جدال آب و نان
رابطه میان خشکسالی و کشاورزی در ایران چگونه است؟
جواد حیدریان: دوگانه آب و نان حالا به شکل ملموس و قابل درکی خود را نشان داده و ذهن کنشگران آب، محیط زیست و اقتصاد کشاورزی را مشغول کرده است. سال خشکی که در پی یکی دو سال تر آمد و ناقوس خشکسالی را نواخته است، چه اثری بر تولیدات کشاورزی ایرانیان خواهد داشت؟
برای پاسخ به این پرسش البته باید ابتدا به مساله بی‌آبی، کم‌آبی و خشکسالی تاریخی در فلات ایران اشاره کرد. اشاره‌ای که تکرار آزارنده آن هنوز نتوانسته کارگزاران توسعه در ایران را متقاعد کند، در مدیریت منابع آب به گونه‌ای رفتار کنند که هربار در پی وقوع خشکسالی، احساس غافلگیری به وجود نیاید.
وقوع خشکسالی سال آبی 1400 که ممکن است در طول سال‌ها یا حتی یک دهه آینده نیز استمرار داشته باشد، در واقع طی 50 سال اخیر تقریباً کم‌سابقه است. کاهش حدود 40درصدی بارش باران در مقایسه با 40 تا 50 سال گذشته از یک‌سو و از سوی دیگر کاهش آب پشت سدها که رقمی تا حدود 20 درصد را نشان می‌دهد، این پرسش اساسی را مطرح می‌کند که در ایرانی که از نظر جغرافیایی کشور خشک و کم‌آبی است چرا باید منابع آبی از زیر زمین به سطح بیاید و در پشت سدها بخار شود؟
در ادامه این پرسش بنیادین باید به این ابهام نیز پاسخ داد که در کشوری که منابع آبی محدود و تبخیر بالا و دما در حال افزایش است، چرا روش‌های نوین کشاورزی به صورت جدی و حرفه‌ای در دستور کار دستگاه‌های متولی قرار نمی‌گیرد و هنوز در بسیاری از مناطق کشور روش‌های غرق‌آبی مورد استفاده است و منابع آبی ایران را هدر می‌دهد؟ البته نباید از نظر دور داشت، عمده آب در همه کشورهای جهان به بخش کشاورزی اختصاص دارد. در ایران نیز بخش کشاورزی بیشترین مصرف آب را دارد اما چرا میان منابع طبیعی و محیط زیست (که شاهد خشک شدن تالاب‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها هستیم) از یک‌سو و کشاورزی و صنعت از سوی دیگر هیچ تعامل سازمان‌یافته‌ای وجود ندارد؟
نقش آمایش سرزمین در تعیین کاربری سرزمین چیست و چرا در برخی از مناطق کشور که منابع آبی از بین رفته، هنوز کشت‌های پرمصرف صورت می‌گیرد؟ آیا مکانیسمی برای کنترل چنین مصرفی وجود دارد؟
در کشوری که بیش از نیمی از دشت‌هایش در خطر فروپاشی است و حدود 90 درصد منابع آب زیرزمینی در آن استخراج و مصرف شده است، چرا اقتصاد کشاورزی به روش‌های مدرن مجهز نمی‌شود تا سرزمین و آب و خاکش که مهم‌ترین مولفه‌های امنیت ملی هستند، به خطر نیفتد.
برای تایید این نگرانی باید گفت ایران کشوری است که یکی از بالاترین نرخ‌های بهره‌کشی از منابع آب زیرزمینی و در نتیجه بالاترین نرخ فرسایش خاک در جهان را دارد. دو مولفه‌ای که تضمین‌کننده تولید محصولات کشاورزی و تامین امنیت غذایی است.
