افول رفاه

مولود پاکروان: جهان در مرفه‌ترین دوران خود به سر می‌برد. این یافته شاخص رفاه لگاتوم 2019 است. قریب به 90 درصد از کشورها در مقایسه با 10 سال قبل رفاه بیشتری را تجربه می‌کنند. تحلیلگران لگاتوم می‌گویند اقتصادهای بازتر و در کنار آن، بهبود تجربه زیسته مردم پیشران رفاه در جهان بوده است. علاوه بر این دو، آموزش و بهداشت نیز در جهان رو به بهبود گذاشته و جهان را به روزگار خوش تجربه رفاه بیشتر رسانده است.

رفاه جهانی اما، با موانعی هم روبه‌رو بوده؛ موانعی که سد راه دستیابی بخش‌هایی از دنیا برای رسیدن به رفاه شده است. آزادی‌های فردی تضعیف شده، کیفیت حکمرانی کاهش یافته و برخی مناطق شاهد زوال ایمنی و امنیت هستند. این چکیده گزارش موسسه لگاتوم است که در سیزدهمین سال انتشار می‌کوشد تا مسیر رفاه جهان در 10 سال گذشته را ترسیم کند و نشان دهد کدام یک از 167 کشور دنیا، گذرگاه عبور از فقر و رسیدن به رفاه را با موفقیت طی کرده‌اند. کشورهای نوردیک از این منظر صدرنشین جدول رفاه‌اند.

کارنامه رفاه ایران در این میان، همچون سال‌های گذشته، چندان درخشان نیست. ایران همچنان رتبه سه‌رقمی خود را در جدول رتبه‌بندی رفاه حفظ کرده و با دو پله تنزل نسبت به سال گذشته، به رتبه 10 سال قبل خود یعنی رده 119 جدول بازگشته است. تجربه این افت و خیزهای اندک البته، چندان جدید نیست. در هیچ یک از گزارش‌های لگاتوم نمی‌توانید نام ایران را در فهرست کشورهایی ببینید که در یکی از ارکان رفاه تغییر چشمگیری را به نام خود رقم زده‌اند. مایه نومیدی است اگر بدانیم رفاه ایرانیان از کشورهایی مانند کنیا و زامبیا هم کمتر ارزیابی شده، میانمار در سال جاری بیشترین رفاه را تجربه کرده، و توگو و قرقیزستان پس از آن رتبه‌های دوم و سوم بهبود رفاه را به نام خود رقم زده‌اند. ما اما، همچنان دچار کسری رفاه هستیم.

یافته دیگر لگاتوم نیز بر کاهش رفاه ایران صحه می‌گذارد. ما در منطقه منا گرفتاریم! جایی که بین هفت منطقه جهان، رتبه ششم رفاه را کسب کرده است. خاورمیانه و شمال آفریقا در 10 سال گذشته رفاه خود را افزایش داده اما نرخ رشد رفاه آن هنوز هم کندتر از متوسط جهانی است. البته در گزارش لگاتوم از ایران به عنوان یکی از دو کشوری یاد شده که در زیرساخت‌های ارتباطی پیشرفت خوبی را تجربه کرده‌اند اما، ما نیز همچون دیگر کشورهای منا در ارکان آزادی فردی و کیفیت اقتصاد دچار طلسم رکودیم.

گرچه بنا به سنت دیرینه اغلب مردم رفاه را معادل یا ناشی از ثروت می‌دانند اما واقعیت آن است که رفاه مفهومی چندوجهی است؛ ثروتی که در خدمت شهروندان درنیاید، به خلق رفاه منجر نمی‌شود. لگاتوم نیز تاکید می‌کند که رفاه بسیار فراتر از شرایط اقتصادی است و به رفاه و آسایش غیرمادی شهروندان نیز بستگی دارد. آسایشی که در سایه تامین آزادی فردی، ایمنی و امنیت، اقتصاد باز، محیط زیست سالم و یک حکمرانی خوب حاصل می‌شود.

ایران اما از این ارکان چه نمره‌ای دریافت کرده و در جدیدترین شاخص رفاه، کجای جهان ایستاده است؟

پیشران‌های رفاه

آن‌گونه که جدول رتبه‌بندی رفاه لگاتوم نشان می‌دهد در مدت 10 سال گذشته، تنها ارکان آموزش و دسترسی و زیرساخت بازار در ایران بهبود قابل توجهی پیدا کرده‌اند. در رکن آموزش، رتبه کشور از 85 در سال 2009 به 71 در سال جاری رسیده است و دسترسی و زیرساخت بازار ایران نیز با ارتقای 18پله‌ای توانسته خود را به رتبه 110 جهان برساند. در ارکانی مانند ایمنی و امنیت و بهداشت نیز گرچه شاهد نزول نبودیم اما پیشرفت چندانی هم نداشته‌ایم. بنابراین اگرنه پیشرفت، که ثبات تقریبی جایگاه ایران در رتبه‌بندی رفاه جهانی را که در نظر بگیریم، تنها رکنی که می‌توان آن را مایه نجات کشور از سقوط آزاد رفاه دانست، دسترسی و زیرساخت بازار است.

طبق شاخص رفاه 2019، این یکی از ارکان اقتصادی است که در ذیل حوزه اقتصادهای آزاد، رفاه اقتصادی یک کشور را محک می‌زند. لگاتوم، دسترسی و زیرساخت بازار را بر مبنای مولفه‌هایی مانند کیفیت زیرساخت‌های ارتباطاتی، حمل‌ونقل و منابع -که تجارت را میسر می‌سازد- و میزان موانع موجود بر سر راه جریان کالاها و خدمات بین کسب‌وکارها مورد سنجش قرار داده است. وقتی بازارها از زیرساخت کافی و موانع اندک در برابر تجارت برخوردار باشند می‌توانند شکوفا شوند. در چنین شرایطی است که تجارت می‌تواند به خلق بازارهای رقابت‌پذیر و کارآمد منجر شود، ایده‌ها و محصولات جدید آزموده، تامین سرمایه، تولید و تجاری‌سازی شوند و در نهایت تمامی این رویدادها با ایجاد تنوع در کالاها و رسیدن به قیمت‌های رقابت‌پذیر به نفع مصرف‌کنندگان تمام می‌شود. در ذیل این رکن است که ارتباطات، منابع، حمل‌ونقل، اداره مرزها، میزان باز بودن بازارها، موانع تعرفه‌ای واردات و اعوجاج بازار سنجیده می‌شود.

آموزش نیز نقطه درخشان دیگری در کارنامه رفاه ایران است. این رکن رفاه در حوزه مردم توانمند شده و بر مبنای مولفه‌هایی نظیر آموزش پیش‌دبستانی، دبستانی، متوسطه، دبیرستان و میزان مهارت بزرگسالان مورد ارزیابی قرار گرفته است. لگاتوم می‌نویسد آموزش سنگ بنای جوامع مرفه است؛ تجمیع مهارت‌ها و قابلیت‌هاست که می‌تواند به رشد اقتصادی منجر شود. آموزش این فرصت را برای افراد فراهم می‌کند تا بتوانند توانمندی‌های بالقوه خود را شکوفا و زندگی کامل‌تر و مرفه‌تری را تجربه کنند.

کسری رفاه در ارکان اقتصادی و حکمرانی

برخلاف رکن دسترسی و زیرساخت بازار رتبه ایران در سه رکن اقتصادی دیگر دلسردکننده است. با گذشت 10 سال، محیط سرمایه‌گذاری در کشور از رتبه 119 به رتبه 126 تنزل پیدا کرده است. در همین مدت کیفیت اقتصاد با تنزل شش‌رتبه‌ای از 95 به 101 رسیده و شرایط کسب‌وکار نیز در جایگاه 149 جدول، چهار پله نزول داشته است.

رکن اول، میزان حمایت از سرمایه‌گذاری را از طریق حقوق مالکیت، حمایت از سرمایه‌گذار و تضمین قراردادها اندازه‌گیری می‌کند. به علاوه مشخص می‌کند سرمایه‌های داخلی و خارجی تا چه اندازه در دسترس است. لگاتوم رکن محیط سرمایه‌گذاری را علاوه بر این مولفه‌ها، بر مبنای زیرشاخص‌هایی مانند اکوسیستم فاینانس، موانع سرمایه‌گذاری بین‌المللی و ضمانت اجرایی قراردادها می‌سنجد. رتبه ایران در محیط سرمایه‌گذاری حاکی از آن است که در این رکن چندان موفق عمل نکرده‌ایم.

شرایط کسب‌وکار نیز رکن دیگری است که امتیاز رفاه ایران را پایین کشیده است. از منظر لگاتوم، رقابت‌پذیری بازار داخلی، محیط راه‌اندازی یک کسب‌وکار، فشار مقررات و انعطاف‌پذیری بازار نیروی کار از جمله مولفه‌هایی هستند که نشان می‌دهند اقتصاد یک کشور تا چه اندازه پذیرای ورود کسب‌وکارهای جدید است و تا چه اندازه از ایده‌ها و نوآوری‌ها حمایت یا در برابر آنها مانع‌تراشی می‌کند. نمره ایران در این رکن 39 /39 از 100 بوده است!

از کیفیت اقتصاد نیز نمره 85 /42 گرفته‌ایم. شاخصی که نشان می‌دهد اقتصاد یک کشور تا چه اندازه برای خلق ثروت پایدار از طریق مشارکت نیروی کار مجهز و توانمند است. یک اقتصاد قوی، به تولید طیف متنوعی از کالاها و خدمات ارزشمند و مشارکت بالای نیروی کار وابسته است. پایداری مالی، ثبات اقتصاد کلان، بهره‌وری و رقابت‌پذیری، پویایی و مشارکت نیروی کار به ترتیب مهم‌ترین مولفه‌هایی هستند که در این رکن ارزیابی شده‌اند و ایران از هیچ کدام نمره چشمگیری دریافت نکرده است.

حکمرانی هم رکن دیگری است که در آن ضعیف عمل کرده‌ایم. در 10 سال گذشته نه‌تنها کیفیت حکمرانی در کشور بهبود نیافته که از رتبه 134 جدول به 138 رسیده‌ایم. در این رکن لگاتوم می‌سنجد که آیا نظارت و بازدارنده‌ای بر سر راه قدرت دولت وجود دارد یا خیر؟ میزان تفکیک قوا تا چه اندازه است و آیا دولت کارآمد و به دور از فساد به وظایف خود عمل می‌کند؟ از منظر این شاخص، ماهیت حکمرانی تاثیری عمیق بر رفاه یک کشور دارد زیرا حاکمیت قانون، نهادهای قدرتمند و کیفیت مقررات که در ذیل این رکن قرار دارند، همگی در رشد اقتصادی نقش‌آفرینی می‌کنند.

سقوط آزاد آزادی؛ زوال سرمایه اجتماعی

رفاه، چهره‌ای غیراقتصادی هم دارد. به همین دلیل است که کارشناسان و پژوهشگران شاخص رفاه 2019، امسال حوزه‌ای با نام «جوامع دربرگیرنده» تعریف کرده‌اند تا مشخص کنند ساختارهای روابط در یک جامعه و میزان تاثیر آنها بر تحکیم یا تضعیف انسجام اجتماعی چگونه است. از نظر لگاتوم نهادهای اجتماعی برای حمایت از افراد در مسیر توسعه فردی و اجتماعی ضروری هستند. در حوزه جوامع دربر گیرنده، سه رکن سرمایه اجتماعی، آزادی فردی و ایمنی و امنیت هر کشور مورد ارزیابی قرار گرفته است.

مانند چند سال اخیر، یافته‌های لگاتوم نشان می‌دهد آنچه بیش از هر عامل دیگری رتبه ایران در شاخص رفاه را به زیر کشیده است عملکرد کشور در رکن آزادی فردی است. 91 /16، پایین‌ترین نمره در کارنامه رفاه ایران است که رتبه 163 را در این رکن برایمان رقم زده است. مایه تاسف خواهد بود اگر بدانید در آزادی فردی تنها چهار کشور یعنی یمن، اریتره، سودان و سوریه شرایط بدتری نسبت به ایران دارند. حتی سودان جنوبی - در قعر جدول- آزادی‌های فردی را سه پله بالاتر از ایران تجربه می‌کند.

لگاتوم آزادی فردی را بر مبنای مولفه‌هایی مانند عاملیت، آزادی مجامع و اجتماعات، آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات، نبود تبعیض قانونی و تاب‌آوری اجتماعی سنجیده است. آزادی فردی مشخص می‌کند مردم یک کشور تا چه اندازه قادرند رها از محدودیت‌ها و فشارها شیوه زندگی خود را انتخاب و تعیین کنند.

از آزادی که بگذریم، جای شگفتی نیست که یافته‌های لگاتوم نشان می‌دهد سرمایه اجتماعی ایرانیان نیز رو به زوال است. کسب نمره 17 /45 از این رکن که جایگاه ایران را از رتبه 59 در سال 2009 به 129 در سال جاری رسانده نشان می‌دهد نتوانسته‌ایم از مولفه‌هایی مانند روابط شخصی و خانوادگی، شبکه‌های اجتماعی (احترام، فرصت دوست‌یابی، کمک به دیگر اعضای خانواده)، اعتماد میان فردی (اعتماد عمومی و کمک به افراد ناشناس)، اعتماد نهادی (اعتماد به پلیس، سیاستمداران، نهادهای مالی و بانک‌ها، نظام حقوقی و دادگاه‌ها و دولت) و نیز مشارکت مدنی و سیاسی نمره مطلوبی دریافت کنیم.

دشوار نیست که دریابیم افت دو مولفه آزادی فردی و سرمایه اجتماعی است که سبب شده ایران نتواند از ظرفیت‌های نیروی انسانی خود در راه رفاه بهره کافی ببرد. چند سال قبل لگاتوم در گزارشی با عنوان «ظرفیت درک‌نشده ایران» نوشت: سرمایه انسانی بی‌تردید تجدیدپذیرتر از منابع نفت و گاز این کشور است.

 داستان رفاه ایران اما، دیگر خسته‌کننده شده است. در حالی که اقتصاد کشور با درآمد متوسط، این ظرفیت را دارد که رفاه بیشتری برای شهروندان ایجاد کند اما، ناکارآمدی سیستم بوروکراسی، ضعف حکمرانی و تنگ‌تر شدن عرصه برای آزادی‌های فردی، سبب شده ایران در مسابقه رفاه از همتایان خود عقب بماند. این واقعیتی است که بدون درک آن همچنان باید شاهد زوال رفاه و سقوط ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی این شاخص باشیم.