برای آینده
چرا کتابخانه‌های الکترونیکی مهم شدند؟
«کتاب‌های خوب، مانند دوستان خوب، باید همیشه در دسترس باشند.» احتمالاً زمانی که «مارک تواین» نویسنده کتاب‌های معروفی مثل «زندگی بر روی می‌سی‌سی‌پی» و «شاهزاده و گدا» این جمله معروف را درباره کتاب مطرح می‌کرد، نمی‌توانست تصور کند روزگاری خواهد رسید که همه زندگی اقتصادی و اجتماعی آدم‌ها در جعبه جادویی کوچکی جمع شود و همیشه همراهشان باشد. زندگی نو و نوآوری به سمتی رفت که حالا به قول آن نویسنده شهیر، کتاب‌ها همیشه همراه خوانندگانشان هستند، در موبایل‌ها، روی لپ‌تاپ، بر کتابخوان‌ها (Book reader)، روی مانیتور کوچک داخل هواپیما و... . این همراهی مدیون پلت‌فرم‌های جدیدی به نام کتابخانه‌های الکترونیکی بود. کتاب‌های الکترونیکی بیش از دو دهه است که در دنیا رواج پیدا کرده و به دلایل زیادی مورد استقبال کتابخوان‌ها قرار گرفته است. نه اینکه توانسته باشد جایگزین کتاب‌های چاپی شود اما مکمل خوبی است که در دلش کتاب‌های صوتی را هم جای داده است.
کتاب الکترونیکی یا ئی‌بوک، کتاب‌هایی هستند که به شکل پرونده‌های دیجیتال تولید و خوانده می‌شوند. 18 سپتامبر روز جهانی خواندن کتاب الکترونیکی است. ئی‌بوک به خاطر قیمت پایین‌تر و حمل‌ونقل آسان از محبوبیت زیادی برخوردار است اما خیلی‌ها هنوز کتاب کاغذی را ترجیح می‌دهند.
می‌گویند سرانه مطالعه در ایران پایین است و مردم این روزها کمتر از قبل کتاب می‌خوانند. زمانی هم می‌گفتند که کتاب الکترونیکی می‌تواند سرانه مطالعه را افزایش دهد و به نظر می‌رسد این اتفاق افتاده است. کتاب‌های الکترونیکی در ایران از اوایل دهه ۱۳۸۰ (2000 میلادی) به تدریج وارد بازار شدند. با پیشرفت فناوری و گسترش اینترنت، ناشران و نویسندگان شروع به تولید و توزیع کتاب‌های الکترونیکی کردند. از سال ۱۳۹۰ به بعد، با افزایش استفاده از دستگاه‌های هوشمند و تبلت‌ها، بازار کتاب‌های الکترونیکی در ایران رشد چشمگیری را تجربه کرد. همچنین، پلت‌فرم‌های مختلفی برای خرید و دانلود کتاب‌های الکترونیکی راه‌اندازی شدند که به افزایش دسترسی و محبوبیت این نوع کتاب‌ها کمک کرد. بنابراین، می‌توان گفت حدوداً همزمان با گسترش این کتاب‌ها در دنیا، حدود دو دهه است که کتاب‌های الکترونیکی در ایران وجود دارند و هنوز به تدریج در حال گسترش هستند. تعریف ما از کتاب نوعی محتواست که ابتدا و انتهایش از لحظه انتشار مشخص است. ردپای کتاب دیجیتال هم زمانی مشخص شد که آمازون و مانند آن تصمیم گرفتند کتاب را در همان فرمت اما به صورت الکترونیکی سفارش گرفته و به مشتری تحویل دهند؛ یعنی تنها روش دسترسی به کتاب چاپی را تغییر دادند. در ایران نیز دیجی‌کالا و سایت‌های مشابه همین کار را انجام می‌دهند. ندا برادران، مدیرعامل سابق فیدیبو؛ در ارتباط با ادامه مسیر رشد کتاب الکترونیکی پس از تولد می‌گوید: «قدم بعدی این بود که محتوای کاغذی ساده‌تر به دست مخاطب برسد. در اینجا فرمت تغییر کرد و به ابزار دیجیتال تبدیل شد. در نتیجه به صورت الکترونیکی در دسترس مخاطب قرار گرفت. در ابتدا فرمت‌ها به صورت PDF بود. با مطرح شدن بحث حق مالکیت، پلت‌فرم‌های میزبان محتوای دیجیتال برای انتشار بدون وقفه با رعایت حقوق مولف و ناشر پدیدار شدند. آمازون، کیندل را ارائه کرد و در ایران هم پلت‌فرم‌هایی مانند طاقچه و فیدیبو روی کار آمدند.»
دلایل زیادی باعث می‌شود بازاری رشد کرده و به آینده چشم بدوزد. وقتی ناشران و استارت‌آپ‌ها و پلت‌فرم‌های حوزه کتاب الکترونیک رشد کرده و به آینده خوش‌بین هستند یعنی نه‌تنها با «همیشه در دسترس بودن» برده‌اند؛ بلکه در موارد بسیار زیاد دیگری هم مزیت رقابتی دارند که در اینجا می‌توان به برخی از مهم‌ترین‌هایش اشاره کرد.
همان‌طور که گفته شد کتاب‌های الکترونیکی به راحتی از طریق دستگاه‌های مختلف مانند تبلت، موبایل‌های هوشمند و کامپیوتر قابل دسترسی هستند. این امر به کاربران اجازه می‌دهد تا به کتاب‌های مورد نظر خود در هر زمان و مکانی دسترسی داشته باشند. از طرف دیگر با توجه به اینکه کتاب‌های الکترونیکی فضای کمتری نسبت به کتاب‌های چاپی اشغال می‌کنند، می‌توان تعداد زیادی از آنها را در یک دستگاه ذخیره کرد. همچنین کاربران کتاب‌های الکترونیکی می‌توانند به راحتی در نسخه‌های پی‌دی‌اف جست‌وجو کرده و اطلاعات مورد نیاز خود را سریع‌تر پیدا کنند. یکی از نکات قابل توجه قابلیت شبکه‌سازی و تعامل با دیگران است. بسیاری از کتاب‌های الکترونیکی شامل امکاناتی نظیر یادداشت‌گذاری، هایلایت کردن و لینک‌های داخلی هستند که تجربه مطالعه را لذت‌بخش‌تر می‌کند. فراموش نکنیم که محتوای کتاب‌های الکترونیکی به راحتی قابل به‌روزرسانی است و نویسندگان می‌توانند نسخه‌های جدید یا اصلاح‌شده را به‌سرعت منتشر کنند.
اما علاوه بر تمامی این موارد باید به دو نکته بسیار مهم دیگر اشاره کرد؛ قیمت مناسب و کاستن از فشار به محیط زیست. مشخصاً کتاب‌های الکترونیکی قیمت کمتری نسبت به نسخه‌های چاپی دارند و این امر می‌تواند هزینه‌های خرید کتاب را کاهش دهد. اما علاوه بر هزینه مالی، هزینه‌های واردشده به محیط زیست را هم کم می‌کند. با کاهش نیاز به کاغذ، کتاب‌های الکترونیکی می‌توانند به حفظ منابع طبیعی و کاهش آلودگی کمک کنند و برای کتابخوان‌ها چه مسیری بهتر از کمک کردن به محیط زیست؟ از آنجا که همیشه و در همه حال حرف اول را هزینه-فایده می‌زند، با توجه به این مزایا، کتاب‌های الکترونیکی به عنوان یک گزینه محبوب برای مطالعه در دنیای مدرن شناخته می‌شوند.
در این دو دهه از عمر ئی‌بوک ها در ایران، چندین پلت‌فرم معتبر برای خرید و دسترسی به این کتاب‌ها ایجاد شد که به کاربران خود این امکان را می‌دهد تا به راحتی به منابع مورد نظر دسترسی پیدا کنند. یکی از شناخته‌شده‌ترین آنها فیدیبو است. این پلت‌فرم مجموعه‌ای گسترده از کتاب‌ها، مجلات و سایر محتواهای دیجیتال را ارائه می‌دهد. طاقچه پلت‌فرم معروف دیگری است که مجموعه‌ای از کتاب‌های الکترونیکی را به صورت آنلاین و آفلاین عرضه می‌کند. حدوداً پلت‌فرم‌های کتابچی و کافه کتاب نیز همین امکانات را دارند. در ادامه هم باید به کتابراه و نوار اشاره کرد که به اندازه دیگران معروف و محبوب نیستند اما به عنوان یک پلت‌فرم کتاب صوتی و الکترونیکی شناخته می‌شود که تمرکز ویژه‌ای بر روی محتوای صوتی دارد.
درست است که تحریم‌ها و حق کپی‌رایت امکان دسترسی به کتابخانه‌های آنلاین دنیا را از مخاطب ایرانی گرفته است؛ اما خالی از لطف نخواهد بود اگر به چند پلت‌فرم معروف کتاب الکترونیکی اشاره شود. آمازون کیندل یکی از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین پلت‌فرم‌های کتاب الکترونیکی است که به کاربران امکان خرید، دانلود و خواندن کتاب‌های الکترونیکی را می‌دهد. دستگاه‌های کیندل نیز به‌طور خاص برای خواندن کتاب‌های الکترونیکی طراحی شده‌اند.
Apple Books، Google Play Books، Scribd، Kobo، Audible و Bookmate از دیگر پلت‌فرم‌های معروف ارائه ئی‌بوک در دنیا هستند.
شاید برای شما هم سوال باشد که بیشترین مخاطب کتاب الکترونیکی چه قشری هستند؟ مخاطبان کتاب‌های الکترونیکی در ایران شامل قشرهای مختلفی هستند، اما دانشجویان و پژوهشگران از گروه‌هایی هستند که به‌طور خاص بیشتر از دیگران به این نوع کتاب‌ها علاقه دارند. این گروه به دنبال منابع علمی و تحقیقاتی هستند و کتاب‌های الکترونیکی می‌تواند دسترسی آسان‌تری به مقالات و کتب تخصصی فراهم کند. نمی‌شود افراد شاغل و متخصصان را از طرفداران ئی‌بوک‌ها حذف کرد؛ چراکه کسانی که در حوزه‌های مختلف مشغول به کار هستند، به دلیل کمبود زمان، تمایل دارند کتاب‌ها را به‌صورت الکترونیکی مطالعه کنند. جوانان و نوجوانان هم با توجه به تسلطشان بر فناوری و استفاده از دستگاه‌های هوشمند، مخاطبان قابل توجهی برای کتاب‌های الکترونیکی هستند. همچنین با توجه به امکانات رفاهی وسایل حمل‌ونقل کتاب‌های الکترونیکی به دلیل قابل حمل بودن و عدم نیاز به فضای فیزیکی، گزینه مناسبی برای افرادی هستند که در سفر یا در مسیرهای روزمره هستند.
در راستای تحقیقات برای این گزارش سوالی ذهنم را مشغول کرده بود که «چه ژانری از کتاب، بیشترین مخاطب را میان مخاطبان کتاب الکترونیک دارد؟». آمازون در نتیجه بررسی داده‌های خود اعلام کرد ادبیات داستانی بیشترین خواهان را در میان مخاطبانش دارد. رمان‌ها و داستان‌های کوتاه، به‌ویژه در سبک‌های مختلف مانند عاشقانه، معمایی و فانتزی، طرفداران زیادی دارند. دانشگاه هاروارد هم در سال 2021 مدعی شد کتاب‌های تخصصی و علمی، به‌ویژه در حوزه‌های مهندسی، پزشکی و علوم انسانی، بیش از سایر ژانرها مورد توجه دانشجویان و محققان قرار می‌گیرد. بر اساس داده‌های موتور جست‌وجوی گوگل کتاب‌های مرتبط با بهبود فردی، روانشناسی و موفقیت شخصی هم از محبوبیت بالایی برخوردارند و بعد از آن بسیاری از خوانندگان به مطالعه کتاب‌های تاریخی و زندگی‌نامه‌های شخصیت‌های مشهور علاقه‌مند هستند. یوتیوب هم در بخش کتاب‌های صوتی در سال 2022 اعلام کرده کتاب‌های آموزشی در زمینه‌های مختلف، از زبان‌آموزی تا مهارت‌های حرفه‌ای، بسیار مورد توجه کاربرانش قرار گرفته است. هنوز کتابفروشی‌های الکترونیکی آمار دقیقی از میزان علاقه‌مندی مردم به ژانرهای مختلف ارائه نکرده‌اند اما به نظر نمی‌آید ذائقه کتابخوان‌های دنیا با هم خیلی اختلافی داشته باشد.
متاسفانه، در زمان نگارش این گزارش به آمار دقیق و به‌روز فروش کتاب‌های الکترونیکی در ایران دسترسی پیدا نکردم. اما بر اساس گفته‌های مسئولان این حوزه می‌توان گفت که بازار کتاب‌های الکترونیکی در ایران در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته و با افزایش دسترسی به اینترنت و استفاده از گوشی‌های هوشمند، تعداد خوانندگان کتاب‌های الکترونیکی نیز افزایش یافته است. با وجود این اما اقبال ناشران به کتاب‌های الکترونیکی کم است و گاهی موانعی از جمله اجازه انتشار نسخه الکترونیکی چند ماه بعد از نسخه فیزیکی بر سر راه می‌گذارند. به گفته برادران از حدود ۲۰ سال گذشته تا به امروز تعداد یک میلیون و ۴۰۰ عنوان کتاب چاپی منتشر شده است. این در حالی است که از این یک میلیون و ۴۰۰ کتاب منتشرشده در بهینه‌ترین حالت، تنها حدود ۱۰ درصد آن به کتاب دیجیتال تبدیل شده است.
در همین راستا سال گذشته مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «واکاوی چالش‌های اقتصادی حوزه کتاب و ارائه راهکار» آمارهایی از نشر الکترونیک کتاب و گردش مالی آن ارائه داد. بر اساس آمارهای موجود تا شهریور آن سال در مجموع یک میلیون و ۷۶۶ هزار و ۹۳۱ عنوان کتاب از خانه کتاب شابک گرفته و منتشر شده‌اند، در حالی که تعداد کتاب‌های الکترونیکی منتشرشده حدود ۱۰۰ هزار عنوان برآورد می‌شود.
ریشه این عدم استقبال را شاید بتوان در این دانست که برخی ناشران ممکن است با فناوری‌های جدید و پلت‌فرم‌های نشر دیجیتال آشنا نباشند و هنوز به الگو‌های سنتی کسب‌وکار وابسته‌اند؛ به همین دلیل تمایلی به سرمایه‌گذاری در این حوزه نداشته باشند. نگرانی از کاهش فروش کتاب‌های چاپی را هم نباید نادیده گرفت. ناشران ممکن است نگران باشند که انتشار کتاب‌های الکترونیکی باعث کاهش فروش کتاب‌های چاپی شود و به همین دلیل تمایل کمتری به پذیرش این نوع نشر دارند. از طرف دیگر نگرانی درباره نقض حقوق کپی‌رایت و سرقت ادبی در فضای دیجیتال می‌تواند مانع از تمایل ناشران به انتشار کتاب‌های الکترونیکی شود. یکی از ناشران به خبرگزاری ایبنا گفته بود بازار محدود او را از پیوستن به نشر الکترونیک باز داشته و منتظر بلوغ بیشتر این حوزه است. با این حال، با گذشت زمان و افزایش آگاهی و پذیرش فناوری، ممکن است این وضعیت تغییر کند و ناشران بیشتری به سمت نشر دیجیتال روی بیاورند.
دلایل مهم و پرتعداد منافع کتاب الکترونیکی می‌تواند ناشران را در سال‌های آینده قانع کند که باید به این مسیر نوآور روی بیاورند. بازار کتاب در حال کوچک شدن است چون قیمت کاغذ بالا رفته و سبد خرید محصولات فرهنگی هم به همین دلیل کوچک‌تر شده است. شرایط اقتصادی اولویت‌های تولید و خرید را تغییر می‌دهد. این صنعت به واسطه جریانات و پلت‌فرم‌هایی که وجود دارد، اندازه بازار و درآمدهای آن مسئله دارد. یکی دیگر از همان دلایل که در مقدمه گزارش هم اشاره شد «محیط زیست» است. چه کسی است که نداند برای نشر هر نسخه کتاب درختی بر زمین می‌افتد، آب مصرف می‌شود و دستگاه‌های چاپی زباله تولید می‌کنند؟ این در حالی است که کتاب‌های الکترونیکی برای همه این دردها دوایی دارد. کاهش نیاز به کاغذ، جلوگیری از تبدیل کتب به زباله، کاهش انتشار کربن، صرفه‌جویی در منابع انرژی، محافظت از گونه‌ها و... حتماً حامیان محیط زیست را به آن سمت می‌کشاند که از ناشران، انتشار کتب الکترونیکی را طلب کنند.
ولی افتاد مشکل‌ها
حوزه کتاب‌های الکترونیکی با وجود رشد و استقبال زیاد، با چالش‌ها و مشکلاتی نیز مواجه است. اولین و مهم‌ترین آن حقوق کپی‌رایت و مالکیت است؛ چراکه مسائل مربوط به حقوق کپی‌رایت و مالکیت فکری می‌تواند مانع از انتشار و توزیع کتاب‌های الکترونیکی شود. ناشران و نویسندگان ممکن است نگران دزدی ادبی و توزیع غیرمجاز آثار خود باشند. به صورت فنی هم باید گفت تنوع در دستگاه‌ها و فرمت‌های مختلف کتاب‌های الکترونیکی می‌تواند باعث مشکلاتی در سازگاری و دسترسی به محتوا شود. برخی فرمت‌ها ممکن است در دستگاه‌های خاصی قابل خواندن نباشند. این را هم در نظر بگیریم که همه کتابخوان‌ها را هم نمی‌توان به سمت کتاب الکترونیکی سوق داد. برخی از کاربران ممکن است تجربه خواندن کتاب‌های الکترونیکی را به اندازه خواندن کتاب‌های چاپی لذت‌بخش ندانند. مشکلاتی مانند خستگی چشم یا عدم لمس فیزیکی کتاب می‌تواند مانع از جذب بیشتر کاربران شود. از آنجا که دسترسی به اینترنت پرسرعت محدود است، دانلود یا خرید کتاب‌های الکترونیکی هم سخت و حوصله‌سر‌بر می‌شود. اگر پلت‌فرم‌های فروش کتاب الکترونیکی را رقیبی برای شبکه‌های اجتماعی بدانیم، کتاب‌های الکترونیکی با رقابت شدید از سوی رسانه‌های دیگر مانند فیلم‌ها، بازی‌ها و شبکه‌های اجتماعی مواجه هستند که می‌تواند توجه خوانندگان را منحرف کند. برخی از کاربران ممکن است قیمت کتاب‌های الکترونیکی را بالا بدانند و ترجیح دهند به جای خرید، از منابع غیرقانونی استفاده کنند. برخی پلت‌فرم‌ها ممکن است محدودیت‌هایی در ارائه محتوا داشته باشند که می‌تواند تجربه کاربری را تحت تاثیر قرار دهد. مشکلات فنی مانند باگ‌ها، مشکلات نرم‌افزاری یا عدم به‌روزرسانی منظم می‌تواند تجربه کاربری را تحت تاثیر قرار دهد. قاعدتاً حل این مشکلات نیازمند همکاری میان ناشران، نویسندگان، توسعه‌دهندگان نرم‌افزار و کاربران است تا بتوانند به یک اکوسیستم پایدار و کارآمد دست یابند.
