هزار وعده خوبان
چه کسی وعده آب و برق مجانی را داد؟
روز هشتم اسفندماه 1357، روزنامه کیهان با تیتر درشت نوشت: «آب و برق مجانی می‌شود!» اگرچه بالای این تیتر، با فونت ریزتر نوشته شده بود که این سخنان از عباس امیرانتظام، سخنگوی دولت موقت است، اما کمتر به این موضوع توجه شد و اغلب بر این گمان‌اند که این نقل‌قول از امام خمینی در سخنرانی معروف ایشان در دوازدهم بهمن‌ماه در بهشت زهراست. اما وعده آب و برق مجانی از کجا آمد؟
♦♦♦
دولت مستعجل موقت
نخستین دولت جمهوری اسلامی سه روز پس از ورود حضرت امام به کشور به ریاست مهندس مهدی بازرگان، تشکیل شد و از جمله مهم‌ترین وظایف آن، ایجاد شرایط برای برگزاری رفراندوم جمهوری اسلامی، برگزاری انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی، همه‌پرسی قانون اساسی و آماده‌سازی شرایط انتخابات در دوران انتقال بود. روز 20 بهمن 57 در تاریخ انقلاب، روز «اعلام سیاست‌ها و وظایف دولت موقت از سوی مهدی بازرگان» ثبت شده است. مرحوم بازرگان، نخست‌وزیر، کابینه خود را بیشتر از اعضای نهضت آزادی و جبهه ملی انتخاب کرد و سرانجام در اعتراض به تسخیر لانه جاسوسی به‌دست دانشجویان پیرو خط امام در 14 آبان 1358 استعفا کرد.
آرمان‌های اقتصادی در دولت موقت
اگرچه دولت موقت متهم به لیبرال بودن بود، اما به نظر می‌رسد کارنامه اقتصادی برجای‌مانده از 10 ماه عمر این دولت، چندان با لیبرالیسم همخوانی ندارد. در ماه‌های پس از انقلاب، جبهه ملی و سایر احزاب همسو که در دولت موقت مشارکت داشتند از دولت خواستند بخش خصوصی را مورد تشویق و حمایت قرار دهد. به عقیده جبهه ملی، هدف انقلاب، نابودی دیکتاتوری بود. انقلاب جنبشی مردمی بود، نه منازعه‌ای طبقاتی، یعنی مبارزه زحمتکشان علیه سرمایه‌داران یا دهقانان علیه مالکان. جمهوری اسلامی مورد نظر آنان، به لحاظ اسمی اسلامی، اما از نظر محتوایی دموکراتیک بود. به همین خاطر در آستانه همه‌پرسی تعیین نظام سیاسی «می‌خواست گزینه سومی مبنی بر یک جمهوری اسلامی دموکراتیک نیز در همه‌پرسی وارد شود».
شعار اصلی دولت موقت در حوزه اقتصاد، تشویق بخش خصوصی بود و معتقد بود اقتصاد مبتنی بر بخش خصوصی، بهتر می‌تواند به اهداف رشد، اشتغال، ثبات و عدالت اقتصادی دست یابد. در این راستا، دولت موقت دست به یکسری اقدامات زد و سیاست‌هایی را در این حوزه اعلام کرد. کارخانه‌دارانی را که طی انقلاب از کشور گریخته بودند، با این استدلال که دولت اکنون در حال بررسی عفو عمومی سرمایه‌داران است، دعوت کرد به کشور بازگردند و برای جلب نظر و تشویق سرمایه‌داران اعلام کردند دولت اسلامی از سرمایه‌داران صادق حمایت می‌کند و پولداران نباید بیم و هراس داشته باشند. همچنین دولت وام‌هایی برای بازگشایی مجدد کارخانه‌ها در نظر گرفت. با وجود این، برخی از کارخانه‌داران، سرمایه‌گذاران، مالکان بزرگ و مقامات بالای رژیم قدیم مستثنی شدند: «آنچه امروز بدان نیاز داریم، بخش خصوصی است. زیرا ما هیچ‌گاه بخش خصوصی در اقتصادمان نداشته‌ایم. در گذشته، بخش خصوصی شامل تعدادی از خانواده‌های مرتبط با دربار بود و به همین دلیل، نه تجارت آزاد وجود داشت، نه رقابت.»
دولت موقت انقلاب را مبارزه‌ای طبقاتی علیه سرمایه‌داری نمی‌دانست و درصدد جلب اعتماد سرمایه‌دارانی برآمد که هنوز کشور را ترک نکرده بودند. همچنین این دولت مخالف اقدامات رادیکال در کارخانه‌ها و از جمله تشکیل شوراهای کارگری و مشارکت فعال آنها در مدیریت کارخانه‌ها بود. از این‌رو، برای کنترل اعتصابات و اقدامات شوراهای کارگری به نیروی اجبار متوسل شد. دولت موقت، تمام اعتصابات را قدغن و برنامه تقسیم سود کارگران را به بهانه ملی کردن صنایع لغو کرد و به شدت مخالف سیاست‌های بازتوزیعی و توده‌گرایانه بود. مسئله مسکن فقرا موجب اختلاف شدید میان دولت موقت و سازمان‌های انقلابی شد. چنان‌که زمانی که مردم جنوب تهران، با تصویب حجت‌الاسلام کروبی، سرپرست بنیاد مسکن، خانه‌های خالی شمال تهران را تصرف کردند، دولت موقت با این اقدامات مخالفت کرد و اعطای دولتی به این بنیاد را متوقف کرد.
سیاست دولت موقت در مورد اراضی کشاورزی و دهقانان نیز حفظ وضع موجود در مناطق روستایی و تایید اصلاحات ارضی شکل‌گرفته بود. بر اساس اعلام دولت، مالکیت اراضی خصوصی، صرف نظر از میزان دارایی مورد نظر، قانونی بود. به همین دلیل اراضی مالکانی که از اصلاحات ارضی معاف شده بودند، نیز قانونی و تصرف آنها از سوی دهقانان غیرقانونی بود.
اما دولت بازرگان، تصویب دو لایحه را در کارنامه اقتصادی خویش دارد که همچنان و هنوز بر عرصه اقتصاد ایران سایه افکنده است: لایحه حفاظت و توسعه صنایع که از طریق آن اموال بسیاری از سرمایه‌داران و کارخانه‌داران رژیم قبل مصادره شد و ملی کردن بانک‌ها که بار مدیریتی این بخش مهم اقتصادی را بر دوش دولت گذاشت و البته وعده آب و برق مجانی!
وعده آب و برق مجانی!
کیهان در تاریخ 8 اسفند 1357 از قول عباس امیرانتظام، سخنگوی دولت موقت نوشت: «برای کم‌درآمدها: آب و برق مجانی می‌شود!» و این یک روز قبل از آن است که امام در سخنان‌شان این موضوع را مطرح کنند. از محتوای کلام امام خمینی چنین برمی‌آید که ایشان در جلسات خصوصی از دولت خواسته بودند در این زمینه کاری کنند و دولت هم مصوبه‌ای را در هیات دولت مطرح کرد و سخنگوی دولت هم آن را به رسانه‌ها کشاند و سپس امام خمینی پی ماجرا را گرفت و در عین حال سعی کرد این مسئله را به سوی معنویت و تعالی روحی مردم سوق دهد تا مردم تنها به نیازهای مادی انقلاب و دستاوردهای رفاهی نظام بسنده نکنند و مطالبات دیگر را مهم‌تر بدانند.
برخلاف تصور رایج، وعده مجانی کردن آب و برق به هیچ عنوان در سخنرانی روز ورود امام به کشور در بهشت زهرا بیان نشده است! بلکه اولین بار این وعده در تاریخ 8 اسفند 1357 از سوی سخنگوی دولت موقت، عباس امیرانتظام با قیدی قابل تامل «برای کم‌درآمدها» اعلام شد. سخنان امام خمینی در بدو ورود به کشور، وعده‌هایی واقع‌گرایانه است. ایشان حرف از سریع نبودن اصلاح امور می‌زند و درباره خرابی‌های اقتصادی می‌گوید: «... مملکت ما را از ناحیه اقتصاد خراب کرد. تمام اقتصاد ما الان خراب است و درهم ریخته است که اگر چنانچه بخواهیم ما این اقتصاد را به حال اول برگردانیم، سال‌های «طولانی» با همت همه مردم، نه یک دولت این کار را می‌تواند بکند و نه یک قشر از اقشار مردم این کار را می‌توانند بکنند، تا «تمام مردم» دست‌به‌دست هم ندهند نمی‌توانند این به‌هم‌ریختگی اقتصاد را از بین ببرند. شاید تا بیست سال دیگر ما نتوانیم این را جبرانش بکنیم؛ مگر همه ملت دست به هم بدهند و کمک کنند تا سال‌ها بگذرد و جبران بشود این معنا.»
بر مبنای آنچه در صحیفه امام آمده است، ایشان پس از وعده دولت موقت، سه بار راجع به آب و برق مجانی سخن گفته، بار اول در پیام 14ماده‌ای نهم اسفند سال 1357، قبل از ترک تهران به مقصد قم با توجه به وضعیت حاکم بر کشور و بالا رفتن انتظارات مردم و قول و قرارهای بعضی سران و رهبران انقلاب، خطاب به ملت ایران است: «من به دولت راجع به مجانی کردن آب و برق و بعضی چیزهای دیگر فعلاً برای طبقات کم‌بضاعتی که در اثر تبعیضات خانمان‌برانداز رژیم شاهنشاهی دچار محرومیت شده‌اند و با برپایی حکومت اسلامی به امید خدا این محرومیت‌ها برطرف خواهد شد، سفارش اکید نمودم که عمل خواهد شد» (صحیفه امام، ج 6، ص 262).
امام روز بعد در بدو ورود به قم، با تکیه بر معنویات، در سخنرانی مدرسه فیضیه فرمودند: «ما علاوه بر اینکه زندگی مادی شما را می‌خواهیم مرفه بشود، زندگی معنوی شما را هم می‌خواهیم مرفه باشد. شما به معنویات احتیاج دارید. معنویات ما را بردند اینها. دلخوش نباشید که مسکن فقط می‌سازیم، آب و برق را مجانی می‌کنیم برای طبقه مستمند، اتوبوس را مجانی می‌کنیم برای طبقه مستمند، دلخوش به این مقدار نباشید. معنویات شما را، روحیات شما را عظمت می‌دهیم؛ شما را به مقام انسانیت می‌رسانیم» (صحیفه امام، ج 6، ص 273).
و روز جمعه 11 اسفند 57 در کتابخانه مدرسه فیضیه خطاب به خبرنگار روزنامه اطلاعات فرمودند: «هرچه زودتر باید مشکل مسکن برای بی‌خانمان‌ها و فقرای ایران حل گردد و برای هر خانواده، مسکن مورد نیازشان تامین شود، آب و برق برای فقرا و بی‌بضاعت‌ها باید مجانی گردد. به نظر من بیشتر انقلابیون واقعی یعنی آنها که نیروی عظیم و کوبنده این انقلاب بودند، مردم غیر‌مرفه بودند. کسانی که بیشترین کشته‌ها را دادند و با نیروی ایمان واقعی و اعتقاد راسخ، باعث پیروزی انقلاب شدند، همان کسانی بودند که به هیچ وجه اشرافی و مرفه نبودند و از طبقه پابرهنه بودند» (صحیفه امام، ج 6، ص 297).
در سخنان حضرت امام دو نکته مهم به چشم می‌خورد. اول اینکه این وعده، وعده‌ای موقتی است. اولین‌بار ایشان از کلمه «فعلاً» استفاده می‌کنند و در سخنرانی 10 اسفند تاکید می‌کنند که هدف ما این مسائل نیست، بلکه هدف اصلی ما از انقلاب رشد رفاه معنوی شماست و شما به این رایگان شدن برای مستضعفان دلخوش نباشید. دوم اینکه این وعده در هر سه مرتبه برای مستمندان ذکر شده است، نه عموم مردم.
هزار وعده خوبان
اگرچه امام خمینی، درصدد حمایت از محرومان و افراد کمتر مرفه جامعه بودند و تلاش می‌کردند از رنج مستمندان بکاهند، اما امکانات کشور اجازه تداوم این وعده را نمی‌داد. مرحوم بازرگان در آن زمان به صورت هفتگی به مردم گزارش می‌داد و همگان به خاطر دارند که به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت از مشکلات اجرایی و پولی کشور خبر داشت و معتقد بود که نمی‌شود این وعده‌ها را عملیاتی کرد. ایشان در گزارشی به مردم در همان زمان تاکید کرده بودند که، «امام خمینی قلب رئوفی دارند و به فکر مستمندان و محرومان هستند و از دولت خواستار مجانی کردن آب و برق هستند، اما خزانه دولت خالی است و نمی‌تواند این کار را بکند».
در کتاب خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر حسن روحانی، درباره نقد متقابل امام خمینی و بازرگان از یکدیگر می‌خوانیم: «امام در سخنرانی 15 اسفند 1357 حمله صریحی به دولت موقت دارد (لااقل نسبت به برخی از وزرا). امام از تشریفات در ادارات، حضور زنان بی‌حجاب، برخورد توام با تبختر با مردم ناراحت است و خطاب به وزرا فرموده‌اند: ضعیفید آقا! تا ضعیفید، زیر بار اقویا هستید. همچنین سیاست گام‌به‌گام نخست‌وزیر را با بیانی مورد نقد قرار داده‌اند. از طرف دیگر مهندس بازرگان در نطق رادیو-تلویزیونی روز چهارشنبه 23 اسفند 1357 به نوعی به سخنان امام پاسخ داد. مجانی کردن آب و برق و اتوبوس برای مستضعفان را به باد انتقاد گرفت و گفت: آقا، دست و پای ما را در پوست گردو می‌گذارند» خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، صص 549 و 550).
روحانی در ادامه، درباره این اختلاف‌ها می‌نویسد: «مشکل اول اختلاف بین دولت موقت با کمیته‌های انقلاب، حزب‌اللهی‌ها و حتی شورای انقلاب بود. تا جایی که امام ناچار می‌شد گاهی به صراحت از دولت موقت انتقاد کند. نخست‌وزیر دولت موقت هم به‌طور مداوم در مصاحبه‌ها از نداشتن اختیار کافی و عدم اطاعت گروه‌های مختلف از دولت گله می‌کرد. جمله گوشت لخم را برداشتند و استخوان را به ما دادند؛ چاقوی بی‌دسته، دست ما را در پوست گردو گذاشته‌اند و امثال اینها جزو شعارهای نخست‌وزیر دولت موقت بود» (همان، ص 557).
اواخر اردیبهشت 1358، تاج، وزیر نیرو در دولت موقت، طی گفت‌وگویی تلویزیونی با اشاره به اینکه مجانی شدن آب و برق مصلحت‌آمیز نیست، تاکید کرد که مبلغ بخشودگی آب و برق برای افراد چندان تاثیری در زندگی آنها ندارد، اما مجموع آنها برای وزارت نیرو و تداوم توسعه آن ضروری است. چند روز بعد، روزنامه کیهان یادداشتی اعتراض‌آمیز خطاب به وزیر نیرو منتشر کرد که در آن آمده بود: «از هم‌اکنون مردم آماده برای خوش‌رقصانی و اختلال و مزاحمت‌های وزارت نیرو که حاصلش قطع آب و برق در اوقاتی از شبانه‌روز است و تحمل زیان و ضرر و گرمای تابستان باشند، تا دیگر هوس آب و برق مجانی نکنند. هرچند رهبر انسان‌دوست و مستضعف‌پرست انقلاب دستور داده باشند، پس از هزارها سال محرومیت و به حساب نیامدن مردم، دمی هم دولت در جهت توده ضعیف گام بردارد، ولی مصاحبه ایشان نشان داد که خیر، شاه علیشاهانی تحمل جزئی بخشودگی آب و برق مجانی برای مستضعفان را ندارند.»
وعده موقت
روز 28 شهریور 1358 شورای انقلاب طی مصوبه‌ای، هزینه آب و برق مصرفی مشترکین کم‌مصرف را مجانی اعلام کرد. بر اساس آنچه فردای آن روز در روزنامه‌ها انعکاس یافت، در جریان این بررسی، به پیشنهاد وزارت نیرو و موافقت هیات وزیران، لایحه قانونی اصلاح قانون بخشودگی آب‌بهای مشترکین کم‌مصرف از تصویب شورای انقلاب گذشت.
دولت با توجه به خواست امام و نیاز مستمندان جامعه، تا مدتی به این امر اقدام کرد و آب و برق افراد کم‌مصرف رایگان شد، اما بعدها با شروع جنگ تحمیلی و نیاز دولت به درآمد بیشتر، مجبور به تعطیلی این‌گونه فعالیت‌ها شدند و قیمت آب و برق و دیگر خدمات دولتی را مانند قبل از همه اقشار مردم گرفتند. در آن زمان حتی دولت به کمک‌های مردمی برای اداره جنگ هم نیاز داشت و مردم با فرستادن امکانات و تامین مالی و هدیه دادن طلاهای خود به کمک مسئولان رفتند.
♦♦♦
وعده آب و برق مجانی، یکی از مشهورترین وعده‌هایی است که به امام خمینی نسبت می‌دهند، اما حتی اگر چنین ادعایی درست باشد نیز نباید فراموش کرد که این وعده مربوط به پس از پیروزی انقلاب است و وعده‌های رفاهی از جنس رایگان کردن آب و برق نبود که مردم را به مبارزه علیه رژیم پهلوی کشاند، در واقع این‌گونه مطالبات بسیار کوچک‌تر از سطح مطالبات عام مردم بودند و اگر به کسی در آن روزها گفته می‌شد که شما برای رایگان شدن آب و برق به صف انقلابیون پیوستید، حتماً احساس اهانت می‌کرد و معترض می‌شد. حتی شعار نیروهای چپ مارکسیستی در ایران که از «نان، مسکن، آزادی» سخن می‌گفتند، از سوی مردم مورد پذیرش قرار نگرفت. مردم ایران در انقلاب سال 1357 مطالبات تلنبار‌شده تاریخی خود را پی می‌گرفتند و برپایی یک حکومت مردمی، اسلامی، آزاد و مستقل را مطلوب می‌دانستند. آنان به هر قیمتی حتی از دست دادن امکانات مادی و رفاهی خود حاضر بودند این حرکت انقلابی را پی بگیرند و ناتمام رها نکنند. به همین دلیل سطحی کردن مطالبات مردم به رایگان کردن آب و برق اجحاف در حق آنان است.
