جان‌سخت

ولادیمیر میلوف؛ یکی از سیاستمداران مخالف پوتین که طرفدار تحریم‌های سخت علیه روسیه برای توقف جنگ در اوکراین است مثال جالبی می‌زند، او می‌گوید فرض کنید در جنگل‌های آمازون هستید و یک آناکوندای غول‌پیکر به دورتان پیچیده است، شما چه می‌کنید؟ کاری که باید بکنید این است که قبل از اینکه آن مار غول‌پیکر شما را خفه کند، شما او را خفه کنید. در چنین حالتی هر 5 دقیقه یک‌بار نمی‌ایستید و مار را رها نمی‌کنید که ببینید هنوز زنده است یا نه! شما فقط تا زمانی که کارتان را به اتمام برسانید محکم به خفه کردن آناکوندا ادامه می‌دهید. این سیاستمدار معتقد است که ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سایر متحدان باید روسیه را با تحریم‌های شدید اقتصادی تحت فشار قرار دهند تا زمانی که ماشین جنگی روسیه در اوکراین به‌طور کامل متوقف شود.

میلوف که یک اقتصاددان مطرح و حامی الکسی ناوالنی، رهبر اپوزیسیون روسیه است در اوایل دهه 2000 میلادی در دولت ولادیمیر پوتین خدمت می‌کرد اما پس از مدتی به صف مخالفان پیوست. او خارج از روسیه زندگی می‌کند چرا که در صورت بازگشت احتمالاً بازداشت خواهد شد. او در داخل کشور دنبال‌کنندگان زیادی در شبکه‌های اجتماعی دارد و در آنجا تصویری غیرسانسورشده به جهان نمایش می‌دهد.

اما چرا تحریم‌ها آن‌طور که باید اقتصاد روسیه را فلج نکرده است؟ نکته مهم این است که موفقیت تحریم‌ها زمان بسیار زیادی به طول خواهد انجامید ولی از طرف دیگر حامیان تحریم معتقدند این فشارها از همین حالا اثرگذار بوده است و نشانه آن افت ارزش روبل روسیه است. اما آیا واقعاً چنین اتفاقی رخ داده است؟ روبل در این مدت فرازوفرود زیادی داشته است. بعد از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، این واحد پولی سقوط سریعی داشت ولی بعد به طرز عجیبی تقویت شد و دلیل اصلی آن هم افزایش درآمدهای نفتی روسیه به دلیل افزایش قیمت نفت بود.

یکی از دلایل افت روبل می‌تواند این باشد که تحریم‌های غرب علیه بخش انرژی روسیه واقعاً کار کند. در 5 دسامبر تحریم‌های اتحادیه اروپا و سقف قیمتی گروه هفت روی نفت روسیه اعمال شد. روسیه، همانند کشورهای دیگر نفت خود را به دلار می‌فروشد. این کشور نسبت به قبل درآمد دلاری کمتری دارد ولی نیازش به دلار برای پرداخت هزینه واردات هنوز بالاست. بنابراین اگر دلار در این کشور به نسبت نایاب شود، ارزش روبل در برابر دلار سقوط می‌کند. بنابراین اگر تقاضای بنیادی برای روبل وجود نداشته باشد، ارزش آن کاهش خواهد یافت. با این حال آمارها نشان می‌دهد ترس از کاهش درآمدهای روسیه ناشی از تحریم‌های غرب علیه نفت و گاز این کشور موجب شد تا روبل طی یک هفته بیش از هشت درصد از ارزش خود را در برابر دلار از دست بدهد. اما به نظر می‌رسد این سقوط تنها یک شوک گذرا بوده و واحد پول ملی روسیه قرار نیست چندان تحت تاثیر این تحریم‌ها قرار بگیرد. در حالی که در 23 دسامبر هر دلار معادل 2 /73 روبل ارزش داشت، در آخرین روزهای سال 2022 نرخ برابری دلار به روبل به 71 واحد رسیده که حاکی از بازگشت قدرت پول روسی است.

بر اساس اعلام بانک اوتکریتی،‌ با وجود ضعیف بودن فعالیت‌های تجاری در هفته‌های اخیر روبل می‌تواند سال را قدرتمند به پایان برساند چرا که حالا دوره دریافت مالیات است و صادرکنندگان روسی درآمدهای ارزی خود را برای پرداخت دیون محلی خود تبدیل می‌کنند. روبل همچنان یکی از ارزهایی است که در سال جاری بهترین عملکرد را در برابر دلار به ثبت رسانده است و دلیل اصلی آن حمایت از کنترل سرمایه و کاهش واردات بوده است. با این حال در هفته گذشته روبل جایگاه نخست خود را به رئال برزیل واگذار کرد.

تحریم‌های غربی علیه نفت روسیه در حالی اعمال شده که قبل از تعطیلات کریسمس هر بشکه نفت برنت به مرز 85 دلار رسیده است. بازارهای سهام روسیه هم وضعیت خوبی دارند. اگرچه در هفته آخر سال میلادی سرمایه‌گذاری به بازچینی سبدهای سهامی خود پرداخته‌اند. اقدامی که می‌تواند جهت بازار را به سمت دیگری در سال 2023 ببرد. از سوی دیگر شاخص RTS (بورس مسکو) که بیشتر سهام دلاری در آن حضور دارند بیش از شاخص موئکس (Moex) روسیه که سهام روبلی در آن حضور دارند، رشد داشته است.

چرا تحریم‌ها علیه روسیه کار نمی‌کند؟

زمانی که در فوریه امسال جنگ روسیه و اوکراین آغاز شد، جامعه بین‌المللی مجموعه‌ای از تحریم‌ها را علیه روسیه به عنوان کشور متجاوز اعمال کرد. آنها دارایی‌های شهروندان ثروتمند و قدرتمند روسیه را مسدود و توانایی آنها را برای سفر محدود کردند. فروش مواد خام و انرژی روسیه نیز محدود شد و برای جلوگیری از دستیابی روسیه به انواع مختلف فناوری‌های دفاعی و اطلاعاتی تلاش شد. تحریم‌های مالی علیه بانک‌های روسیه اعمال و محدود شدن دسترسی روسیه به سرمایه خارجی و بازارهای مالی از دیگر موارد این تحریم‌ها بود.

بسیاری از شرکت‌ها این تحریم‌های اعمال‌شده بر دولت را با به اصطلاح خودتحریمی دنبال کردند که به موجب آن شرکت‌ها روابط تجاری با روسیه و شرکت‌های روسی را محدود یا متوقف کردند. به نظر می‌رسید این اثر، روی کاغذ، مجموعه‌ای از اقداماتی باشد که بر قلب اقتصاد روسیه ضربه زده است. پیش‌بینی‌ها حاکی از این بود که تولید ناخالص داخلی حداقل هفت، هشت درصد (و احتمالاً تا بیش از 11 درصد) در سال 2022 کاهش یابد. انتظار می‌رفت قیمت‌ها 20 تا 25 درصد افزایش یابد و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی توسط شرکت‌ها در طول سال به میزان 25 تا 28 درصد کاهش یابد.

اما روسیه به زانو درنیامده است. برخلاف تصور تحلیلگران اقتصاد روسیه در سال 2022 افت داشته ولی تنها 3 /3 درصد. از سوی دیگر تورم هم حدود 12 درصد بوده که اگرچه رقم بالایی است ولی مثل پیش‌بینی‌ها دردناک نیست. و از همه مهم‌تر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی تنها یک درصد کاهش یافته است.

نقاط قوت روسیه

اندیشکده اقتصادی بروگل، در گزارشی به تعدادی از نقاط قوت روسیه در مقابله با تحریم‌ها اشاره کرده است. موثرترین سیستم دفاعی توسط بانک مرکزی روسیه اجرا می‌شود. سیاست «قلعه روسیه» با هدف حفاظت از سیستم مالی روسیه طراحی و اجرا می‌شود. این سیستم در ابتدا ضربه سختی خورد، چرا که تحریم‌ها علیه دارایی‌های بانک مرکزی بیشتر از حد انتظار بود، و ذخایر این بانک 40 درصد کاهش یافت. با این حال به لطف مدیریت شایسته، سیستم خود را بازیابی کرد و این بانک بیش از 300 میلیارد دلار ذخایر ارزی خارجی را در خود نگه داشت تا از آن برای مداخلات احتمالی در بازارهای ارز و بدهی استفاده کند. همچنین حتی با وجود اینکه بانک‌های روسی دسترسی به سیستم انتقال مالی سوئیفت را از دست داده‌اند، هنوز قادر به گرفتن نقدینگی لازم برای عملیات خود بودند چرا که این بانک‌ها از طریق کانال‌های دیگر به جهان خارج ارتباط برقرار می‌کردند. به معنای دیگر، با وجود برخی شوک‌های بزرگ، بانک مرکزی روسیه سیستم مالی روسیه را بی‌عیب نگه داشته و از فروپاشی وسیع‌تر اقتصاد روسیه جلوگیری کرده است.

بسیاری از تحریم‌ها مهار بخشی از توانایی اقتصاد روسیه برای انجام کسب‌وکار را هدف گرفته است. اقتصاد روسیه نسبت به اقتصادهای پیشرفته و بازارهای نوظهور دیگر کمتر به واردات وابسته است اما آن‌طور که گزارش بروگل اشاره می‌کند برخی بخش‌ها نظیر تولید تجهیزات حمل‌ونقل، مواد شیمیایی، محصولات غذایی و خدمات آی‌تی هنوز وابستگی‌هایی دارند. تحریم‌ها در ابتدا در محدودیت دسترسی روسیه به واردات کلیدی خوب عمل کرد. با وجود این شوک اولیه باعث شد تا روسیه سریعاً تغییر موضع دهد و اقدام به واردات کالاهای کلیدی خود از کشورهایی نظیر ترکیه، چین و بلاروس کند. به‌طور خلاصه، وقتی صحبت از واردات مواد کلیدی به میان می‌آید، روسیه از تعدادی از بازارها خارج شده است، اما از آن زمان بازارهای جدیدی برای پاسخگویی به بسیاری از نیازهای خود پیدا کرده است.

تحریم علیه صادرات روسیه هم موفقیت کمی داشته است. بسیاری از کشورها از خرید اجناس مشخصی از روسیه دست کشیده‌اند اما فروش کالاهای اساسی روسیه همچنان ادامه داشته و کاهش کمی داشته است. حتی تحریم‌های نفتی اخیر هم ضربه جبران‌ناپذیری به صادرات نفتی روسیه وارد نکرده است. بروگل برآورد کرده که درآمدهای صادراتی روسیه نه‌تنها کم نشده بلکه به لطف افزایش قیمت‌ها، در سال 2022 حدود 40 درصد بیشتر از سال قبل هم شده است. این کاهش واردات و افزایش صادرات به این معناست که تراز تجاری روسیه به طرز عجیبی سالم است. مازاد تجاری این کشور در 9 ماه نخست امسال حدود 200 میلیارد دلار بوده که 120 میلیارد دلار از مدت مشابه سال 2021 بیشتر و تقریباً دو برابر رکورد قبلی این کشور در سال 2008 است. این موسسه تحقیقاتی معتقد است که با توجه به افزایش قیمت کالاهای اساسی و با وجود تحریم‌های نفتی علیه روسیه این تراز پرداخت سالم در سال 2023 هم ادامه خواهد داشت. بروگل برآورد کرده که این مازاد در سال 2023 به 100 میلیارد دلار برسد که اگرچه افت چشمگیری در مقایسه با سال 2022 خواهد داشت اما هنوز از آنچه قدرت‌های غربی به واسطه تحریم به دنبال آن بودند، فاصله زیادی دارد.

به نظر می‌رسد حال واحد پول روسیه هم خوب باشد. زمانی که تحریم‌ها برای نخستین بار اعمال شد روبل از سطح 70 تا 75 واحدی به ازای هر دلار به 140 واحد به دلار سقوط کرد. با وجود این در آوریل نرخ تسعیر روبل به زیر سطوح قبل از جنگ برگشت. در پایان سال میلادی هر دلار 71 روبل ارزش دارد و این موضوع نشان می‌دهد که حتی تحریم‌های جدید هم نتوانسته اثر شدیدی روی واحد پولی روسیه بگذارد.

زیر پوست خرس

با توجه به همه این موارد شاید این‌گونه به نظر برسد که تحریم روسیه از سوی کشورهای غربی کاری احمقانه است و روسیه بسیار بزرگ‌تر از آن است که شکست بخورد. اما بروگل معتقد است که این‌طور نیست، تحریم‌ها به روسیه آسیب می‌زند و این آمارهای فریبنده، آسیب‌های جدی به اقتصاد روسیه را پنهان می‌کند.

قدرت روبل نمونه خوبی از این موضوع است. به نظر ناظر اتفاقی، روبل افت چندانی نداشته و در سلامت کامل است. در واقع، روبل به شدت ضعیف است: این ارز به خاطر کنترل سرمایه تقویت شده، موضوعی که فروش روبل را دشوار می‌کند و شرکت‌های روسی را مجبور می‌کند برخلاف میل خود ارز بخرند، همان‌طور که بروگل بیان می‌کند، نرخ فعلی ارز بازتابی از ارزش پایه‌های اقتصاد روسیه نیست؛ بلکه گواهی بر این واقعیت است که تحریم‌های مالی روبل را در سطح بین‌المللی منزوی کرده است.

بروگل می‌گوید چرخش روسیه به بازارهای جدید برای واردات کلیدی سریع و موثر بود، اما برای نجات بخش‌های مهم اقتصاد روسیه کافی نخواهد بود. خودتحریمی شرکت‌هایی که می‌خواهند از روسیه فاصله بگیرند، به‌ویژه در بخش‌هایی از جمله تولید خودرو و حمل‌ونقل، زیان زیادی به اقتصاد این کشور وارد کرده است. خروج خودروسازان خارجی و کمبود نهاده‌ها به شدت تولید خودروهای سواری را دچار مشکل کرده به‌طوری که در ماه می 2022 نسبت به سال قبل 95 درصد کاهش داشته است. حمل‌ونقل هوایی نیز به دنبال لغو اجاره هواپیما و قراردادهای تعمیر و نگهداری و بسته شدن حریم هوایی چندین کشور روی هواپیماهای روسی سقوطی جدی را تجربه کرده است.

بروگل می‌گوید صادرات نفت و گاز نقطه قوتی به نظر می‌رسد، اما در میان‌مدت و بلندمدت تهدید می‌شود. کانادا، ایالات متحده و استرالیا تمامی واردات نفت روسیه را ممنوع کرده‌اند، در حالی که بریتانیا اعلام کرده است که تا پایان سال به صفر خواهد رسید. اتحادیه اروپا که در گذشته به شدت به واردات نفت روسیه وابسته بود، در پایان ماه می موافقت کرد که واردات نفت روسیه از طریق دریا را تا پایان سال متوقف کند. تا آغاز سال 2023، بیش از 90 درصد از صادرات نفت قبلی روسیه به اتحادیه اروپا ممنوع خواهد شد. درست است که روسیه بازارهای جدیدی برای نفت خود پیدا کرده است، اما این نفت را با تخفیف قابل توجهی به فروش می‌رساند و اگر پرسودترین بازارها به روی آن بسته بمانند، احتمالاً باید به این کار ادامه دهد.

بروگل می‌گوید، به عبارت دیگر، تحریم‌ها دندان دارند، اما برای اینکه روسیه این گاز را احساس کند، کشورهای ائتلاف باید این دندان‌ها را عمیق‌تر فرو ببرند و برای درازمدت ادامه دهند. در این گزارش آمده است که ترکیبی از کاهش شدید و احتمالاً مداوم واردات روسیه و جدا شدن دائمی اقتصادهای اروپایی از منابع انرژی روسیه، پیامدهای منفی قابل توجهی برای اقتصاد روسیه در میان‌مدت و بلندمدت خواهد داشت. روسیه ممکن است راه‌هایی برای کاهش برخی از اثرات مرتبط با تحریم‌ها بیابد، اما زیان کلی در فعالیت‌های اقتصادی احتمالاً دائمی خواهد بود.

اما در کوتاه‌مدت، اقتصاد روسیه به حدی مهار نشده است که پیگرد قانونی جنگ در اوکراین را غیرممکن بداند. با توجه به هدف نهایی تحریم‌ها که توقف این جنگ است، اتحادیه اروپا و سایر کشورهای ائتلاف، همان‌طور که بروگل بیان می‌کند، باید کارهای بیشتری انجام دهند.