هنر جنگ
مواجهه دولت چین با فاجعه با شیوه برخورد ایران با حوادث چه تفاوتی دارد؟
هفته گذشته ویروس کرونا خیلی زود به سرخط اخبار دنیا تبدیل شد؛ اما در کنار نگرانی از گسترش ویروس، نوع مدیریت بحران چین در این حادثه مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت و تحسین بسیاری را برانگیخت. اقدامات سریع و همه‌جانبه چین در مقابل چنین بحرانی در حالی به کنترل این ویروس خطرناک کمک کرد که در روزها، ماه‌ها و سال‌های اخیر حوادث بسیار کوچک‌تر در کشورمان مانند سیل، آتش‌سوزی و... موضوع بحران مدیریت، موازی‌کاری ارگان‌ها، عدم انسجام، عدم آمادگی قبلی و... را به سرخط اخبار تبدیل کرده است.
محمد ناظری: هفته گذشته ویروس کرونا خیلی زود به سرخط اخبار دنیا تبدیل شد؛ اما در کنار نگرانی از گسترش ویروس، نوع مدیریت بحران چین در این حادثه مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت و تحسین بسیاری را برانگیخت. اقدامات سریع و همه‌جانبه چین در مقابل چنین بحرانی در حالی به کنترل این ویروس خطرناک کمک کرد که در روزها، ماه‌ها و سال‌های اخیر حوادث بسیار کوچک‌تر در کشورمان مانند سیل، آتش‌سوزی و... موضوع بحران مدیریت، موازی‌کاری ارگان‌ها، عدم انسجام، عدم آمادگی قبلی و... را به سرخط اخبار تبدیل کرده است. مقایسه اقدامات چین با ایران در حوادث مشابه و آن هم در مقیاس کوچک‌تر در حالی ساختارهای مربوط به مدیریت بحران کشور را به چالش کشیده است که اقدامات رئیس‌جمهور کشور همسایه در حادثه مشابه با ایران بار دیگر رفتار سیاستمداران ما را در قبال بحران‌ها هم زیر سوال برد. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه با سفر به مناطق زلزله‌زده در استان الازیغ ترکیه در مراسم تشییع‌جنازه دو تن از قربانیان این حادثه شرکت کرد. اردوغان در این مراسم گفت «سازمان انبوه‌سازی ترکیه» فوراً به‌جای منازل ویران‌شده در روستاها خانه‌های نو خواهد ساخت و کسی بدون مسکن نخواهد ماند. گفتنی است اردوغان برای بررسی عملیات نجات در منطقه، نشست عمومی حزب عدالت و توسعه در استانبول را لغو کرد. انتشار تصاویر اردوغان زیر تابوت یکی از درگذشتگان کاملاً متفاوت با مقامات کشورمان است که پس از چند روز از سیل در سیستان و بلوچستان به این منطقه سفر کردند و با سخنرانی‌های همیشگی و افتخار به اینکه این سیل تلفات جانی نداشته است به تهران بازگشتند تا از خدمات و مظلومیت دولت تدبیر و امید بگویند. جالب اینجاست در حالی که هنوز خانه‌هایی که دولت قول بازسازی آنها را در کرمانشاه و لرستان داده بود، به پایان نرسیده است، رئیس‌جمهور کشورمان از آمادگی ایران برای بازسازی مناطق تخریب‌شده در ترکیه خبر می‌دهد. در اینجا علاوه بر نقش روسای جمهور موضوع ساختار مدیریت و حکمرانی هم مطرح می‌شود. مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با توضیح اقدامات ترکیه در برابر زلزله در مقایسه اقدامات ترکیه و ایران می‌گوید: «اگر مقایسه‌ای از نظر سرعت عمل و نوع، کیفیت و شکل خروجی و عملکرد سازمان‌های مدیریت بحران ترکیه و ایران در ۱۰ سال اخیر انجام شود، آنگاه می‌توان مهم‌ترین دلیل چالاکی و مدرن شدن مدیریت و عملکرد در سازمان‌های مدیریتی و حاکمیتی ترکیه را در نوع و کیفیت برگزیدن مدیریت برای سازمان مدیریت بحران ترکیه دریافت.» مقایسه اقدامات چین و ترکیه در روزهای اخیر نشان می‌دهد ما در دو سطح ساختارها و رهبران دچار بحران مدیریت است. در این پرونده قصد داریم در روزهایی که بحث ویروس کرونا همه‌گیر شده است اقدامات چین در برابر ویروس کرونا و انعکاس جهانی آن را بررسی کنیم و ببینیم مدیریت بحران در چین چه تفاوتی با ایران دارد.
چین برای مقابله با ویروس کرونا چه کرد؟
ویروس خطرناک کرونا که پیشتر درمانی هم برای آن شناسایی نشده بود، علاوه بر چین در چند کشور دیگر هم مشاهده شده است. این ویروس هزاران نفر را مبتلا کرده است، تاکنون ده‌ها نفر را کشته و دولت چین را وادار ساخته میلیون‌ها نفر را قرنطینه کند. همزمان با هشدار سازمان بهداشت جهانی درباره شیوع ویروس کرونا در چین، مقامات پکن پنجشنبه، سوم بهمن شهر «ووهان» با ۱۱ میلیون نفر جمعیت را قرنطینه کردند. همزمان شهر «هووان گانگ»، واقع در ۷۰کیلومتری ووهان نیز تحت مراقبت‌های ویژه قرار گرفت و تردد همه وسایل نقلیه در آن با محدودیت مواجه شد. مراکز تفریحی و فرهنگی در این شهر که بیش از هفت میلیون نفر جمعیت دارد نیز تا اطلاع ثانوی به حالت تعلیق درآمد. جشن‌های سال نو چینی هم لغو شد. مسوولان این دو شهر اعلام کردند ساکنان این شهرها بدون دلایل موجه نمی‌توانند شهر را ترک کنند. حرکت قطارها در راه‌آهن سومین شهر نزدیک به ووهان که بیش از یک میلیون نفر جمعیت دارد نیز متوقف شد. محدودیت‌های جدید در حالی برقرار شده که سال جدید چینی نزدیک است و چینی‌ها در آستانه سفر بودند. شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین مهار کرونا را اولویت اول دولت چین اعلام کرد. در کل کشور شرایط آماده‌باش اعلام شده است. بسیاری از اماکن گردشگری و حتی معابد تعطیل شده است، مردم در ایستگاه‌های قطار و مترو معاینه می‌شوند، استفاده از ماسک در اماکن عمومی اجباری شده است و نیروهای ارتش در استان هوبئی برای مقابله با گسترش ویروس حاضر شده‌اند. اما خبری که از همه بیشتر مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت این بود که دولت چین اعلام کرد این کشور قصد دارد در کمتر از یک هفته بیمارستان هزار تخت‌خوابی بسازد. این تنها ادعای دولت چین نیست. این کشور توانست در سال 2003 در پکن بیمارستانی برای مقابله با ویروس تنفسی سارس احداث کند و بیمارستان ووهان نیز با توجه به الگوی بیمارستان پکن که رکورددار ساخت سریع است ساخته می‌شود. تصاویر مراحل ساخت این بیمارستان در بسیاری از رسانه‌های دنیا منعکس شد و مورد توجه بسیاری از کشورها قرار گرفت. همه این اقدامات در حالی صورت گرفته است که سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده بود هنوز برای اعلام وضعیت اضطراری زود است.
بحران و اقدامات متفاوت ایران و چین
چند روش متفاوت برای توصیف مراحل پیشرفت یک بحران وجود دارد. یک دیدگاه بحران را متشکل از چهار مرحله عمده می‌داند:
1- مرحله پیش از بحران؛ 2-مرحله شدت گرفتن؛ 3- مرحله اوج بحران و 4- مرحله حل‌وفصل بحران.
اقدامات دولت چین نشان می‌دهد دولت این کشور در تمام ابعاد برخورد با بحران درست عمل کرده است.
مرحله پیش از بحران: این مرحله، اولین مرحله بحران است که علائم اولیه بحران در آن کم‌کم بروز می‌یابد. این مرحله با توجه به این باور ترسیم شده است که این بحران‌ها پیش از رخ دادن نشانه‌های اولیه‌ای دارند که مدیران باید یاد بگیرند که آنها را تشخیص دهند. شاید مدیران برای اتخاذ این رویکرد همه موقعیت‌ها را به گونه‌ای تحت نظر بگیرند که گویی یک بحران در حال بروز است.
در رویکرد چین به شیوع ویروس کرونا می‌توان توجه به این بعد را مشاهده کرد. قبل از اینکه هنوز ویروس به مناطقی خارج از منبع شیوع پیدا کند و به مرحله بحران برسد، عملیات قرنطینه شروع شد و کنترل‌های متعددی صورت گرفت. از آن مهم‌تر دولت چین پیش از بحران می‌داند که چطور می‌تواند چند بیمارستان ویژه بحران را تنها در چند روز احداث کند، نیروهای ارتش باید کجا بروند و چه اماکنی باید تعطیل شود و چه قوانینی اعمال شود.
در مورد مرحله پیش از بحران در ایران در درجه اول اصلاً مشخص نیست چه کسی باید با کدام بحران مقابله کند و اصلاً چطور باید مقابله کند. سازمانی که عملاً مسوولیت هماهنگی نیروها در بحران را داشته باشد وجود ندارد و در نهایت کارها با کمک‌های مردمی و اقدامات پراکنده سازمان‌ها پیش می‌رود. نکته دیگر در این مرحله این است که مدیران نشانه‌ها را اصلاً جدی نمی‌گیرند و تنها منتظرند بحران شدت بگیرد تا ببینند چه می‌توان کرد. کوتاه بودن نردبان آتش‌نشانی در مقابله با آتش‌سوزی از نمونه‌های عجیب این مرحله در ایران است. چند ماه بیشتر از سیل نوروز نمی‌گذرد و باز شاهد مشکلات مشابه در سیل سیستان و بلوچستان هستیم. دو ماه قبل از سیل و آب‌گرفتگی آذرماه خوزستان وزیر نیرو در مورد میزان ورودی و خروجی سدها جلسه‌ای برگزار کرد که با رخ دادن سیل معلوم شد هیچ اقدامی صورت نگرفته است. غلامرضا پورحیدری، رئیس انجمن علمی مدیریت بحران ایران می‌گوید: «متاسفانه برخورد با حوادث همچنان بر اساس رویه‌های کهنه یعنی مقابله نسبی با حوادث به وجودآمده صورت می‌گیرد و مدیریت ریسک به معنای تعبیه ساختارهای مدیریتی، انجام مطالعات لازم و ترسیم نقشه مخاطرات و تهدیدات در هر منطقه، استان، شهر و روستا، در کشور ما جایگاهی ندارد و بنابراین مرتباً با حوادث پیش‌بینی‌نشده روبه‌رو می‌شویم.»
مرحله شدت گرفتن بحران: در این مرحله بحران واقعاً رخ می‌دهد و نمی‌توان وضعیت را به وضعیت پیش از بحران برگرداند. در این مرحله آسیب‌هایی به جامعه رسیده است و مسوولان باید رسیدگی به آن را شروع کنند و این همان نقطه بسیار حیاتی است که با تصمیم‌گیری مسوولان در آن نقطه، اوضاع می‌تواند بهتر یا بدتر شود. شدت گرفتن بحران ویروس کرونا را می‌توان شروع مرگ‌ومیر افراد و انتقال بیماری به چند کشور دیگر دانست. در این مرحله رئیس‌جمهور چین مقابله با ویروس را اولویت دولت قرار می‌دهد و کل کشور به حالت آماده‌باش درمی‌آید و اقدامات بلافاصله آغاز می‌شود. طبیعتاً عملکرد درست در این مرحله به موفقیت در مرحله قبل بازمی‌گردد. در بحران‌های ایران بعد از شدت گرفتن هم هنوز بسیاری از مسوولان بحران را قبول ندارند. کم‌کم که دیگر کار از کار می‌گذرد تصمیم‌گیری‌های پراکنده آغاز می‌شود و اختلاف بین سازمان‌های مختلف خود را نشان می‌دهد. مدت‌ها بحث می‌شود که چادر مناسب است یا کانکس؟ هزینه را دولت بدهد یا زلزله‌زدگان؟ آیا باید کانال حفر شود؟ سد باید باز شود یا نه و...
احمد مسجدجامعی، عضو شورای شهر تهران گفت پس از وقوع آتش‌سوزی در ساختمان پلاسکو هیچ مدیریت بحرانی در محل وجود نداشته است و محمدباقر قالیباف، شهردار وقت تهران هم گفت «باید این نکته را بپذیریم که خود مدیریت بحران در کشور دچار بحران است».
مرحله اوج بحران: این مرحله دوره زمانی حضور بحران است و باید با کاوش‌ها، بررسی‌های آماری و تحلیل عمیق اخبار از جانب مسوولان همراه شود.
در این مرحله دولت چین به صورت لحظه‌ای آمار مبتلایان را ارائه می‌کند و افراد مبتلا در آزمایشگاه‌های چین و بهداشت جهانی بررسی می‌شوند تا راهی برای درمان پیدا شود و نتایج بررسی‌ها به سایر سازمان‌ها ارسال می‌شود تا اقدامات لازم صورت گیرد. در ایران اصولاً در شرایط عادی هم آمار معتبری وجود ندارد، چه برسد به شرایط بحران. اگر آماری هم موجود باشد برای اقدام به جایی ارسال نمی‌شود و اگر ارسال شود، اقدامی صورت نمی‌گیرد. با گذشت بیش از دو ماه از حوادث آبان هنوز آمار رسمی منتشر نشده است و معلوم نیست آیا قرار است علت‌یابی و دلجویی صورت بگیرد یا خیر.
در زلزله کرمانشاه، ارسال با تاخیر اقلام مورد نیاز مردم زلزله‌زده، در دو روز اول پس از زلزله، موجب گلایه زلزله‌زدگان شد. آمار درستی از پراکندگی جمعیت وجود نداشت، مردم روستاها و آبادی‌های کنار جاده‌های اصلی، اقلام مازادی را چند روز بعد از زلزله دریافت کردند اما روستاهای دوردست دچار مشکل بودند. میزان چادرهایی که توسط جمعیت هلال‌احمر بین مردم زلزله‌زده منطقه توزیع شد طبق آمار و برآوردها حدود سه برابر چادرهای مورد نیاز بود. در حالی که عده‌ای اقلامی بیش از حد نیاز دریافت کردند، مردمی که توانایی لازم را نداشتند از دریافت اقلام ضروری مانند چادر تا چند روز بعد از زلزله محروم بودند.
مرحله حل‌وفصل بحران: این مرحله، مرحله نهایی بحران و هدف همه تلاش‌های مدیریت بحران است. وقتی یک نشانه آغازین هشدار برای بحران مورد توجه مدیران قرار گیرد، آنها باید به سرعت کنترل را در دست گیرند و مستقیم‌ترین و مقتضی‌ترین مسیر را برای حل‌وفصل‌ها تعیین کنند. اگر مدیران نشانه‌های هشدار را در مرحله نخست درک نکنند، هدف آنها در مراحل بعدی باید سرعت بخشیدن به همه مراحل بحران و رسیدن به مرحله نهایی در اسرع وقت باشد. چین به سرعت احداث بیمارستان را آغاز کرد. ارتش وارد کار شد و عملیات قرنطینه را آغاز کرد و کنترل ترددها ظرف یک روز اجرایی شد.
در ایران در اساسنامه و شرح وظایف بسیاری از نهادها مانند جمعیت هلال‌احمر، سازمان برنامه و بودجه، وزارتخانه‌های نیرو، دفاع، راه و شهرسازی، جهاد کشاورزی، سپاه پاسداران، بسیج، ارتش و شمار دیگری از دستگاه‌ها اقدام‌هایی برای مقابله با بحران پیش‌بینی شده است اما در میان اقدامات این سازمان‌ها تداخل و موازی‌کاری پیش می‌آید و نتیجه مطلوب به دست نمی‌آید. حضور معاون اول رئیس‌جمهور در خوزستان پس از معضل قطع آب و برق در این استان، نشان می‌دهد که ستاد مدیریت بحران از توانایی و اختیارات لازم برای هماهنگی برخوردار نیست.
در نهایت و با فروکش کردن بحران مرحله بازسازی و جبران خسارت‌ها شروع می‌شود که در این زمینه هم ایران سابقه خوبی ندارد. با گذشت دو سال از زلزله کرمانشاه هنوز برخی مردم در کانکس زندگی می‌کنند، هنوز خسارات مناطقی از لرستان مثل پلدختر ترمیم نشده است و ظاهراً برنامه‌ای هم برای آن وجود ندارد. مورد دیگر کسب تجربه و پیشگیری از اتفاقات مشابه است که همین تعدد اتفاقات مشابه در بحران‌ها نشان می‌دهد در این زمینه هم گامی عملی برداشته نشده است.
