مضیقه اقتصادی

محمد ناظری: بعد از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت 1397 و اعمال تحریم‌های جدید، نگرانی از تضمین فروش نفت در کشور بیشتر شد. با پایان یافتن معافیت‌های موقت نفتی در اردیبهشت 1398 این مساله جدی‌تر شد تا جایی که دولتمردانی مانند بیژن زنگنه، وزیر نفت بارها از فشار بی‌سابقه مالی به دولت گفتند. حسن روحانی که بارها این موضوع را مطرح کرده بود در اواخر آبان ماه سال جاری به وضوح گفت: «بدون پول نمی‌توان کار کرد.» به گفته روحانی کشور در شرایط سخت و پیچیده‌ای است و این روزها و ماه‌های اخیر در چهل و یک سال گذشته سخت‌ترین ایام است. طبعاً تنگدستی و تضعیف مالی دولت در کاهش محسوس کمیت و کیفیت خدماتی که ارائه می‌کند منعکس خواهد شد؛ مساله‌ای که رئیس‌جمهور هم می‌پذیرد. روحانی اعلام کرد دولت ۴۵۰ هزار میلیارد تومان برای نیازهای بودجه‌ای از جمله برای تامین حقوق بازنشستگان، معلمان، کارمندان، حل مشکلات معلولان و خدمات می‌دهد و در جواب کسانی که می‌گویند چرا دولت کاری نمی‌کند گفت «بی‌مایه فطیر است». روحانی در این اظهارات پرسشی را مطرح کرد با این عنوان که «وقتی امروز کشور با مشکلات فروش نفت مواجه می‌شود، چگونه باید آن را اداره کنیم؟» در نگاه اول به نظر می‌رسید مطرح کردن این پرسش برای زمینه‌سازی مذاکره با آمریکا باشد ولی اعلام دفعتی خبر سهمیه‌بندی بنزین و سه برابر شدن قیمت بنزین آزاد در اواخر آبان نشان داد راهکار دیگری در پیش گرفته شده است. تصمیم سران سه قوه برای گرانی بنزین موجب اعتراضات در بسیاری از شهرهای کشور به‌خصوص در مناطق فقیرنشین و حاشیه‌ای شد. بسیاری از جامعه‌شناسان نسبت به عواقب فشار بیش از حد بر این قشر هشدار داده‌اند. اگر در ادامه هم دولت به دلیل کاهش توان مالی نتواند از عهده ادامه ارائه خدمات برآید، طبیعتاً فشار بر اقشار کم‌درآمد به حد نگران‌کننده‌ای بیشتر می‌شود. در سال 1397 چهار دهک کم‌درآمد جامعه جزو دهک‌هایی بوده‌اند که در آنها هزینه‌ها بر درآمدها فزونی یافته است اما وضعیت شکاف دخل و خرج دو دهک بالای درآمدی یعنی دهک نهم و دهم بهتر شده است. دهک اول در سال ۹۶ در هر ماه ۱۹۷ هزار تومان برای مخارج ماهانه خود پول کم آورده بود، اما در سال ۹۷ این مقدار با ۲۶ درصد افزایش به ۲۴۹ هزار تومان در ماه رسید. سه دهک کم‌درآمد دیگر هم دچار چنین وضعیتی بودند. به نظر می‌رسد آمارها برای سال 98 وضعیتی حتی سخت‌تر از سال قبل را نشان دهد. به اعتقاد برخی کارشناسان اقتصاد از آنجا که قشر مرفه انعطاف‌پذیری بیشتری نسبت به سیاست‌های دولت دارند، ادامه روند کاهش یارانه‌ها طبیعتاً بازهم روی قشر آسیب‌پذیر جامعه که وابستگی بیشتری به یارانه‌ها دارند، فشار وارد می‌کند و تا زمانی که برای همراهی اجتماعی و تور ایمنی اجتماعی برای اقشار آسیب‌پذیر برنامه‌ریزی علمی صورت نگیرد باید منتظر نارضایتی بیشتر این قشر بود. در این پرونده به این مساله می‌پردازیم که در شرایط رکود تورمی بیشترین فشار به کدام اقشار وارد می‌شود و چطور می‌توان از این وضعیت خارج شد.