واکاوی کرونا و بازار کار

بدیهی است که ایجاد اشتغال و افزایش رشد اقتصادی و کاهش فقر، مهم‌ترین وظایف یک دولت به حساب می‌آید و از آنجا که تنها دارایی افراد فقیر، نیروی کار است1 از این‌رو مهم‌ترین وظیفه دولت در مقابله با فقر می‌تواند برنامه‌ریزی و سیاستگذاری در خصوص افزایش اشتغال و توانمندسازی افراد فقیر باشد. اما متاسفانه وضعیت بازار کار کشور نشان می‌دهد سیاست‌های اشتغال‌زایی کشور نتوانسته است به کاهش فقر و توانمندسازی کمک موثری کند و یکی از مهم‌ترین دلایل این امر، ساختار شکننده و مشکلات و بیماری مزمن موجود در بازار کار است که در سال 1399، آثار مخرب شیوع بیماری کرونا نیز به آن اضافه شده است. به‌طوری که آثار این دو عامل، در شاخص‌های بازار کار در سال 1399، به خوبی قابل رصد و بررسی است.

تحلیل وضعیت بازار کار ایران در سال 1399

یکی از مهم‌ترین آثار شوک ویروس کرونا بر بازار کار ایران، توقف مسیر رشد جمعیت فعال (به‌خصوص در جمعیت شاغل) است. شواهد نشان می‌دهد در زمستان 1398 نسبت به فصل مشابه سال قبل، جمعیت فعال 430 هزار نفر کاهش و در بهار و تابستان 1399 نسبت به فصل مشابه سال قبل، جمعیت فعال به ترتیب 1990 و 1626 هزار نفر کاهش داشته است. همچنین در پاییز 1399، جمعیت فعال 1490 هزار نفر کاهش داشته است و در حدود 32 درصد این کاهش (477 هزار نفر) از ناحیه جمعیت فعال مردان و مابقی آن (68 درصد) از ناحیه جمعیت فعال زنان است.

در این میان به دلیل تخریب و تعطیلی بسیاری از مشاغل، بیشترین کاهش جمعیت فعال از ناحیه جمعیت شاغل بوده است. بدیهی است از بین رفتن شغل به معنای از دست رفتن درآمد و ایجاد مشکل در تامین معیشت برای نیروی کار است. به‌طوری که آمار نشان می‌دهد در سال 2020 در سطح دنیا در اثر تخریب مشاغل ناشی از شیوع کرونا در حدود 7 /3 تریلیون دلار آمریکا معادل 4 /4 درصد از تولید ناخالص داخلی سال 2019، درآمد نیروی کار از‌دست‌رفته است.2

آمار و اطلاعات نشان می‌دهد که در ایران، طی پنج سال و نیم منتهی به زمستان 1398، جمعیت شاغل به‌طور متوسط در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل 621 هزار نفر افزایش یافته است. اما با شیوع ویروس کرونا، جمعیت شاغل در زمستان 1398، 52 هزار نفر افزایش داشته است و در بهار و تابستان 1399، به ترتیب 1500 و 1200 هزار نفر کاهش را نشان می‌دهد. در پاییز 1399، جمعیت شاغل 1033 هزار نفر کاهش را نسبت به فصل مشابه سال قبل نشان می‌دهد. در این میان 75 درصد اشتغال ازدست‌رفته مربوط به زنان است. البته به تناسب تعداد شاغلان، نرخ بیکاری نیز کاهش داشته است.

با نگاهی به جمعیت شاغل بر اساس حجم کار و ساعت اشتغال ملاحظه می‌شود که جمعیت شاغل در پاییز 1399 نسبت به فصل مشابه سال 1398 در طول هفته مرجع، حجم ساعت کار کمتری انجام داده‌اند و متوسط ساعات کار هفتگی در دوره مورد بررسی، کاهش داشته و از 6 /44 ساعت در هفته در پاییز 1398 به 7 /41 ساعت در هفته برای هر نفر شاغل در پاییز سال جاری رسیده است.3 در سطح دنیا نیز در سال 2020 نسبت به سال 2019 در حدود 8 /8 درصد کاهش ساعت کاری اتفاق افتاده است.

بر اساس نتایج فصلی طرح آمارگیری نیروی کار، در فاصله پاییز 1398 تا پاییز 1399 تعداد بیکاران از دو میلیون و 890 هزار نفر به دو میلیون و 430 هزار نفر کاهش پیدا کرده است. بیشترین خروج جمعیت بیکار مربوط به زنان است، به نحوی که در سال جاری نسبت به فصل مشابه سال گذشته جمعیت بیکار زنان از 936 هزار نفر به 700 هزار نفر رسیده و بیش از 235 هزار نفر کاهش یافته است. این در حالی است که در دوره مورد بررسی جمعیت مردان بیکار از یک میلیون و 957  هزار نفر به یک میلیون و 736 هزار نفر رسیده و معادل 221 هزار نفر کاهش یافته است.نرخ بیکاری در فصل پاییز 1399(4 /9 درصد) نسبت به فصل مشابه در سال 1398(6 /10 درصد) به میزان 2 /1 درصد کاهش داشته است.البته در اثر شیوع ویروس کرونا، در ایران مشابه اکثر کشورهای دنیا، جمعیت غیرفعال نسبت به نرخ بیکاری افزایش بیشتری داشته است به‌طوری که تخریب بسیاری از مشاغل، به افزایش قابل توجه جمعیت غیرفعال منجر شده است و تغییرات در نرخ بیکاری کمتر است. البته یکی از دلایل آن، ساختار شغلی موجود در کشور است. به عنوان مثال از 1033 هزار نفر کاهش جمعیت شاغل در پاییز 1399، حدود 357 هزار نفر (6 /34 درصد) با وضعیت کارکن مستقل4 (افراد بدون بیمه و قرارداد کاری) هستند و بدیهی است که این دست از افراد با از دست رفتن مشاغل، به جمعیت غیرفعال اضافه می‌شوند.

کاهش اشتغال در اکثر کشورها نیز به افزایش قابل توجه جمعیت غیرفعال منجر شده در حالی که تغییرات در نرخ بیکاری کمتر است.افزایش جمعیت غیرفعال پیامدهای مهمی در سیاستگذاری دارد. زیرا اولاً فعال کردن افراد غیرفعال حتی از استخدام مجدد بیکاران دشوارتر است و نرخ بالای جمعیت غیرفعال، بهبود بازار کار را سخت‌تر می‌کند.5 همچنین خاموش و پنهان بودن خطر افزایش جمعیت غیرفعال، از یک‌سو گول‌زننده است و از سوی دیگر می‌تواند مانند بمب ساعتی آسیب‌های اجتماعی، روانی، سیاسی و امنیتی داشته باشد.البته بدیهی است که هر دو حالت افزایش نرخ بیکاری یا افزایش جمعیت غیرفعال، به معنای از دست رفتن شغل و منبع درآمد نیروی کار (رسمی یا غیررسمی) است و لذا می‌بایست سیاست‌های حمایت از این دست افراد پیش‌بینی و اجرا شود.نمودار فوق نشان می‌دهد افزایش جمعیت غیرفعال از زمستان 1398 به دلیل شیوع بیماری کرونا، شدت یافته و در بهار 1399 به اوج خود (2760 هزار نفر افزایش نسبت به فصل مشابه سال قبل) می‌رسد و این رقم در تابستان 1399 به 2312 هزار نفر رسیده است. در پاییز 1399، جمعیت غیرفعال در حدود 2180 هزار نفر افزایش نسبت به فصل مشابه سال قبل را نشان می‌دهد. که در این میان 37 درصد از آن جمعیت غیرفعال مردان و 63 درصد آن را جمعیت غیرفعال زنان تشکیل می‌دهد.

ساختار شکننده و مشکلات و بیماری مزمن موجود در بازار کار ایران

علاوه بر آثار شیوع بیماری کرونا بر بازار کار ایران، ساختار شکننده و مشکلات و بیماری مزمن موجود در بازار، از جمله عواملی است که هم تاثیر فقر‌زدایی و توانمندسازی اشتغال در کشور را از بین می‌برد و هم اینکه آثار بحران‌ها و رکودهای اقتصادی را بر بازار کار تشدید می‌کند.

از جمله این موارد این است که:

بررسی شرایط بازار کار ایران نشان می‌دهد تنها حدود 15 درصد از کل شاغلان کشور، مزد و حقوق‌بگیر بخش عمومی هستند و حدود 65 درصد اشتغال کشور را بنگاه‌های کوچک تشکیل می‌دهند و به عبارت دیگر بیش از نیمی از اشتغال کشور، نسبت به شرایط و نوسانات اقتصاد کلان به شدت حساس بوده و بی‌ثباتی اقتصاد کلان به تعطیلی و تخریب این دست از مشاغل منجر می‌شود.

همچنین به‌طور میانگین 60 درصد از اشتغال کشور را مشاغل غیررسمی تشکیل می‌دهد و تقریباً 62 درصد زنان و 59 درصد از مردان دارای مشاغل غیررسمی هستند. همچنین 81 درصد از شاغلان غیررسمی کشور مرد و در حدود 19 درصد آن زنان هستند.

35 درصد از مردان و 17 درصد از زنان شاغل در بخش رسمی، در بنگاه‌های یک تا چهار نفر کارکن مشغول به فعالیت هستند و 87 درصد از مردان و 84 درصد از زنان بخش غیررسمی، در بنگاه‌های یک تا چهار نفر کارکن مشغول به فعالیت هستند. سهم اشتغال غیررسمی در اکثر استان‌های کشور بالای 50 درصد است و به‌خصوص در استان‌های محروم و مرزی از جمله آذربایجان غربی (73 درصد)، خراسان شمالی (72 درصد) و مازندران (71 درصد)، سیستان ‌و بلوچستان، کرمانشاه، کردستان (70 درصد) بسیار بالاست.

آمار و اطلاعات نشان نیز نشان می‌دهد طی سال‌های 1394 تا 1398 حدود سه میلیون نفر به جمعیت شاغل کشور افزوده شده که این جمعیت جدید شاغل افزوده دارای ویژگی‌هایی هستند که عمدتاً این گروه از آمار و اطلاعات نشان می‌دهد طی سال‌های 1394 تا 1398 حدود سه میلیون نفر به جمعیت شاغل کشور افزوده شده که این جمعیت جدید شاغل افزوده، «کارکن مستقل» (بدون بیمه و مشاغل پایدار و ثابت) هستند. محاسبات نشان می‌دهد سهم کارکنان مستقل از کل شاغلان در 12 استان (استان‌های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، کردستان، مازندران، آذربایجان شرقی، لرستان، همدان، ایلام، کرمانشاه، آذربایجان غربی، کرمان و چهارمحال و بختیاری) بالای 50 درصد است.

همچنین با آنکه 50 درصد اشتغال کشور مربوط به بخش خدمات است 37 درصد از شاغلان بخش خدمات کارکن مستقل هستند و 50 درصد از شاغلان بخش خدمات دارای اشتغال غیررسمی بوده و بیمه نیستند. در این میان مردان و زنان فاقد بیمه به ترتیب 42 درصد و 8 درصد از کل شاغلان بخش خدمات را تشکیل می‌دهند. در میان استان‌های کشور، تهران بیشترین سهم (21 درصد) از اشتغال بخش خدمات را دارد. 57 درصد از اشتغال بخش خدمات برای بنگاه‌های دارای یک تا چهار کارکن است. و در میان شاغلان بخش خدمات بنگاه‌های یک تا چهار نفر کارکن، شاغلان کارکن مستقل، بیشترین سهم (63 درصد) را دارند و شاغلان مزد و حقوق‌بگیر بخش خصوصی، 30 درصد آن را تشکیل می‌دهند و 24 درصد از شاغلان بخش خدمات در بنگاه‌های دارای یک تا چهار نفر کارکن دارای بیمه هستند و 76 درصد مابقی بیمه ندارند و از این 76 درصد، 10 درصد شاغلان زن و 66 درصد شاغلان مرد هستند.

وضعیت شاغلان فقیر در کشور

وجود پدیده شاغلان فقیر، یکی از مصادیق ناکارایی بازار کار و پایین بودن کیفیت مشاغل در ایران است. به عبارت دیگر صرف شاغل بودن فرد، نمی‌تواند دلیل بر خودکفایی و تامین معاش باشد زیرا همان‌طور که در بخش قبل توضیح داده شد بسیاری از مشاغل ناپایدار و با کیفیت پایین هستند. به‌طوری که بررسی‌ها نشان می‌دهد ۶۱ درصد از سرپرستان خانوارهای فقیر، شاغل در بخش مشاغل مزد و حقوق‌بگیر بخش خصوصی هستند.

همچنین نمودار درصد فقرای شاغل از کل شاغلان سال 1398 در استان‌های کشور را نشان می‌دهد. بر اساس نمودار زیر، استان‌های کرمان و قم بیشترین سهم از شاغلان فقیر کشور را دارند و به‌طور میانگین حدود 28 درصد از شاغلان استان‌های کشور، فقیر هستند.

عملکرد سیاست‌های اشتغال‌زایی در سال 1399

از مهم‌ترین سیاست‌های اشتغال‌زایی در سال جاری، سیاست‌های حمایتی مقابله با کرونا، اجرای قانون اشتغال روستایی و احکام مربوط به اشتغال‌زایی (بند الف تبصره 18) و احکام پراکنده برای حمایت از اشتغال زنان سرپرست خانوار، زندانیان، ایثارگران و توانمندسازی محرومان در قانون بودجه 1398 است. اجرای سیاست حمایتی مقابله با کرونا در دو بخش پرداخت تسهیلات و بیمه بیکاری در مشاغل رسمی و ثبت‌شده بوده است. که با توجه به حجم اشتغال غیررسمی کشور، بدیهی است بسیاری از افراد شاغل کشور مشمول این حمایت‌ها نشده‌اند. از این‌رو این دست از افراد در سال جاری و با تاثیر کرونا، فقیرتر شده‌اند.

از سوی دیگر بررسی‌ها نشان می‌دهد به‌رغم هدف و محوریت حمایتی این دو سیاست، مناطق و استان‌های محروم به نسبت سایر استان‌ها، استقبال و بهره‌برداری کمتری داشته‌اند و با توجه به اینکه استان‌های محروم، در اشتغال غیررسمی و همچنین وضعیت شغلی کارکن مستقل، سهم بسیار بالایی دارند بنابراین احتمال بدتر شدن شکاف درآمدی این استان‌ها و افزایش عدم توازن منطقه‌ای در ماه‌های آتی وجود دارد.

همچنین مستندات عملکرد سیاست‌های اشتغال‌زایی قانون اشتغال روستایی و اجرای بند الف تبصره 18 در قوانین بودجه سال‌های 1397 تا 1399، شواهدی از میزان درآمدزایی و ایجاد اشتغال پایدار در جهت کاهش فقر نشان نمی‌دهد.

جمع‌بندی

به‌طور کلی وضعیت بازار کار کشور نشان می‌دهد به‌‌رغم اهمیت اشتغال‌زایی در رشد و توسعه اقتصادی و نقش آن در فقرزدایی، متاسفانه هنوز در نظام تصمیم‌گیری و سیاستگذاری کشور، در مورد راهکارهای اشتغال‌زایی، نوعی سردرگمی، تشتت و عدم انسجام وجود دارد و همین نقطه ضعف، در تمامی سیاست‌های منوط به اشتغال‌زایی دیده می‌شود. البته بخشی از آن به دلیل عدم اولویت موضوع اشتغال در نظام تصمیمات کشور و بخش دیگر به دلیل نبود راهبرد و الگوی مشخص برای اشتغال‌زایی در کشور است. همچنین به‌‌رغم فرابخشی بودن موضوع اشتغال، برای رفع چالش‌های اشتغال‌زایی کشور، همکاری و هماهنگی میان سه قوه، دستگاه‌های اجرایی و نهادهای عمومی غیردولتی دیده نمی‌شود. علاوه بر آن، دیدگاه جزیره‌ای بر بازار کار غالب است فارغ از اینکه هر نوع تصمیم‌گیری و جهت‌گیری نسبت به سیاست‌های پولی و مالی مهم‌ترین اثرگذاری را بر اشتغال کشور خواهد داشت و به این ترتیب اثربخشی این سیاست‌ها در رشد اقتصادی و کاهش فقر بسیار ضعیف است.

پی‌نوشت‌ها:

1-https: / /www.oecd.org /countries /tunisia /49024288.pdf

2- :ILO Monitor: COVID-19 and the world of work. Seventh edition.jaunary2021

3- مرکز آمار ایران، گزارش بررسی نتایج طرح آمارگیری نیروی کار، پاییز 1399

4- محاسبات محقق از داده‌های خام طرح آمارگیری نیروی کار در پاییز 1399

5-  Source:ILO Monitor: COVID-19 and the world of work. Sixth edition Updated estimates and analysis