روی خوب مهاجرت

  حسین جلالی: احساس عمومی بر این است که سیل مهاجرت و قصد مهاجرت به خارج کشور با شیب فزاینده‌ای رو به رشد است. نیروی انسانی و سرمایه هر دو دارند می‌روند. آمارها، با همه کم‌وکیفشان، این احساس را تصدیق می‌کنند. دلسوزان نیز نگران این وضعیت هستند و خروج سرمایه‌های اقتصادی و انسانی را ضربه دیگری بر پیکر خسته کشور می‌دانند. با وجود این در این پرونده نگاه تازه‌ای می‌اندازیم به مهاجرت یا دست‌کم یک قسم از مهاجرت. در این پرونده نشان می‌دهیم که تحت چه شرایطی اتفاقاً مهاجرتِ بهترین و مستعدترین نیروهای انسانی یک کشورِ در حال ‌توسعه می‌تواند به یکی از مهم‌ترین ستون‌های توسعه همان کشور تبدیل شود. نکته باریک آنکه با وجود اینکه جامعه ایران پدیده مهاجرت را فی‌نفسه مذموم می‌پندارد و همواره در سودای جلب سرمایه و مغزهای ایرانیان مهاجرت کرده و البته کاهش میزان مهاجرت آن است، در این مسیر موفقیت خاصی هم به‌دست نیاورده‌اند. چرخش نگاه کشورهای درحال‌توسعه به مهاجرت نیروی انسانی از «فرار مغزها» به «گردش مغزها» گواه فرصت بی‌بدیلی است که مهاجران ساکن در قطب‌های علمی و فناوری جهان می‌توانند برای کشور مهاجرفرست به ارمغان بیاورند. همان‌طور که در گفت‌وگوی این شماره مطرح می‌شود، آنچه کشور باید به‌خاطر از دست دادن آن غبطه بخورد، ناتوانی در استفاده از مهاجران ایرانی‌ای است که در قطب‌های های‌تک جهان مشغول هستند نه مهاجرت شهروندانش. توضیح این ایده نیاز به مقدمه‌ای دارد که در تحلیل و گفت‌وگوی این شماره پیش چشمان خوانندگان است. با این اوصاف موضوع نه مهاجرت افراد مستعد از کشور، بلکه توان جذب کامل (مهاجرت معکوس به کشور) یا موقت (به‌شکل رفت و برگشت) مهاجران ساکن در قطب‌های های‌تک جهان است. اتفاقی که موتور پیشران توسعه بسیاری از کشورها از جمله کره جنوبی، تایوان و هند شد. آنان نیز چون ما مهاجرت را فرار مغزها می‌دانستند اما سال‌ها گذشت تا مشخص شود که سودی که مهاجران توانستند برای کشور خودشان به ارمغان بیاورند به هیچ‌وجه قابل مقایسه نیست با شرایطی که آنان از اول در کشور خود می‌ماندند. در این پرونده به مکانیسم‌ها نیز می‌پردازیم. سازوکارهایی که بستر این جریان را به وجود می‌آورند. برای این کار نیم‌نگاهی می‌اندازیم به موانعی که خواسته یا ناخواسته، وصل شدن این جریان ارزشمند به کشور را ممتنع کرده‌اند. در شماره ۴۱۲ «تجارت فردا» با حجت قندی، استاد اقتصاد دانشگاه وندربیلت، درباره شرایط بازگشت سرمایه به کشور صحبت کردیم. آنجا او بهترین راه را برای بازگشت سرمایه به کشور را عنوان کرد: «باید خودمان را از شر خودمان خلاص کنیم.» او بر این باور بود که تا زمانی که ایرانیان مقیم خارج فکر کنند حکومت در نحوه برخورد با آنها و سرمایه‌شان محدودیتی ندارد نمی‌توان امیدوار بود که سرمایه‌ها به کشور بازگردد. با وجود اینکه داستان بازگشت سرمایه با بازگشت نیروی کار متخصص در حوزه فناوری و نوآوری متفاوت است اما بی‌شباهت هم نیست. برای تفصیل این بحث، شما را به مطالعه پرونده حاضر دعوت می‌کنیم.