دخل‌وخرج آدم‌کشی

چندی پیش جیمی کوربین، رهبر حزب کارگر بریتانیا در اظهارنظری جنجالی اعلام کرد صحبت در خصوص گروه‌های افراط‌گرای تروریستی باید با «عربستان سعودی» و دیگر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس شروع شود؛ کشورهایی که ایدئولوژی افراط‌گرایی را در جهان مورد حمایت مالی قرار می‌دهند و آن را ترویج می‌کنند. اتهامی که به عربستان وارد است، این است که آل سعود اجازه جریان مالی به داعش را می‌دهد. با این حال دولت عربستان همواره این اتهامات را رد و آنها را یک دروغ مخرب و گمراه‌کننده تلقی می‌کند. اما این ادعا از کجا نشات می‌گیرد و شواهد تا چه حد آن را تایید می‌کنند؟ شاید مهم‌ترین شاهدی که نشانگر رابطه مالی عربستان سعودی با داعش باشد در ای‌میل‌های فاش‌شده هیلاری کلینتون قابل مشاهده باشد؛ کسی که از سال 2009 تا 2013 وزیر خارجه ایالات متحده بود. پیام‌هایی که توسط ویکی‌لیکس منتشر شد شامل بیانیه نامفهومی از جان پودستا، رئیس ستاد تبلیغاتی خانم کلینتون بوده است: «ما نیاز داریم تا از دارایی‌های دیپلماتیک و جاسوسی خود برای تحت فشار قرار دادن دولت‌های قطر و عربستان سعودی که به صورت پنهانی حمایت مالی و لجستیک از داعش و دیگر گروه‌های رادیکال در منطقه می‌کنند، استفاده کنیم.» البته این نخستین‌باری نبود که مقامات آمریکایی چنین ادعایی می‌کردند. در سال 2009، ویکی‌لیکس پیام‌های دیپلماتیکی را از وزارت خارجه آمریکا منتشر کرد که دربرگیرنده نگرانی‌های مشابهی بود. در آن اسناد آمده بود: «حامیان مالی و اعطاکنندگان در عربستان سعودی بزرگ‌ترین منبع تامین مالی گروه‌های تروریستی وهابی را در سراسر جهان تشکیل می‌دهند. در حالی که عربستان سعودی تهدید تروریسم را در داخل عربستان به‌شدت احساس می‌کند، این موضوع به چالشی مداوم تبدیل شده که مقامات عربستانی را متقاعد می‌کند تا با تامین مالی تروریست‌ها، آنها را از مرزهای خود دور کنند.» سومین دست از افشاگری‌های ویکی‌لیکس به سخنرانی خصوصی هیلاری کلینتون در سال 2013 اشاره می‌کند. او در آن سخنان اعلام کرد: «عربستانی‌ها محموله‌های بسیار بزرگی از اسلحه و تجهیزات نظامی را منتقل کرده‌اند؛ موضوعی که دست‌کم در آینده موجب بروز مشکلاتی خواهد شد.» علاوه بر این اسناد، صحبت‌های مقامات عالی‌رتبه دولت آمریکا می‌تواند دلیل خوبی برای ارتباط مالی میان عربستان سعودی و داعش باشد. جو بایدن، معاون اول رئیس‌جمهور سابق آمریکا، دولت عربستان سعودی و دیگر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را به کمک مالی صدها میلیون‌دلاری و ده‌ها تن سلاح برای مبارزه با بشار اسد متهم کرده است. او معتقد است: «افرادی که عربستانی‌ها آنها را مورد حمایت خود قرار می‌دهند، گروه‌های النصره، القاعده و عناصر افراط‌گرای جهادی هستند که از نقاط مختلف دنیا گردهم آمده‌اند. ما از همان ابتدا داعش را یک گروه تروریستی نامیدیم اما نمی‌توانیم متحدان خود را به توقف حمایت از آنها متقاعد کنیم.»

در کشورهای دیگر، سیاستمداران ابراز نگرانی بیشتری کرده‌اند. برای مثال در سال 2014 نوری المالکی، نخست‌وزیر عراق، عربستان سعودی و قطر را به حمایت مالی مستقیم از گروه‌های تروریستی متهم کرده بود. هرچند عربستان سعودی اقدامات کافی را برای توقف جریان مالی به داعش انجام نمی‌دهد اما این لزوماً به این معنا نیست که این جریان مالی به طور مستقیم از دولت عربستان به سوی داعش روانه می‌شود. در واقع بر اساس پژوهشی که موسسه واشنگتن انجام داد، تاکنون هیچ مدرک معتبری از حمایت مالی مستقیم عربستان سعودی به داعش وجود ندارد. البته این موضوع می‌تواند ناشی از آن باشد که عربستان سعودی داعش را تهدیدی برای خود نیز قلمداد می‌کند. البته این گزارش تاکید می‌کند که دولت سعودی در حملات اخیر داعش به سوریه و دولت شیعه عراق نقش داشته است. شکی نیست که نقش این کمک‌های مالی در جذب جوانان به این گروه‌های تروریستی غیرقابل انکار است اما با این همه اگر از کمک‌های مالی احتمالی عربستان سعودی صرف‌نظر کنیم، داعش چگونه پول لازم برای عملیات خود را تامین می‌کند؟

منابع مالی داعش

موسسه تحقیقاتی راند (RAND) در گزارشی به منابع مالی داعش پرداخته است. اندکی بعد از اینکه در تابستان 2014، داعش توفانی در سطح جهانی برپا کرد، این گروه تروریستی شهرهای غربی و شمالی عراق را در کنترل خود قرار داد. با توجه به دستاوردها و اقدامات این گروه، این ادعا در سطح جهان به وجود آمد که داعش با تصاحب برخی از منابع عراق به ثروتمندترین گروه تروریستی جهان تبدیل شده است. بر اساس برخی برآوردها، تا اکتبر 2016 داعش بیش از چهار میلیون دلار در ماه از طریق مالیات در موصل درآمد داشته است. در حال حاضر تلاش‌های نهادهای جهانی روی قطع منابع مالی و مقابله با فعالیت‌های مالی این گروه تروریستی متمرکز شده است. آژانس‌های دولتی آمریکا، نیروهای اقدام مشترک مالی چندجانبه و گروه مالی ضد‌داعش چندملیتی در میان چند سازمانی هستند که مسوولیت جلوگیری از فعالیت‌های مالی داعش را بر عهده دارند. به همین منظور درک راه‌های درآمدی این گروه تروریستی می‌تواند در جلوگیری از فعالیت‌های مالی آنها بسیار سودمند باشد.

توانایی داعش در کسب درآمدهای وسیع از جریان‌های درآمدی متنوع موجب موفقیت مالی این گروه تروریستی شده است. دو منبع درآمدی اصلی داعش، نفت و مالیات (یا به نوعی اخاذی) به حساب می‌آید. در سال 2015، مجموع درآمدهای داعش رقمی میان یک تا 4 /2 میلیارد دلار برآورد شده بود.

نفت

بخش قابل توجهی از درآمدهای داعش از نفت به دست می‌آید. این گروه از ژوئن 2014 تا سپتامبر 2014 میادین نفتی و پالایشگاه‌های بزرگی را در شمال‌شرقی سوریه و شمال عراق تصاحب کرد و کنترل راه‌های اصلی و دیگر مراکز تجاری را در دست گرفت. در اواسط سال 2016، داعش هنوز کنترل نزدیک به 60 درصد از چاه‌های نفت در سوریه و پنج درصد چاه‌های نفتی عراق را در اختیار داشت. داعش نفت، فرآورده‌های نفتی و گاز را به خریداران مختلفی می‌فروخت. در میان این خریداران دلالان سوری و عراقی نیز بودند که نفت خریداری‌شده را مجدداً به بازار محلی و رژیم بشار اسد به فروش می‌رساندند. بیشتر درآمد نفتی داعش از فروش محلی مشتق می‌شد؛ جایی که طی زنجیره تامین از میادین نفتی به پالایشگاه و به بازارهای داخلی مالیات چندباره تعلق می‌گرفت. بر اساس برآوردهای انجام‌شده، درآمد نفتی داعش از بهار 2016 از 250 میلیون دلار تا 365 میلیون دلار در سال محاسبه شده است. این درآمدها البته به مرور زمان روندی نزولی داشته است. این تنزل از سپتامبر 2016 در عراق بسیار شدیدتر بوده چراکه داعش از آن زمان به بعد تقریباً کنترل هیچ چاه نفتی را در این کشور در اختیار نداشته است.

مالیات و اخاذی

داعش چیزی حدود 5 /2 تا 20 درصد از درآمد خود را به وسیله اخاذی از کسب‌وکارهای مشغول در قلمرو خود و همچنین شیوه‌های مافیاگونه دیگر به دست می‌آورد. این مالیات‌ها شامل جرایم جمع‌آوری‌شده به وسیله پلیس اخلاقی داعش نیز می‌شود. داعش درآمدهای مربوط به اخاذی خود را تحت عنوان زکات یا جزیه از شهروندانش دریافت می‌کند. هنوز مشخص نشده تا تابستان 2016 سوریه و عراق چه مقدار درآمد مالیاتی به داعش پرداخت کرده‌اند. موصل اصلی‌ترین منبع درآمد مالیاتی داعش به شمار می‌رفت؛ شهری که قطب نفتی، ساخت‌وساز و تجارت عراق به حساب می‌آید. داعش از افراد و گروه‌هایی که قصد عبور از مرز قلمروهای آنها را داشتند نیز اخاذی می‌کرد. این گروه درآمدی را نیز از دولت سوریه کسب کرد؛ زمانی که در فوریه 2013 شبه‌نظامیان داعش سد طبقه را به تصرف خود درآوردند و اقدام به فروش برق به دولت اسد کردند.

دیگر منابع درآمدی

داعش منابع مالی متنوعی دارد. این گروه منابع قابل توجهی را در بخش‌های کشاورزی و صنعتی سوریه و عراق تحت کنترل خود دارد، هرچند اخیراً دسترسی خود به بانک‌های دولتی را در شمال و غرب عراق از دست داده است اما در مدتی که این بانک‌ها را در اختیار داشت، دست‌کم 500 میلیون دلار از آنها به جیب زده بود. داعش همچنین از طریق آدم‌ربایی و باج‌گیری کسب درآمد می‌کند. بر اساس برآورد خزانه‌داری ایالات متحده در سال 2015 داعش از این راه بین 20 تا 45 میلیون دلار درآمد کسب کرده است. همچنین از راه فروش آثار باستانی، آربیتراژ نرخ ارز و فعالیت‌های روزانه نظیر ایجاد استخرهای پرورش ماهی و فروش ماشین‌های کار‌کرده، درآمدهای خود را افزایش می‌دهد. با وجود اینکه داعش مدعی است کمترین وابستگی را به کمک‌های مالی خارجی دارد، اما شواهدی وجود دارد که کشورهای ثروتمند حاشیه خلیج‌فارس نظیر عربستان سعودی، قطر و کویت به این گروه تروریستی پول اهدا می‌کنند.

از میزان پول تولید داعش هیچ اطلاعاتی در دسترس نیست. دانیل گلیزر، معاون وزارت خزانه‌داری آمریکا بر این عقیده است که درآمد داعش از نفت در حال حاضر از 500 میلیون دلار در سال 2015 نصف شده و تقریباً به 250 میلیون دلار رسیده است. حتی با وجود این کاهش شدید درآمد نفتی، داعش همچنان سالانه نزدیک به 350 میلیون دلار از اخاذی به دست می‌آورد. خزانه‌داری آمریکا بر این باور است که داعش رقمی میان 500 میلیون تا یک میلیارد دلار از خزانه‌های بانکی سوریه و عراق را تحت کنترل خود دارد، این میزان جدا از ذخایر نقدی قابل توجهی است که داعش در حملات هوایی ائتلاف ضد‌داعش در سال گذشته از دست داد. آمار IHS نشان می‌دهد درآمد ماهانه داعش در یک سال گذشته نزدیک به 30 درصد کاهش داشته و از 80 میلیون دلار به 56 میلیون دلار در ماه رسیده است. این رقم شامل افت 26‌درصدی درآمد نفت و گاز و کاهش 23‌درصدی درآمد مالیاتی و اخاذی این گروه نیز می‌شود. البته میزان درآمد داعش از منابع دیگر نظیر قاچاق مواد مخدر، فروش برق و کمک‌های مالی کشورهای دیگر نیز افتی 67‌درصدی داشته است. بر اساس اعلام منابع آگاه، عملیات هوایی موج‌های خروشان 2 که از اکتبر 2015 آغاز شد، تولید نفت داعش را از 45 هزار بشکه در روز به 34 هزار بشکه کاهش داد. در حال حاضر 43 درصد از کل درآمد داعش از نفت، 50 درصد از مالیات و اخاذی و مابقی از منابع دیگر تامین می‌شود.

داعش چگونه پول خود را خرج می‌کند؟

در بسیاری موارد، داعش پول خود را در مسیرهای مشابه با گروه‌های تروریستی دیگر خرج می‌کند. برخی از پول این گروه به عنوان دستمزد جنگجویانش پرداخت می‌شود و برخی دیگر برای خرید اسلحه هزینه می‌شود. اما برخلاف گروه‌های تروریستی دیگر، داعش منابع مالی قابل توجهی را صرف زیرساخت‌های خلافت خود و ارائه خدمات اولیه به ساکنان قلمرو خود می‌کند. در این زمینه نیویورک‌تایمز و فایننشال‌تایمز گزارش‌های معتبری را تهیه کرده‌اند که بخش‌هایی از این گزارش‌ها در ادامه آمده است. بر اساس گزارش فایننشال‌تایمز، داعش ماهانه چیزی حدود 20 میلیون دلار خرج نیروهای مبارز مرکزی خود می‌کند، رقمی معادل 15 تا 20 میلیون دلار صرف خدمه و جنگجویان محلی می‌شود، ده‌ها میلیون دلار هزینه خرید مهمات شده و بین 10 تا 15 میلیون دلار نیز در بخش‌های امنیتی این گروه تروریستی خرج می‌شود. گزارش‌ها در خصوص دستمزدها بسیار متفاوت است. بر اساس گزارشی که در تابستان 2015 منتشر شد، داعش ماهانه به اعضای خود 100 دلار پرداخت می‌کند و به ازای هر یک از والدین 100 دلار و برای هر خواهر و برادر 40 دلار دیگر نیز پرداخت می‌کند. گزارش‌های دیگر نشان می‌دهد که کارگران خبره دستمزد بیشتری دریافت می‌کنند، برای مثال بر اساس گزارش ماه دسامبر نیویورک‌تایمز، یک متخصص میدان نفتی دستمزد ماهانه‌ای معادل 675 دلار دریافت می‌کند که حدود 150 دلار بیشتر از حقوقش در دولت سوریه بوده است. داعش در اوج قدرت خود در تابستان 2015، به اجرای کارهای عمومی نظیر تعمیر خطوط انتقال نیرو،‌ حفر سیستم‌های فاضلاب، نقاشی پیاده‌روها و راه‌اندازی سرویس اتوبوس از سوریه به عراق پرداخته بود. البته این سیستم منظم دوام چندانی نداشت، با فشارهای بیشتر نهادهای بین‌المللی و از دست رفتن بخش عمده‌ای از قلمرو داعش در سوریه و عراق، در دسامبر 2015 و اوایل سال 2016 بسیاری از این خدمات حذف شد یا به‌شدت کاهش یافت. بیمارستان ملی در رقه به دلیل نبود پزشک تعطیل شد و دستمزد جنگجویان این گروه تروریستی افتی 50‌درصدی را تجربه کرد.