بی‌بهره از هوش
چرا در هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری نکردیم؟
نشست داووس 2025 از این واقعیت پرده برداشت که در آینده خیلی نزدیک، هوش مصنوعی بر همه ارکان زندگی و کسب‌وکارمان سایه می‌افکند و تصمیم‌گیری افراد و تصمیم‌سازی دولت‌ها بدون بهره‌گیری از این پدیده ممکن نیست. کشورهای زیادی بر توسعه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. از جمله عربستان و امارات متحده عربی که سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در هوش مصنوعی انجام داده‌اند. به‌خصوص عربستان سعودی در زمینه استراتژی‌های دولتی و امارات متحده عربی با داشتن وزیر هوش مصنوعی، از کشورهای پیشرو در منطقه هستند. این کشورها بر اساس معیارهای مختلفی مانند سرمایه‌گذاری خصوصی، دولتی، تعداد پردازنده‌های نسل پیشرفته AI و سیاست‌های دولتی برای توسعه هوش مصنوعی ارزیابی شده‌اند، اما به نظر می‌رسد ما باز هم از یک موج بزرگ غفلت کرده‌ایم. شواهد نشان می‌دهد که ایران در مقایسه با کشورهای پیشرو مانند ایالات‌متحده، چین و حتی برخی کشورهای خاورمیانه، سرمایه‌گذاری کمتری در حوزه هوش مصنوعی انجام داده است. در این گزارش، با مشورت و راهنمایی دکتر محمدرضا اسلامی از دانشگاه پلی‌تکنیک کالیفرنیا این پرسش را مطرح می‌کنیم که چرا سرمایه‌گذاری در زمینه هوش مصنوعی در دستور کار نظام حکمرانی قرار نگرفت؟ در ادامه این پرسش را مطرح می‌کنیم که جا ماندن از رقابت هوش مصنوعی چه عوارضی به دنبال دارد؟
از چه موجی جا ماندیم؟
هوش مصنوعی (AI) به عنوان نیروی محرکه قرن بیست و یکم، به سرعت در حال دگرگونی تمام جنبه‌های زندگی بشر است، از کسب‌وکار و صنعت گرفته تا بهداشت و آموزش. کشورهای پیشرو در این عرصه، با سرمایه‌گذاری‌های عظیم و برنامه‌ریزی‌های استراتژیک، در حال شکل‌دهی آینده‌ای هستند که در آن هوش مصنوعی نقش محوری ایفا می‌کند. هوش مصنوعی، با قابلیت‌های بی‌نظیر خود در تحلیل داده‌ها، یادگیری الگوها و تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه، به ابزاری قدرتمند برای حل مسائل پیچیده و بهبود عملکرد در زمینه‌های مختلف تبدیل شده است. از خودروهای خودران و دستیارهای مجازی گرفته تا سیستم‌های تشخیص پزشکی و الگوریتم‌های مالی، هوش مصنوعی در حال نفوذ به تمام عرصه‌های زندگی انسان است. این فناوری نوین، با الهام از ساختار و عملکرد مغز انسان، قادر به انجام وظایفی است که پیش از این نیازمند هوش انسانی بودند. از جمله این وظایف می‌توان به تشخیص الگوها، ترجمه زبان‌ها، حل مسائل ریاضی و منطقی و حتی خلق آثار هنری اشاره کرد. هوش مصنوعی روزبه‌روز با دریافت داده‌های بیشتر و تجربه تعامل با محیط، قادر به بهبود عملکرد خود می‌شود. این امر باعث می‌شود که این سیستم‌ها به‌طور مداوم در حال تکامل و پیشرفت باشند و بتوانند با چالش‌های جدید هماهنگ شوند.
سرمایه‌گذاری‌های جهانی در هوش مصنوعی
رقابت در عرصه هوش مصنوعی بین کشورهای پیشرو، به‌طور فزاینده‌ای در حال افزایش است. ایالات‌متحده با داشتن شرکت‌های بزرگ فناوری مانند گوگل، مایکروسافت و آمازون، از مزیت قابل توجهی در این زمینه برخوردار است. چین نیز با سرمایه‌گذاری‌های عظیم دولتی و تمرکز بر توسعه هوش مصنوعی در زمینه‌های مختلف، به‌سرعت در حال پیشرفت است. کشورهای اروپایی نیز با تشکیل کنسرسیوم‌های تحقیقاتی و حمایت از شرکت‌های نوپا، سعی در رقابت با ایالات‌متحده و چین دارند.
در این میان، کشورهای منطقه خاورمیانه نیز با درک اهمیت هوش مصنوعی، به دنبال جایگاهی در این بازار پررقابت هستند. عربستان سعودی با تمرکز بر استراتژی‌های دولتی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگ هوش مصنوعی، به دنبال تبدیل شدن به یکی از قطب‌های این فناوری در منطقه است. امارات متحده عربی نیز با وزارتخانه هوش مصنوعی‌اش، حمایت از توسعه این فناوری در بخش‌های مختلف، از جمله گردشگری، حمل‌ونقل و بهداشت، به دنبال جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و ایجاد یک اکوسیستم پویا برای توسعه هوش مصنوعی است.
این رقابت فزاینده در عرصه هوش مصنوعی، نشان می‌دهد که این فناوری به یکی از عوامل کلیدی در تعیین قدرت و جایگاه کشورها در آینده تبدیل شده است. کشورهایی که در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های لازم را انجام ندهند، ممکن است در آینده با چالش‌های جدی روبه‌رو شوند.
جایگاه AI ایرانی
بر اساس شاخصه‌های مختلف مانند میزان سرمایه‌گذاری‌های دولتی و خصوصی، تعداد پردازنده‌های نسل پیشرفته مورد استفاده در هوش مصنوعی و سیاست‌های حمایتی دولت، ایران در مقایسه با کشورهای پیشرو اروپایی و آمریکایی و حتی برخی کشورهای منطقه، سرمایه‌گذاری بسیار کمتری در حوزه هوش مصنوعی انجام داده است. این در حالی است که ایران از نیروی انسانی متخصص و پتانسیل‌های علمی فراوانی برخوردار است.
محمود سریع‌القلم معتقد است: در آینده نه‌چندان دور، دولت‌ها در هر موضوع قابل تصور حکمرانی بدون هوش مصنوعی به سختی می‌توانند تصمیم‌سازی کنند؛ از امنیت گرفته تا ترافیک؛ از صدور گذرنامه گرفته تا اخذ مالیات؛ از ردیابی قاچاق گرفته تا کاهش فساد مالی و اداری. امارات با سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی در عرصه فروش نرم‌افزار و ارائه مشورت برای تصمیم‌سازی‌های دقیق‌تر، عملیات کارآمد و افزایش نرخ رشد اقتصادی پیش‌قدم شده و متوجه آینده شده است.
ایران با دانشگاه‌های معتبر و پژوهشگاه‌های علمی خود می‌تواند در زمینه توسعه هوش مصنوعی نقش مهمی در آینده منطقه ایفا کند. آنها برای تصدیق این ادعا یادآوری می‌کنند که ایران دارای جوانان بااستعداد و علاقه‌مند به فناوری‌های نوین است که می‌توانند در این حوزه فعالیت کنند. با وجود این، عدم سرمایه‌گذاری کافی در این زمینه باعث شده است که ایران از قافله کشورهای پیشرو در هوش مصنوعی عقب بماند.
چرا هوش مصنوعی در اولویت نیست؟
سوال اصلی این گزارش این است که چرا سرمایه‌گذاری در زمینه هوش مصنوعی در اولویت نظام حکمرانی ایران قرار نگرفته است؟ اما پاسخ به این سوال، تنها در یک علت خلاصه نمی‌شود. در وهله اول می‌توان از عدم آگاهی کافی سیاست‌گذاران نسبت به اهمیت موضوع یاد کرد. شاید هنوز تصور درستی از اهمیت و کاربردهای هوش مصنوعی در میان مسئولان وجود ندارد. البته دولت سیزدهم تلاش کرد تا آغازگر و توسعه‌دهنده هوش مصنوعی در دولت باشد و اخیراً سازمانی با این نام زیرمجموعه دولت ایجاد شده که هنوز خروجی قابل عرضی نداشته‌اند.
اما جدا از ناآگاهی، باید از مشکلات اقتصادی به عنوان ابرعلت وضع موجود نام برد. تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی سال‌های اخیر، سبب شد دولت نتواند سرمایه‌گذاری کافی در این حوزه انجام دهد. تحریم‌ها درهای جهان را به روی ایران و درهای ایران را به روی سرمایه‌گذاران بست. درست در همان ایامی که امثال امارات و عربستان در منطقه به درک و ضرورت ورود به مسائل تکنولوژیک به‌ویژه هوش مصنوعی رسیدند، ایران درگیر فروش نفت در روزگار تحریم و بودجه‌های محقق‌نشده و تورم و رکود اقتصادی بود و متاسفانه هنوز هم هست. ایران فرصت طلایی ورود به جهان AI را به‌عنوان اولین‌ها از دست داد و این یکی از بزرگ‌ترین زخم‌های کاری تحریم به آینده کشور بوده است.
در ادامه باید از نبود استراتژی ملی نیز یاد کرد. رشد و توسعه هوش مصنوعی در کشورهایی مثل عربستان، ترکیه، امارات و چین یک هدف نیست بلکه یک باید و یک استراتژی ملی است. جنگ جدید بر سر دستیابی به محصولات موفق‌تر حاصل از هوش مصنوعی خیلی وقت است که آغاز شده است. نمونه‌اش بلایی است که دیپ‌سیک چینی بر سر بورس آمریکا آورد. حالا در چنین شرایطی سیاست‌گذار ایرانی به تاسیس یک سازمان در دولتی که خودش فربه است و فربگی‌اش مانع رشد و توسعه است، بسنده می‌کند. این درحالی است که نبود یک استراتژی ملی برای توسعه هوش مصنوعی، مانع از سرمایه‌گذاری‌های هدفمند و هماهنگ در این زمینه می‌شود. تکنولوژی روی کاغذ اتفاق نمی‌افتد. سرمایه‌گذار و سرمایه‌پذیر و دانشمند و دانشجو می‌خواهد. بدون سیاست‌گذاری دقیق، وضع قوانین به‌روز و همراهی ملی، سازمان هوش مصنوعی فعلی و سازمان‌های احتمالی موازی آینده (چراکه عادت داریم برای هر موضوعی چندین سازمان موازی تاسیس کنیم) قدم از قدم برنخواهند داشت. در حال حاضر حکمران آنقدر درگیر مسائل دیگری مانند مشکلات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی است که نمی‌تواند توجه کافی به هوش مصنوعی داشته باشد.
توسعه هوش مصنوعی نیازمند زیرساخت‌های قوی، از جمله دسترسی به اینترنت پرسرعت، مراکز داده پیشرفته و سخت‌افزارهای قدرتمند است. در حال حاضر، این زیرساخت‌ها در ایران به اندازه کافی توسعه نیافته‌اند و می‌توانند مانعی برای پیشرفت این حوزه باشند. داده‌ها نقش بسیار مهمی در توسعه هوش مصنوعی ایفا می‌کنند. اگر زیرساخت اولیه درست کار کند دسترسی به داده‌ها آسان است. سیستم‌های هوش مصنوعی برای یادگیری و بهبود عملکرد خود به حجم زیادی از داده‌ها نیاز دارند. در ایران، دسترسی به داده‌های کافی و باکیفیت، به‌خصوص در بخش خصوصی، محدود است و این می‌تواند چالش بزرگی برای توسعه هوش مصنوعی باشد. از موانع قانونی و نظارتی نیز نباید چشم پوشید. نبود قوانین و مقررات مشخص در زمینه هوش مصنوعی، می‌تواند باعث ایجاد ابهام و نگرانی در میان سرمایه‌گذاران و فعالان این حوزه شود. این امر می‌تواند از سرمایه‌گذاری در این زمینه جلوگیری کند.
هنوز هم دانش در ایران درگیر نگرش‌های سنتی و مقاوم در برابر تغییر است. برخی از افراد و سازمان‌ها نگرش‌های سنتی داشته و در برابر تغییر و پذیرش فناوری‌های جدید، از جمله هوش مصنوعی، مقاومت می‌کنند. علاوه بر مشکلاتی که این دسته ایجاد می‌کنند، شرایط مهاجرت نخبگان در چند دهه اخیر هم توسعه AI ایرانی را سخت کرده است. توسعه هوش مصنوعی نیازمند نیروی انسانی متخصص و آموزش‌دیده است. در حال حاضر، تعداد متخصصان هوش مصنوعی در ایران محدود است و این می‌تواند چالش دیگری برای توسعه این حوزه باشد. اگر از اهالی کسب‌وکارهای نوآور بپرسیم می‌گویند توسعه هوش مصنوعی نیازمند یک اکوسیستم پویا و حمایت‌کننده برای نوآوری است. این اکوسیستم باید شامل دانشگاه‌ها، شرکت‌های فناوری، استارت‌آپ‌ها، سرمایه‌گذاران و مراکز تحقیقاتی باشد. در حال حاضر، چنین اکوسیستمی در ایران به اندازه کافی توسعه نیافته است. تمام این عوامل در کنار یکدیگر باعث شده‌اند که سرمایه‌گذاری در زمینه هوش مصنوعی در ایران، در مقایسه با سایر کشورها، بسیار کمتر باشد.
عواقب عقب‌ماندگی
عقب‌ماندگی در هر نوع از تکنولوژی عاقبت خوشی ندارد اما در عرصه هوش مصنوعی این امر می‌تواند برای ایران عواقبی جدی‌تر از عقب‌ماندگی در حوزه‌هایی مثل خودروسازی و پوشاک و... داشته باشد. دیر یا زود جنگ GPUها علنی‌تر از امروز آغاز می‌شود. وضعیت آن کشوری که سلاح ندارد و تنها مصرف‌کننده در زمین بازی هوش مصنوعی است، ناگفته روشن است. از دست دادن فرصت‌های اقتصادی یک‌سو و تهدید امنیت ملی سوی دیگر ماجراست.
از یک‌سو هوش مصنوعی می‌تواند به ایجاد صنایع جدید، افزایش بهره‌وری و رشد اقتصاد کمک کند و عدم سرمایه‌گذاری در این حوزه می‌تواند باعث از دست دادن این فرصت‌ها شود. از طرفی دیگر کشورهایی که در زمینه هوش مصنوعی پیشرفت کرده‌اند، در عرصه‌های مختلف اقتصادی و فناوری رقابت‌پذیرتر خواهند بود. عقب‌ماندگی ایران در این زمینه می‌تواند باعث کاهش رقابت‌پذیری کشور در عرصه بین‌المللی شود. اما مهم‌تر از این دو نکته تهدید امنیت ملی است. هوش مصنوعی در عرصه‌های نظامی و امنیتی کاربرد دارد و عقب‌ماندگی در این زمینه می‌تواند امنیت ملی کشور را تهدید کند. چندی است کارشناسان تلاش می‌کنند تا برای همه مشخص کنند هوش مصنوعی (AI) نه‌تنها در عرصه‌های غیرنظامی، بلکه در عرصه‌های نظامی و امنیتی نیز کاربرد دارد. از سیستم‌های تسلیحاتی خودکار و بدون سرنشین گرفته تا سیستم‌های اطلاعاتی و امنیتی پیشرفته، هوش مصنوعی به طور فزاینده‌ای در حال تغییر شکل جنگ و امنیت است. کشورهایی که در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های لازم را انجام ندهند، ممکن است در آینده با تهدیدات جدی برای امنیت ملی خود روبه‌رو شوند. یکی از کاربردهای مهم هوش مصنوعی در عرصه نظامی، توسعه سیستم‌های تسلیحاتی خودکار است. این سیستم‌ها با استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی، قادر به شناسایی، هدف قرار دادن و حتی نابودی اهداف بدون نیاز به دخالت انسان هستند. استفاده از این سیستم‌ها می‌تواند سرعت و دقت عملیات نظامی را افزایش دهد و از تلفات انسانی جلوگیری کند. با این حال، توسعه این سیستم‌ها با چالش‌های اخلاقی و امنیتی نیز روبه‌رو است. برخی از کارشناسان هشدار می‌دهند که استفاده از سیستم‌های تسلیحاتی خودکار می‌تواند به جنگ‌های غیرقابل کنترل و افزایش خشونت منجر شود.
علاوه بر سیستم‌های تسلیحاتی، هوش مصنوعی در سایر زمینه‌های نظامی و امنیتی نیز کاربرد دارد. هوش مصنوعی می‌تواند در تحلیل داده‌های اطلاعاتی و شناسایی تهدیدات امنیتی نقش مهمی ایفا کند. همچنین در شناسایی و مقابله با حملات هوایی و موشکی به‌طور موثرتر عمل می‌کند. فراموش نکنیم که هوش مصنوعی الگوریتمی شبیه مغز انسان دارد پس می‌تواند در شبیه‌سازی‌های آموزشی و ارتقای سطح مهارت نیروهای نظامی نقش داشته باشد. با توجه به کاربردهای گسترده هوش مصنوعی در عرصه‌های نظامی و امنیتی، عقب‌ماندگی در این زمینه می‌تواند امنیت ملی کشور را تهدید کند. کشورهایی که در این فناوری سرمایه‌گذاری نکنند، ممکن است در آینده در برابر تهدیدات نظامی و امنیتی آسیب‌پذیرتر باشند. بنابراین، ضروری است که ایران نیز با درک اهمیت این موضوع، سرمایه‌گذاری‌های لازم را در زمینه توسعه هوش مصنوعی در عرصه‌های نظامی و امنیتی انجام دهد.
آینده را امروز دریابیم
هوش مصنوعی به‌سرعت در حال تبدیل شدن به یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده قدرت و جایگاه کشورها در جهان است. ایران با وجود پتانسیل‌های فراوان، به دلیل عدم سرمایه‌گذاری کافی و نبود استراتژی ملی، از این قافله عقب مانده است. این عقب‌ماندگی می‌تواند عواقب جدی برای کشور در پی داشته باشد. بنابراین، ضروری است که مسئولان با درک اهمیت این موضوع، سرمایه‌گذاری در زمینه هوش مصنوعی را در اولویت خود قرار دهند و با تدوین یک استراتژی ملی، زمینه را برای توسعه این فناوری در کشور فراهم کنند. هوش مصنوعی کار امروز است و کار امروز را به فردا انداختن پشیمانی به بار می‌آورد. هرچند از خیلی کشورها عقب هستیم و هرچند ابرمشکلات پیش پای توسعه AI در ایران مانند تحریم‌ها و وضعیت اقتصادی پابرجاست، اما باید کاری کرد و همه می‌دانند برای اینکه کاری انجام شود باید الان شروع کرد.
