانه که 10 میلیارد آن قرار است در عربستان سعودی کاشته شود.
مبرهن است که هر یک از سرفصل‌های یادشده، شامل مجموعه‌ای از پروژهای کوچک‌تر خواهد بود. همچنین واضح است که اجرای بخش‌هایی از این پروژه که قرار است خارج از سرزمین عربستان اجرا شود، نیازمند جلب همکاری سایر کشورهای منطقه است. همچنین اجرای چنین پروژهای مستلزم جذب سرمایه و انتقال فناوری‌های نوین است.
از این‌رو، حوالی آبان‌ماه سال جاری (2021)، عربستان رویدادی با عنوان «اجلاس ابتکار سبز خاورمیانه» را در ریاض برگزار کرد و طی آن، پروژه خاورمیانه سبز را معرفی کرد. هدف عربستان از برگزاری اجلاس معرفی این پروژه و جلب مشارکت‌های بین‌المللی و همچنین تحقق اهداف سیاسی و اقتصادی دیگر بوده است.
در این اجلاس چه خبر بود؟ آیا عربستان تلاش دارد از تکنولوژی و حمایت لجستیک کشورهای غربی برای اجرای این طرح استفاده کند؟
زمان برگزاری این اجلاس طوری برنامه‌ریزی شده بود که در حوالی دو رویداد بین‌المللی مهم و مرتبط دیگر باشد: نشست رهبران ۲۰ قدرت اقتصادی برتر جهان در شهر رُم ایتالیا، که بررسی تغییرات آب‌و‌هوایی و همه‌گیری کرونا را در دستور کار خود داشت. رویداد دیگر، نشست COP26 در شهر گلاسکو بود. گردهمایی 200 کشور جهان برای چاره‌اندیشی درباره گرمایش فزاینده زمین و ممانعت از تغییرات اقلیمی.
کشورهایی از جمله هند، ایتالیا، انگلیس، روسیه، برزیل، آمریکا، کویت، اردن، الجزایر، مراکش، پاکستان، تونس، یمن، عراق، جیبوتی، قطر، مصر، فلسطین و تانزانیا در زمره شرکت‌کنندگان «اجلاس ابتکار سبز خاورمیانه» بودند. بنابراین حضور این ترکیب «آسیایی-آفریقایی-اروپایی-آمریکایی» برای معرفی راهکاری خاورمیانه‌ای برای حل مشکلات محیط زیستی، یکی از ویژگی‌های این اجلاس محسوب می‌شد.
از منظر «اقتصادی»، حضور شخصیت‌هایی مانند لاری فینک رئیس هیات‌مدیره شرکت بِلَک‌راک به عنوان یک شرکت سرمایه‌گذاری آمریکایی و آندره استیوس مدیر شرکت بی.تی.جی. پاکچوال به عنوان یک شرکت سرمایه‌گذاری برزیلی، نشانگر علاقه سرمایه‌گذاران به فرصت‌های موجود در پروژه خاورمیانه سبز بود و آنها در سخنرانی خود این علاقه‌مندی را به صراحت اعلام کردند. آندره پینار نیز از موضع شریک و رئیس اجرایی شرکت بریتانیایی سرمایه‌گذاری خطرپذیر سی.فایو. کپیتال در این اجلاس سخنرانی کرد. او با اشاره به پروژه عربستان، تاکید کرد که انرژی هسته‌ای می‌تواند تا سال 2030 به یکی از اصلی‌ترین فناوری‌های پایدار تبدیل شود. از بعد «سیاسی»، احمد ابوالغیط، دبیرکل اتحادیه عرب و یوسف بن‌احمد‌العثیمین، دبیرکل سازمان همکاری‌های اسلامی از جمله سخنرانان کلیدی افتتاحیه این اجلاس بودند و حضورشان به معنای حمایت جامعه اسلامی-عربی از این پروژه بود. آنها همچنین تلویحاً و به موازات موضوع اصلی جلسه، یک بار دیگر حمایت خودشان را از عربستان به نمایش گذاشتند.
نه‌تنها شاهزاده ولز -پسر ارشد ملکه بریتانیا- جزو میهمانان این اجلاس بود، بلکه لرد جرالد ادگار گریمستون، از تجار سرشناس بریتانیایی، در زمان قرائت پیام بوریس جانسون، نخست‌وزیر بریتانیا، گفت: «یک دهه پیش، برگزاری چنین نشستی در مورد تغییرات آب‌و‌هوایی، و تعهدی که همه شما انجام می‌دهید، غیرقابل تصور بود.»
همچنین حضور یکی از منتقدان سرسخت عربستان در این رویداد به نام مانلیو دی استفانو به عنوان نماینده ایتالیا که قبلاً معاون وزیر امورخارجه ایتالیا بود، تغییر رویکرد بخشی از جامعه اروپا نسبت به عربستان و بخشش خطاهای گذشته تلقی شد. حضور جان کری، مسوول ویژه امور اقلیمی دولت ایالات متحده، نیز بسیار بااهمیت بود.
از نظرگاه «مناسبات بین‌المللی»، عربستان از پشتیبانی کامل سازمان ملل متحد در برگزاری این رویداد برخوردار بود. امینه جین محمد قائم‌مقام دبیرکل سازمان، پیش از برگزاری این اجلاس، خود معرف و مروج این اجلاس بود و در روز افتتاحیه نیز در جمع سخنرانان کلیدی، سنگ‌تمام گذاشت و دفاع تمام‌قدی از این اجلاس و اهداف پروژه کرد.
مارکو لامبرتینی، مدیر کل بنیاد جهانی طبیعت (WWF) نیز در این رویداد حضور داشت. بنیاد جهانی طبیعت یک سازمان غیردولتی (NGO) است که در حوالی سال 1961 با نام اولیه صندوق جهانی حیات‌وحش تاسیس شد و فعایت‌هایش معطوف بر حفظ طبیعت وحشی و کاهش تاثیر عوامل انسانی بر محیط‌زیست است.
از منظر «فرهنگی» به جز نمایندگان سیاسی و اقتصادی، برخی شخصیت‌های علمی و هنرمندان نیز جزو مدعوین بودند و نقش‌آفرینی می‌کردند. آمبونه آلن یسایاه مشهور به ای یونگ، خواننده و موسیقیدان مشهور تانزانیایی این روزها در زمره هنرمندانی به‌شمار می‌رود که آثاری درباره محیط زیست و پایداری اجرا می‌کند. ای یونگ نیز به این مراسم دعوت شده بود تا با موسیقی آفریقایی-آمریکایی خود، در طول رویدادهای جانبی این اجلاس از میهمانان پذیرایی کند. مضمون آهنگ‌های او، کوشش برای افزایش آگاهی درباره ایجاد یک سیاره سبزتر و تاکید بر اهمیت توسعه پایدار بود.
بنابراین می‌توان ادعا کرد که اهتمام عربستان برای معرفی خود به عنوان پیشگام حرکت به سوی انرژی‌های نو و محیط زیست پاک‌تر در مجموع موفقیت‌آمیز بود.
در پروژه خاورمیانه سبز، اقتصاد در اولویت دولت نفتی عربستان است یا محیط زیست؟ هدف عربستان از پروژه خاورمیانه سبز چیست؟ آیا این کشور دنبال اهدافی ورای تحرکات محیط زیستی است؟
یوال نوح هراری معتقد است که کشورهایی مانند چین، ژاپن و کره جنوبی انگیزه‌های بسیار محکمی دارند تا به شدت از انرژی‌های تجدیدپذیر استقبال کنند، چراکه می‌توانند این انرژی‌ها را جایگزین واردات سوخت‌های فسیلی کنند؛ اما هراری، اوضاع کشورهای دارنده منابع فسیلی را این‌چنین تحلیل می‌کند: «روسیه، ایران و عربستان سعودی متکی بر صادرات نفت و گاز هستند. اگر نفت و گاز ناگهان جای خود را به انرژی خورشیدی و باد بدهد، اقتصاد آنها فرو می‌پاشد.» اما در داخل همین گروه نیز وضعیت روسیه با اوضاع ایران و عربستان فرق می‌کند. کشورهایی مانند عربستان و ایران که به خط استوا نزدیک‌تر هستند در معرض بیشینه دما هستند. اما به تعبیر هراری، روسیه خود را مصون از چنین بحرانی می‌داند. چراکه افزایش دمای سیاره زمین، ممکن است کشورهایی مانند چاد یا عربستان و بخش‌هایی از ایران را به بیابانی غیرقابل سکونت تبدیل کند، اما روسیه ممکن است ارزیابی متفاوتی از این اوضاع داشته باشد و گمان کند این شرایط به سود اوست و گرمایش زمین می‌تواند منطه سیبری را به کشتزارهای گندم یا یک «سبد نان» بزرگ برای کل جهان تبدیل کند. به این اعتبار، افزایش دمای سیاره زمین، می‌تواند عواقب متفاوتی برای دو کشور نفتی عربستان و روسیه داشته باشد.
حتی در مقایسه با کشورهایی مانند مالدیو که از جزایر یا مناطق کم‌ارتفاع تشکیل شده‌اند و با بحران‌های متعددی نظیر طوفان‌های دریایی و بالا آمدن سطح آب ناشی از تغییرات اقلیمی روبه‌رو هستند؛ روسیه، نه نگران ارتفاع سرزمین خود نسبت به سطح دریاست و نه افزایش ارتفاع آب در خطوط ساحلی تهدیدش می‌کند.
از این‌رو عربستان همچون ایران، با یک پارادوکس اقتصادی و محیط زیستی مواجه است. افزایش فروش نفت برای این دو کشور از یک‌سو به منزله حصول منافع اقتصادی بیشتر است و از سوی دیگر، تعبیری جز گرمایش فزاینده سیاره زمین و نابودی آن سرزمین‌ها ندارد. اما عربستان این پارادوکس را به هوشمندانه‌ترین شیوه و ایران آن را به بدترین طریق مدیریت می‌کند: (الف) از آنجا که جایگاه اقتصادی و وجاهت اجتماعی «نفت» روزبه‌روز تنزل می‌یابد، عربستان می‌کوشد تا سوخت‌های فسیلی موجود خود را در زودترین زمان ممکن بفروشد و آن را در حوزه‌هایی جدید مانند انرژی‌های نو سرمایه‌گذاری کند. (ب) عربستان تلاش می‌کند با گسترش مزارع خورشیدی عظیم، به یک فروشنده جهانی انرژی برق خورشیدی در آینده تبدیل شود و همچنین همت گمارده است تا رفته‌رفته به جای فروشنده گاز به فروشنده گاز هیدروژن ال‌ان‌جی تبدیل شود. (ج) عربستان با تعریف پروژه‌هایی نظیر «ابتکار سبز عربستان» و «ابتکار سبز خاورمیانه»، کیفیت زیست بوم خود را ارتقا می‌بخشد. (د) سرانجام عربستان در نظر دارد تا از رهگذر این اقدامات به مجموعه‌ای از اهداف سیاسی نیز دست یابد.
در مقایسه با عربستان، (الف) ایران به دلایل مختلف نمی‌تواند نفت خود را بفروشد و با در اختیار داشتن منابع عظیم گاز طبیعی، هیچ جایگاهی در تجارت گاز جهانی نداشته است. (ب) ایران نه توانایی جذب سرمایه برای توسعه انرژی‌های نو را دارد و نه قادر است سرمایه‌های موجود خود را به کفایت به خدمت بگیرد. (ج) ایران نه تنها برنامه‌ای برای ارتقای محیط زیست در این سطوح ندارد، بلکه ساختار اقتصاد دولتی آن، مخرب فزاینده محیط زیست است.
آیا در سرزمین خشک و بی‌آب خاورمیانه کاشت درخت می‌تواند یک پروژه محیط‌زیستی تلقی شود یا خود این پروژه به دلیل تبعاتی که در مصرف آب و نحوه تامین آب دارد می‌تواند لطمات محیط زیستی به جا بگذارد؟ کاشت درخت آسان است اما نگهداری آن کار بسیار سختی است. عربستان با تکیه بر چه تجربه یا تکنولوژی‌ای قصد دارد چند میلیارد درخت در صحرا بکارد؟ اساساً این طرح چقدر قابلیت اجرایی دارد؟
عربستان سعودی بزرگ‌ترین تولیدکننده آب شیرین در جهان است. به طوری که در سال 2011، حجم آب شیرین عرضه‌شده به وسیله 27 کارخانه آب‌شیرین‌کن در این کشور، که در محل‌های گوناگون مستقر شده بودند، برابر 3 /3 میلیون متر‌مکعب در روز و معادل 2 /1 میلیارد متر‌مکعب در سال بود. در آن زمان شش کارخانه آب‌شیرین‌کن در ساحل شرقی و 21 کارخانه در ساحل دریای سرخ تاسیس شده بودند. این تاسیسات طی یک دهه اخیر توسعه یافته‌اند و سبب شده‌اند عربستان در این حوزه متبحر شود. آب‌شیرین‌کن‌های عربستان در رأس‌الخیر از شهرت جهانی برخوردار است و سرمایه‌گذاری انجام‌شده برای آن در سال 2014 معادل 2 /7 میلیارد دلار بوده است. فناوری این آب‌شیرین‌کن‌ها متعلق به شرکت‌های معتبری نظیر زیمنس آلمان، دوسان (Doosan) کره جنوبی و نظایر آنهاست. بخشی از این تاسیسات با سرمایه‌گذاری خارجی و بخشی دیگر با سرمایه‌گذاری دولت تاسیس شده‌اند و در مجموع می‌توان ادعا کرد که عربستان همواره تجربه موفقی در جذب سرمایه و فناوری داشته است. افزون بر این، موسسه علم و فناوری عبدالعزیز، پیش از این نیز پروژه‌های موفقی را در حوزه بیابان‌زدایی در عربستان اجرا کرده است و در آینده نیز به خوبی قادر است از فناورهای نوین در این حوزه بهره‌مند شود. شایان ذکر است که میهمانان شرکت‌کننده در اجلاس نیز از تمایل خود برای انتقال فناوری‌های مربوط به پروژه خاورمیانه سبز سخن گفتند.
آیا پروژه خاورمیانه سبز می‌تواند باعث ایجاد همگرایی میان کشورهای خاورمیانه برای غلبه بر بحران‌های محیط زیستی شود؟
سازمان‌هایی نظیر اتحادیه عرب یا سازمان همکاری‌های اسلامی، تشکل‌هایی هویت‌محور هستند که در فضای آرمانخواهی قرن بیستمی شکل گرفته‌اند و به اعتبار آموزه‌های فرانسیس فوکویاما، و همچنین به استناد شواهد تجربی چند دهه اخیر، غالباً به سرانجام فرخنده‌ای رهنمون نمی‌شوند. چون اعضای آنها، همواره منافع اقتصادی خود را بر آرمان‌های جمعی این‌گونه تشکل‌ها ترجیح می‌دهند. اما پروژه سبز خاورمیانه، دربردارنده منافعی روشن و مشخص برای تمامی ذی‌نفعان آن است. طبعاً «منافع مشترک» موجب «همگرایی» می‌شود.
آیا پروژه خاورمیانه سبز، اهداف سیاسی هم در پی دارد؟
پیشتر در جای دیگری نوشته بودم که «در میانه برگزاری کنفرانس جهانی تغییرات اقلیمی COP26 در شهر گلاسکو، کارلوتا گال رئیس دفتر نیویورک تایمز در استانبول، طی مقاله‌ای در آن نشریه، شرایط اردوغان را رو به افول می‌داند. به توصیف گال، رویداد کاپ 26 در گلاسکو که قرار بود فرصت مغتنمی برای نمایش قدرت اردوغان و مشارکت ترکیه در مسائل اقلیمی جهان باشد، به نقطه ضعفی برای اردوغان تبدیل شد و اوضاع آن‌طور که اردوغان انتظار داشت پیش نرفت. کارلوتا گال معتقد است از یک‌سو، جاه‌طلبی‌های اردوغان در حوزه سیاست خارجی و ماجراجویی‌های فرامرزی او در حوالی جمهوری آذربایجان، سوریه و لیبی، و از سوی دیگر به فراموشی سپردن اهمیت اقتصاد، اردوغان را روزبه‌روز در مسیر افول قرار داده است».
به توصیف گال، اردوغان تمایل داشت که نقش‌آفرین اصلی محیط زیستی خاورمیانه باشد، اما سودای ایجاد امپراتوری عثمانی به قدری او را مشغول کرد که از بسیاری امور مهم اقتصادی و سیاسی بازماند. در نتیجه به نظر می‌رسد عربستان به عالی‌ترین شکل ممکن از تعلل ترکیه بهره جسته است و با معرفی خود به عنوان رهبر پروژه محیط زیستی خاورمیانه، قصد دارد ماجراجویی‌های فرامرزی خود را از خاطرات جهانیان بزداید و موقعیت سیاسی خود را در میان رقبای منطقه‌ای استحکام ببخشد.
