خاورمیانه برای دنیا مهم نیست
عدنان مزارعی از اثر تغییرات اقلیمی بر خاورمیانه می‌گوید
جواد حیدریان: اندیشکده رند پیش‌بینی کرده روزهای گرم، موج گرما و خطرات اقلیمی در راه است. مناطق اهواز، جنوب عراق و کویت تقریباً گرم‌ترین نقاط گرم قابل سکونت جهان هستند. بررسی‌ها نشان می‌دهد اثرات بحران اقلیمی در خاورمیانه، حوالی خلیج فارس، دریای سرخ، پاکستان، نپال، هند، بنگلادش و سریلانکا بیشتر از جاهای دیگر است. عدنان مزارعی معاون سابق خاورمیانه و آسیای مرکزی صندوق بین‌المللی پول و پژوهشگر ارشد موسسه پیترسون معتقد است؛ باید اقتصاد و ساختارهای مدیریتی کشورهای خاورمیانه و ایران با شرایط جدید اقلیمی و آبوهوایی سازگار شود. با این حال او بر این باور است؛ اگرچه نه گفتن نه شنیدن این جمله آسان نیست اما خاورمیانه دیگر برای دنیا مهم نیست و این را می‌توان از خروج قدرت‌ها و نحوه مواجهه آنها با مسائل خاورمیانه باور کرد.
♦♦♦
خاورمیانه جغرافیای پیچیده‌ای هم از منظر طبیعی و هم از منظر جغرافیای انسانی دارد. این منطقه با چه مخاطراتی روبه‌رو است که اکنون به شکلی ویژه کانون توجه قرار گرفته است؟ استمرار این وضعیت در جغرافیای خاورمیانه چه عواقبی به دنبال دارد؟
خاورمیانه از گرم‌ترین و خشک‌ترین نقاط دنیاست. این منطقه دچار فقر آبی بوده و متکی به آب باران است.70 درصد آبیاری کشاورزی خاورمیانه به وسیله باران انجام می‌شود. مساله مهم دیگر خاورمیانه این است که شش درصد جمعیت جهان را دارد و تنها یک درصد منابع آب تازه را در اختیار دارد. این منطقه بزرگ‌ترین منطقه تولید انرژی کربنی در جهان است و بیشترین یارانه مصرف انرژی را نیز به مردم پرداخت می‌کند. این وضعیت باعث شده که خاورمیانه از نظر تغییرات آبوهوایی گرم‌تر و نیاز آبی کشورهای آن بیشتر شود. با بدتر شدن وضع اقلیمی، نوسانات آب‌و‌هوا و بارش زیادتر خواهد شد. یکی از عواقب آن این است که تولید غذا و خوراک پایین می‌آید. بنابراین در این منطقه نرخ رشد پایین خواهد آمد و اختلافات بین بخش‌های اقتصادی بیشتر خواهد شد. به خصوص وضع کسانی که در حوزه کشاورزی فعالیت می‌کنند بدتر خواهد شد و کسانی که در بخش‌های دیگر هستند به تناوب آسیب می‌بینند ولی از کشاورزی بدتر نمی‌شود. البته بحث امنیت غذایی و بالا رفتن قیمت غذا اقشار ضربه‌پذیر را دچار وضعیت بدتری خواهد کرد و تناسب درآمد را نیز به هم می‌ریزد و مشکلات عدیده در این زمینه فراهم می‌کند. این مجموعه اتفاقات می‌تواند درون کشورها مشکلات اجتماعی و سیاسی به‌وجود بیاورد. نمونه این رخدادهای امنیتی و سیاسی جنگ داخلی سوریه است که گفته می‌شود یکی از دلایل آن مسائل مرتبط با آب و خشکسالی بود که این کشور در بخش‌هایی گرفتار آن شد. شاید بتوان به عنوان یک نمونه از مشکلات درون کشورها، مساله آب در خوزستان و تنش‌های اجتماعی را که چندی پیش رخ داد، مثال زد.
یک مساله دیگر در خاورمیانه و مرتبط با عواقب وضعیت آبوهوایی به نزاع و کشمکش بین کشورها مربوط است. رقابت و مشاجره بر روی منابع آبی بین کشورها زیاد شده است. قسمت‌هایی از خاورمیانه وجود دارد که منابع آبی در آن قابل بحث است و بر روی مالکیت و نحوه استفاده از آن دعواست. یکی از این مناطق فلات یا دشت اردن است که بین این کشور و همسایگانش از جمله اسرائیل تنش وجود دارد و دیگری مساله رود نیل است که باعث بروز تنش جدی بین مصر و اتیوپی شده است.
مشکل دیگر این است که در خاورمیانه با استمرار چنین وضعیتی پیش‌بینی می‌شود بین کشورهای غنی و فقیر کشمکش به‌وجود خواهد آمد. چراکه مسائل محیط‌زیستی و اقلیمی و آبوهوایی به صورت یکسان کشورها را درگیر نخواهد کرد و نحوه مواجهه و مقابله کشورها با معضلات با توجه به توانایی و امکانات آنها با هم متفاوت است. بنابراین باید نحوه مواجهه کشورهای نفت‌خیز را نیز در نظر گرفت. بنابراین بین کشورهای فقیر و ثروتمند خاورمیانه تنش به‌وجود خواهد آمد. در نتیجه ممکن است با افزایش این مشکلات و با افزایش دما و کاهش منابع آبی و در نتیجه پایین آمدن توان تولید غذا و کاهش رشد اقتصادی، حرکت جمعیت و جابه‌جایی آن به سمت مناطق دیگر سرعت گیرد و جهان با موج غیرقابل باوری از مهاجرت و کوچ دسته‌جمعی مردم خاورمیانه روبه‌رو شود. گاه این مهاجرت درون شهرهاست، گاه بین کشورهای منطقه است و در نهایت از خاورمیانه به بقیه دنیا این کوچ جمعیتی رخ خواهد داد. مجسم کنید اگر مصر با مشکل اقتصادی مواجه شود و تامین مواد غذایی در مناطقی از این کشور بیشتر شود؛ بنابراین موجی از جمعیت این کشور باید به سمت جای دیگری آواره و منتقل شود.
کشورهای دنیا برای مقابله با اثرات تغییر اقلیم توافقی در پاریس داشتند که به کنفرانس مقابله با تغییرات اقلیمی پاریس معروف است. به نظر می‌رسد کشورهای خاورمیانه از جمله آسیب‌پذیرترین کشورها در مواجهه با بحران گرمایش جهانی و تغییر اقلیم هستند. چه اقداماتی در این زمینه باید صورت بگیرد تا مخاطرات این تغییرات برای این کشورها کمتر باشد؟
توافق کشورهای جهان در کنفرانس پاریس برای جلوگیری از بالا رفتن حرارت و تولید کربن است. کشورها دارند برنامه‌هایی تدوین می‌کنند که هر کدام چطور و تا چه حد در مدیریت مصرف کربن ادای سهم کنند تا دمای کره زمین بیش از این بالا نرود. به زودی کنفرانس cop26 برگزار خواهد شد. این کنفرانس قرار است بحث‌ها در این زمینه را جلوتر ببرد. ایران در مجلس شورای اسلامی شرکت در کنفرانس cop26 را تصویب نکرده و از سویی تعهدات کنفرانس تغییر اقلیم پاریس طی این سال‌ها با مخالفت‌هایی روبه‌رو بوده است. یکی از سیاست‌هایی که بر روی آن بحث وجود دارد مساله وضع مالیات بر تولید کربن است. یعنی از طریق مالیات و بالا بردن قیمت مصرف سوخت کربن، مصرف سوخت‌های فسیلی به عنوان عامل عمده گازهای گلخانه‌ای و تولید کربن را پایین بیاورند. مشکلی که در آینده به وجود خواهد آمد این است که کشوری این مالیات بر تولید کربن را استفاده می‌کند و در این زمینه قانون وضع می‌کند، از سویی قیمت تولید در این کشور بالا می‌رود. مثلاً وضع مالیات بر مصرف بنزین از جمله این اقدامات است. اگر بقیه کشورها این قوانین در ممانعت از مصرف کربن را یکسان نکنند، آن کشورهایی که مالیات بر مصرف کربن را گذاشته‌اند از نظر رقابتی در برابر کشورهایی که مانع مصرفی نگذاشته‌اند ضرر می‌کنند. بنابراین نوعی مشاجره بین این دو گونه کشورها شدت خواهد گرفت. یکی از طرقی که در مورد آن بحث می‌شود که چگونه آن را مدیریت کنند این است که چگونه تعرفه‌های مرزی را وضع کنند. مثلاً کشوری می‌خواهد کالایی را به اروپا صادر کند. اروپا اگر مالیات تولید و استفاده از کربن بر روی کالاهایش داشته باشد اما ایران چنین نکرده باشد، بنابراین جنس ایرانی در شرایط مساوی ارزان‌تر درمی‌آید و از نظر رقابت جلو خواهد بود. بنابراین اروپا سعی خواهد کرد بر روی صادرات ایران مالیات وضع کند. این موضوعات قطعاً باعث تنش‌ها و کشمکش‌های بین‌المللی خواهد بود. برای مثال بین آمریکا و اتحادیه اروپا و چین اکنون چنین تنشی وجود دارد. این کشمکش‌ها چه در سطح بالاتر مثل کشورهای ثروتمندتر و چه در سطح کشورهای خاورمیانه تبدیل به مشاجره شده و در نهایت ممکن است به جنگ تجاری منجر شود. مساله کاهش تولید کربن مساله روز جهان است و یکی از طرق آن استفاده از مالیات بر تولید کربن است. آنهایی که مالیات می‌گذارند از نظر رقابتی نسبت به کسانی که مالیات وضع نمی‌کنند عقب می‌افتند بنابراین سعی خواهند کرد یا از طریق نوعی مالیات دیگر مرزی آن را جبران کنند یا تجارت با این کشورها را منع خواهند کرد. کشورهای خاورمیانه در این شرایط به درجات مختلفی در این مباحث بین‌المللی شرکت می‌کنند. کشور ما در معاهده پاریس فعالیت جدی نداشته است اما دیگر کشورهای خاورمیانه این معاهده را جدی گرفته و تلاش داشته‌اند خود را با آن تطبیق دهند. کشورهایی مثل عربستان سعودی و امارات این حقیقت را که دنیا دارد مطرح می‌کند تا جلوی مصرف کربن و سخت‌های فسیلی را بگیرد، جدی گرفته‌اند. این کشورها سلسله اقداماتی دارند انجام می‌دهند. این اقدامات شامل کاهش تولید کربن است. یکی همین مالیات بر تولید کربن است. کشورها با استفاده از تکنیک‌های مختلف تلاش دارند کربن کمتری وارد جو زمین کنند. شق دوم این شرایط انطباق سبک زندگی و نحوه چیدمان اقتصادی و اجتماعی در برابر شرایط است. یعنی دولت‌های خاورمیانه باید به سمت سازگاری با شرایط بروند و سبک زندگی و مصرف خود در حوزه آب را مدیریت و با شرایط واقعی این منطقه و جهان متناسب کنند. این یک حقیقت است که کشورهای آسیب‌پذیر باید آن را در نظر بگیرند. اگر سطح دریاها بالا برود بنابراین باید قبول کنید که دیگر نمی‌توانید در سواحل کشور خانه‌سازی کنید. مثلاً در خاورمیانه اگر سطح بالا برود شهری مثل اسکندریه و بعضی از شهرهای خلیج فارس به زیر آب خواهند رفت. نوع زندگی و سیستم شهرها باید در این مناطق عوض شود.
مدیریت ریسک در این مناطق از سوی دولت‌های خاورمیانه چگونه باید باشد؟ برای بهبود وضعیت اقتصادی و تغییر روندها چه باید کرد؟
مدیریت ریسک باید به نحوی باشد که اگر نوسانات آبوهوایی زیاد می‌شود، ما باید این آمادگی را داشته باشیم که با سیل و طوفان‌های بیشتری مقابله کنیم. این نکاتی که در مجموع گفته شد یک سلسله تبعات برای استراتژی کشور دارد. در کوتاه‌مدت باید قیمت سوخت کربنی را معقول‌تر کنند. خاورمیانه از بزرگ‌ترین نواحی جهان است که یارانه سوخت می‌دهد. شما نمی‌توانید هم سوخت را ارزان به مردم بفروشید و هم انتظار داشته باشید بتوانید سطح تولید کربن را کاهش دهید. بنابراین نمی‌توانید انتظار داشته باشید که تمام دنیا بگویند اینکه شما قیمت سوخت را ارزان می‌دهید اشکال ندارد. بنابراین دنیا با این سیاست مقابله خواهد کرد. چرا آنها بر این باور هستند با یارانه سوخت در کشورهای خاورمیانه تاوان تغییرات اقلیمی را کشورهای دیگر خواهند داد. بنابراین قیمت سوخت در خاورمیانه باید بالا برود. همچنین این کشورها باید تنوع اقتصادی را در دستور کار خود قرار دهند. بنابراین باید از نفت‌محوری کناره‌گیری کرد و سیاستگذاری اقتصادی این کشورها باید عوض شود. برای مثال استراتژی این کشورها باید به مصرف آب و کشاورزی و تولید محصولات مختلف در سرزمین تغییر کند و این روندها بهتر شود. برای درک بهتر این مساله باید اشاره کنم که آقای کاوه مدنی مقالات خوبی در این زمینه نوشته است که مشکل محیط‌زیست و آب در ایران تا حدی تقصیر طبیعت است و تا حدی تقصیر مدیریت داخلی و نحوه مدیریت و استراتژی اقتصادی ایران است. بنابراین در کنار تنوع اقتصادی در خاورمیانه و ایران نیاز به مدیریت بهتر آب وجود دارد. بنابراین باید استراتژی اقتصادی در ایران عوض شود. از سویی باید این حقیقت را بپذیریم که کشور ما و بعضی جاهای دیگر خاورمیانه نمی‌توانند جمعیت بیشتری را پذیرا باشند. بنابراین سیاست افزایش جمعیت با چنین منابع مالی و چنین مخاطرات اقلیمی و بعد تبعات اقتصادی کار نادرستی است. از سویی محدودیت منابع آب و خاک قابل کشاورزی در خاورمیانه اینقدر زیاد است که نمی‌توانیم جمعیت زیادتری داشته باشیم. مثلاً بالا رفتن جمعیت ایران و تقسیم استانی آن با دارایی‌های آبی کشور و تقسیمات آن همخوانی ندارد.
آیا با وجود چنین مخاطرات و مشکلات زیادی که در خاورمیانه وجود دارد، کشورهایی هستند که توانسته باشند گام‌هایی در جهت بهبود وضعیت بردارند؟
کشورهایی هستند که به مراتب گام‌های مهمی برداشته‌اند و به نحوی از ایران جلوتر هستند. مهم‌تر از همه اینکه این مسائل را زودتر از ما به رسمیت شناخته‌اند. از همه کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا جلوتر کشور مراکش است که از قضا کشور نفت‌خیزی نیست. این کشور از مراکز تولید انرژی خورشیدی شده است. در خاورمیانه و از همسایگان و نزدیکان ایران، کشور عربستان سعودی و امارات از ایران جلوتر هستند. اسرائیل در حوزه آب توانسته با کمک تکنولوژی گام‌هایی برای مدیریت آب بردارد. البته مساله اسرائیل پیچیده است و رقابت این کشور در منابع آبی با همسایگانش مشکلاتی دارد.
اهمیت خاورمیانه به اندازه‌ای است که حالا که با تنش‌های آبی، اقلیمی و آبوهوایی درگیر شده، ممکن است دنیا را با چالش مواجه کند؟ با این حال برخی بر این باور هستند که تنش‌های اقلیمی و آبی و بحران‌های محیط زیستی فقط خاورمیانه را با چالش مواجه می‌کند و خطر جنگ را افزایش می‌دهد در حالی‌که در اروپای پرآب هم تغییر اقلیم مخاطرات خود را دارد؟
بعضی از مناطق به خاطر کم‌آبی با چالش آب پس از تغییر اقلیم مواجه هستند و برخی از کشورها با چالش پر‌آبی و سیلاب‌های زیاد درگیری پیدا کرده و می‌کنند. تغییرات اقلیمی به خاطر بالا و پایین شدن و نوساناتی که در ریزش باران دارد تبعات متفاوتی در جاهای مختلف دنیا ایجاد خواهد کرد. در برخی از مناطق دنیا که خشک بودند، خشک‌تر خواهند شد. مثلاً در نظر بگیرید ایالت کالیفرنیای آمریکا جای توسعه‌نیافته‌ای نیست و با چالش جدی خشکی و کم‌آبی مواجه است. بخشی از کالیفرنیا بیابانی است و سطح آب پشت سدها در حال پایین آمدن است و دمای هوا بالا می‌رود. این نوسانات و تغییرات اقلیمی در جاهای مختلف خود را به شکل‌های مختلف نشان می‌دهد. یک جاهایی خشکی بیشتر، جاهایی بارندگی بیشتر و جاهایی بالا رفتن سطح آب دریاهاست. جزایر زیادی در آسیا احتمالاً زیر آب خواهند رفت. بعضی از شهرهای ساحلی در جهان از جمله در خاورمیانه زیر آب خواهند رفت. بنابراین هر کدام از این اتفاقات در هر جایی ممکن است یکسری کشمکش‌ها و مشکلاتی را به‌وجود بیاورد. هر جایی طبق شرایط خودش مشکلات برجسته‌تر خواهد شد. ویژگی خاورمیانه این است که گرم و خشک است. مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی درون کشورها زیاد است. اینها بر مشکلات اقلیمی اضافه می‌شود و با جرقه آن تنش به شکل فزاینده‌ای بروز می‌کند.
خاورمیانه منبع انرژی جهان است و دنیا به واردات نفت و انرژی به این منطقه دنیا وابسته است. مسائل اقلیمی و تغییرات آبوهوایی و تنش‌های سیاسی و اجتماعی آن چه اثراتی بر اقتصاد جهانی خواهد داشت؟
ابتدا باید قبول کنیم که بزرگ‌ترین ثروت ما منابع زیرزمینی از جمله نفت و گاز هستند. حقیقت دوم این است که دنیا هرچه آگاه‌تر و تجهیزاتش برای مقابله با این شرایط قوی‌تر می‌شود، قیمت این دارایی ما در خاورمیانه کمتر خواهد شد. در جاهای دیگری نیز که زغال‌سنگ دارایی آنهاست باز ضرر بیشتری خواهند کرد. بنابراین ما به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان نفت و گاز جهان با کاهش قیمت این دارایی‌های زیرزمینی مواجه خواهیم شد. بنابراین ثروت و درآمد سرانه کشورهای خاورمیانه نسبت به کشورهای دیگر کاهش پیدا می‌کند. در نهایت سرمایه‌گذارهای خارجی به احتمال زیاد دیگر رغبت نخواهند داشت که در میدان‌های نفتی و گازی سرمایه‌گذاری کنند. البته کشورهایی مثل عربستان بر خلاف این ادعا در تلاش هستند که سرمایه‌گذاران را تشویق کنند. از سویی درآمد کشورهای خاورمیانه کمتر خواهد شد. بزرگ‌ترین ویژگی خاورمیانه در صد سال اخیر برای دنیا نفت بوده است اما حالا ما [خاورمیانه‌ای‌ها و خاورمیانه] آنقدر دیگر برای دنیا مهم نیستیم و از این به بعد نیز مهم نخواهیم بود. این جمله نه گفتنش آسان است و نه شنیدن آن! اینکه می‌بینیم استراتژی کشورهای مختلف در برابر خاورمیانه دارد عوض می‌شود تا حد زیادی انعکاسی از شرایطی است که پیش‌روی خاورمیانه است. کشورهای مختلف به درجات متنوع با نرخ رشد و با سرعت‌های متفاوت در راه کاهش مصرف انرژی فسیلی برای سازگاری اقتصاد خود با شرایط جدید هستند. کشورهای مختلف در حال تولید خودروهای برقی هستند. بزرگ‌ترین واردکننده نفت ایران کشور چین است. در مقابل کشوری که بیش از همه کشورها فشار وارد می‌کند تا خودرو برقی تولید کند باز هم چین است. اگرچه تا سالیان سال چین به واردات نفت احتیاج خواهد داشت ولی این دورنما را نشان می‌دهد. بزرگ‌ترین واردکننده بزرگ‌ترین محصول ما اقداماتی انجام می‌دهد که اتکای کشورش به انرژی فسیلی کمتر شود. بنابراین برای آنها روشن است که باید از آلودگی محیط زیست جلوگیری کنند و برای این کار باید تعهدات بین‌المللی خود را اجرا کنند و از مصرف سوخت‌های فسیلی برای کاهش کربن بهره ببرند. بنابراین باید بپذیریم که شرایط پیش‌روی جهان و خاورمیانه ما را بیش از پیش در تقابل با دیگران قرار می‌دهد. باید سوال کرد کشورهای خاورمیانه در کجای فرآیند گذار قرار دارند؟
