حکایت فنلاند
تحصیل
وقتی استونی در سال 1991 از شوروی استقلال یافت این فرصت را به‌دست آورد تا نظام آموزشی کشور را از نو شکل دهد. مایلیس رپس (Mailis Reps) وزیر کنونی آموزش و پرورش استونی می‌گوید در آن زمان مقامات و سیاستمداران همه جای جهان از آمریکا تا هلند را برای پیدا کردن یک الگوی الهام‌بخش گشتند. اما آنها مرتب به همسایگان اسکاندیناوی خود می‌رسیدند. آن‌گونه که آقای رپس به خاطر می‌آورد در هر جلسه مناظره نتیجه نهایی این بود: بیایید این کار را انجام دهیم چون در سوئد یا فنلاند جواب داده است.
کشورهای دیگر بسیاری نیز همین مسیر را پیموده‌اند. سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه هر سه سال یک‌بار نتایج برنامه بین‌المللی ارزیابی دانشآموزان (یا پیزا PISA) را انتشار می‌دهد که تازه‌ترین آن در سوم دسامبر بود. آزمون پیزا مهارت‌های ریاضی، خواندن و علوم دانشآموزان 15 و 16ساله کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه و همچنین داوطلبان کشورهای ثروتمند غیرعضو را می‌سنجد. نتایج آزمون ابزاری برای مقایسه مستقیم نظام‌های آموزشی کشورهای مختلف به‌شمار می‌رود. از زمان انتشار اولیه بسته مقایسه‌ای حدود دو دهه می‌گذرد. در آن زمان یک شگفتی روی داد. فنلاند که در گذشته نظام آموزشی ناشناخته‌ای داشت در مهارت خواندن در صدر جدول قرار گرفت و در دو مهارت دیگر نیز به زیبایی درخشید.
این کشور شمال اروپا ظاهراً روشی را کشف کرده بود که در آن بدون انضباط شدید و کار سخت کشورهای شرق آسیا از قبیل ژاپن و کره جنوبی نتایجی عالی به‌دست می‌آمد. ژاپن و کره دو کشور دیگر از صدرنشینان جدول بودند. متخصصان آموزشی از سراسر جهان به هلسینکی آمدند. طبق گزارش آنها در فنلاند تحصیل رایگان و فراگیر بود؛ معلمان از احترام زیادی برخوردار بودند؛ به خوبی آموزش می‌دیدند و در کار خود یعنی قادر ساختن دانشآموزان به کشف چیزها به تنهایی، آزادی عمل داشتند. مدارس کشورهایی از اسکاتلند تا کره جنوبی تلاش کردند از نظام آموزشی فنلاند تقلید کنند. در واقع حجم بازدیدهای بین‌المللی آنقدر زیاد شد که دولت فنلاند تصمیم گرفت برای آن پول بگیرد. هم‌اکنون بازدیدکنندگان به ازای هر مدرسه باید 1200 یورو بپردازند.
با این حال تصویر فنلاند به عنوان آرمان‌شهر تحصیل تا حدی قدیمی شده است. تازه‌ترین نتایج آزمون پیزا نشان می‌دهد میانگین نمرات فنلاند کاهش یافته است. این کاهش در هر دوره از سال 2006 تاکنون دیده می‌شود. شکاف بین نمرات دانشآموزان فقیر و ثروتمند افزایش یافته و این موضوع برای کشوری که به عدالت تحصیلی خود افتخار می‌کند آزاردهنده است. استونی که زمانی فقط مقلد بود اکنون بالاترین دستاورد را در میان کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه دارد. مارت لیدمتس (Mart Laidmets) دبیرکل وزارت آموزش و پرورش استونی با رضایت کامل اشاره می‌کند که نمایندگان آسیایی هنوز به هلسینکی پرواز می‌کنند اما آن را فقط یک مسیر ارتباطی به سمت تالین (Tallinn) می‌دانند.
حکایت فنلاند به ما کمک می‌کند توضیح دهیم چرا پیشرفت کلی از زمان آغاز آزمون پیزا اندک بود. در زمان تغییر هزاره امید بر آن بود که اطلاعات جمع‌آوری‌شده از آزمون‌ها در شناسایی چرایی عملکرد خوب برخی مدارس مفید باشد. در این صورت دیگر مدارس نیز از آنها تقلید می‌کنند و در نتیجه نتایج در سراسر مدارس بهبود می‌یابد. اما با وجود افزایش 15درصدی هزینه‌کرد به ازای هر دانش‌آموز در کشورهای سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه در دهه گذشته عملکرد دانشآموزان در خواندن، ریاضیات و علوم با زمان آغاز آزمون پیزا تفاوت چندانی ندارد.
همانند همیشه نتایج امسال نقاط برجسته فراوانی دارد. نمرات درخشان سنگاپور باز هم بهتر شدند هرچند این کشور دیگر در رتبه اول بهبود قرار نمی‌گیرد. بیشترین دستاورد از آن چین یا به طور دقیق‌تر پکن، شانگهای، جیانگ‌سو و ژی‌جیانگ است. سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه نتایج دیگر مناطق چین را لحاظ نمی‌کند چون از صحت آنها مطمئن نیست. کشورهای کمتر‌مطالعه‌شده‌ای مانند اردن، ترکیه و لهستان نیز نشانه‌هایی از بهبود دارند.
بخشی از دلایل عدم پیشرفت کلی آن است که تاثیر مدارس بر نتایج از آنچه عموم مردم فکر می‌کنند کمتر است. فرهنگ و عوامل اجتماعی مانند سطح سواد بزرگسالان اهمیت بیشتری دارند، بدان معنا که حتی سیاستگذاران کاملاً مطلع نیز نمی‌توانند از طریق مدارس تاثیر زیادی اعمال کنند. جان جریم (John Jerrim) از دانشگاه لندن می‌گوید قرار است کشورهای آسیای شرقی همواره در صدر باقی بمانند. همچنین داده‌ها نشان می‌دهند که بالاتر از یک سطح خاص (حدود 50 هزار دلار به ازای هر دانش‌آموز 16-15ساله) رابطه‌ای بین هزینه‌کرد و نمرات پیزا دیده نمی‌شود.
اهمیت فرهنگ را میتوان در دو کشور استونی و فنلاند مشاهده کرد. هر دو کشور سابقه‌ای درازمدت در سواد مردم دارند که اغلب از ارزش‌های مکتب پروتستان ناشی می‌شود. خانم رپس می‌گوید «یک نوع درک کلی وجود دارد که ما فاقد آن هستیم. نمی‌دانم یک الماس طلایی، اما می‌دانم که تحصیل همان چیز است». فنلاند مجموعه‌ای از کتاب‌های کودکان با شخصیت مومین‌ها (Moomin) به چاپ رساند. این موجودات رنگ‌پریده گرد در میان نوجوانان محبوبیت زیادی دارند. کتابخانه‌ها در سراسر کشور پراکنده‌اند و به‌ویژه کتابخانه بسیار بزرگ و زیبایی در نزدیکی ایستگاه قطار در مرکز هلسینکی قرار دارد که با هزینه 89 میلیون یورو برای بزرگداشت یکصدسالگی کشور ساخته شد. تقلید از این اقدامات برای دیگر کشورها دشوار است.
عوامل دیگری نیز وجود دارند که از کنترل وزرای آموزش و پرورش خارج‌اند. مهاجرت یکی از آنهاست که نقش مهمی ایفا می‌کند. در اکثر کشورها نمرات تحصیلی مهاجران از افراد محلی کمتر است. در طول دهه گذشته شمار دانشآموزان مهاجری که در فنلاند در آزمون پیزا شرکت می‌کنند اندکی بالا رفت. بیش از چهارپنجم مهاجران در خانه به زبان فنلاندی صحبت نمی‌کنند و همین دلیل بزرگی برای شکاف بین آنها و دانشآموزان بومی است. استونی نیز افزایش مشابهی را در تعداد دانشآموزان مهاجر شاهد بود اما تازه‌واردان این کشور در مقایسه با مهاجران کشورهای اسکاندیناوی کمتر فقیر هستند.
درس‌های پایانی
کاهش میانگین نمرات فنلاند شاید متخصصانی را که برای تقلید از مدارس آن هجوم بردند، احمق جلوه دهد. اما با نگاهی عمیق‌تر متوجه می‌شویم هنوز میتوان از فنلاند درس گرفت.
با وجود اینکه این کشور به نظام آموزشی ملایم و نرم شهرت دارد رویکرد آن در تدریس اندکی سخت‌گیرانه است. در سال 1996 چهار سال قبل از انتشار اولین نتایج پیزا گروهی از پژوهشگران بریتانیایی از فنلاند بازدید کردند. آنها متوجه شدند کل کلاس خط به خط آنچه در کتاب درسی نوشته شده بود را دنبال می‌کردند. معلم سرعت پیشرفت آنها را تعیین می‌کرد. پژوهشگران از یک مدرسه به مدرسه دیگر رفتند و متوجه شدند همه درس‌های یکسانی دارند. این امکان وجود داشت که معلمان جابه‌جا شوند و دانشآموزان تفاوت آنها را بفهمند. گابریل هلر اقتصاددان می‌گوید که اکثر دانش‌آموزانی که در اولین دور آزمون نمرات بالا کسب کردند از دل همان نظام تدریس بیرون آمده بودند.
اما پس از اعلام نتایج بسیاری از مدارس فنلاند مسیرهای مختلف را در پیش گرفتند و با این کار سیاستگذاران را گیج و سردرگم ساختند. مطالعه‌ای که به تازگی توسط پژوهشگران دانشگاه‌های هلسینکی و اولو (Oulu) انجام گرفت داده‌های پیزا را از سال‌های 2012 تا 2015 تحلیل می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که در مدارسی که به دانشآموزان آزادی بیشتری می‌دهند تا خود یادگیری‌شان را هدایت کنند نمرات در ریاضیات و علوم پایین می‌آید. دانشآموزان خانواده‌های فقیر و مهاجر بیشترین آسیب را می‌بینند. مدارس بدون آنکه یک دوره گذار بین خواندن از روی کتاب‌های درسی و رها شدن برای استفاده از ابزارهای خود تعریف کنند سال‌ها روش جدید را آزمایش کردند. اکنون موجی از موسسات جدید ایجاد می‌شود که کلاس درس ندارند. سرفصل آموزشی جدیدی که در سال 2016 معرفی شد حاوی درس‌هایی بدون موضوعات مشخص است.
با این حال شباهت‌های زیادی بین ساختار نظام‌های آموزشی فنلاند و استونی وجود دارد. به عنوان مثال تعداد مدارسی که شهریه می‌گیرند بسیار اندک است و هر دو نظام به دنبال به حداقل رساندن تعداد امتحانات و جداسازی دانشآموزان بر اساس توانایی هستند.
راندو کوستیک (Rando Kuustik) رئیس مدرسه جاکوب وستولم در مرکز تالین بدون اشاره به دفتر محقر و پر از عکس‌های رهبران کشور به علاوه پرچم استونی می‌گوید شادمانی دانشآموزان اولین اولویت اوست و در اولویت دوم به آنها کمک می‌کند نسبت به زمان ورود به مدرسه بهتر بتوانند دنیایشان را مدیریت کنند.
آقای کوستیک می‌گوید با وجود اینکه معلمان تلاش دارند سبک تدریس خود را تغییر دهند ما هنوز یک مدرسه بسیار سنتی هستیم. معلمان سعی می‌کنند کار گروهی را به دانشآموزان یاد دهند. اما قبل از شروع کار گروهی معلم مطمئن می‌شود آنها درک کاملی از آنچه قرار است انجام دهند دارند. قواعد مشخص هستند و معلم در جلو کلاس درس را هدایت می‌کند. در کل کشور مدارس یک تصویر را نشان می‌دهند. تیم اوتس (Tim Oates) از شرکت ارزیابی کمبریج از سرفصل آموزشی یکنواخت، ثابت و منسجم کشور تمجید می‌کند.
از همه اینها میتوان درس گرفت. اما هر کشوری که بخواهد کل الگوی آموزشی استونی را وارد کند احتمالاً سرخورده خواهد شد. این کشور در سه دهه گذشته شاهد رشد سریع اقتصادی بود. این عامل به کسب نتایج بهتر کمک کرد. علاوه بر این، مهاجرت به خارج و کاهش نرخ زاد و ولد باعث شد از سال 2000 به بعد جمعیت دانشآموزان 29 درصد کاهش یابد و نظام آموزشی در وضعیت کاملاً منحصربه‌فردی قرار گیرد. آندریاس شلیچر رئیس واحد آموزش در سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه می‌گوید مدارس برای جذب دانشآموزان باقی‌مانده در یک رقابت سالم شرکت می‌کنند. در مدارس ابتدایی مناطق روستایی ممکن است تعداد دانشآموزان در یک کلاس یک یا دو نفر باشد. بنابراین آموزش آنها چیزی شبیه به تدریس خصوصی است. حتی یک مدرسه دو سال بدون دانش‌آموز باز بود. اینها مواردی هستند که دیگر کشورها احتمالاً از آن تقلید نخواهند کرد.
منبع: اکونومیست
