تکیه‌گاه صنعتی
رشد صنعت ناشی از تحرک در کدام بخش‌هاست؟
شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی در نیمه نخست امسال حدود پنج درصد رشد داشته است. اما آیا این میزان رشد با توجه به کارنامه صنعتی سال‌های گذشته کشور قابل قبول است؟
ابراهیم علیزاده: شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی در نیمه نخست امسال حدود پنج درصد رشد داشته است. اما آیا این میزان رشد با توجه به کارنامه صنعتی سال‌های گذشته کشور قابل قبول است؟ این روند نسبت به گذشته چه تفاوت‌هایی کرده است؟ کدام بخش‌ها در این رشد بیشترین تاثیر را داشته‌اند؟ کدام صنایع عملکرد بهتری داشته‌اند و کدام صنایع همچنان با رشد منفی مواجه هستند؟ پیمان قربانی، معاون اقتصادی بانک مرکزی با اشاره به رشد شاخص کارگاه‌های بزرگ صنعتی گفته که این رشد نشان می‌دهد خروج از رکود با تکیه بر رشد صنعتی در نیمه نخست امسال محقق شده است. اما آیا این تکیه‌گاه استحکام کافی را دارد؟
کاهش شتاب رشد
بر اساس محاسبات مقدماتی بانک مرکزی، شاخص کل تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی کشور شامل کارگاه‌های دارای 100 نفر کارکن و بیشتر، در نیمه نخست امسال بر مبنای سال پایه 1390 به عدد 5 /100 رسیده که در مقایسه با شش‌ماهه اول سال گذشته معادل 9 /4 درصد افزایش یافته است.
رشد 9 /4درصدی شاخص کل تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی در نیمه نخست امسال در حالی است که در پایان سال گذشته این میزان 9 /7 درصد بود. آهسته شدن رشد صنعتی در حالی است که با توجه به تجربه سال‌های گذشته می‌توان امیدوار بود نرخ رشد صنعتی در امسال کمی بهبود پیدا کند. هرچند در سال‌های 1390 و 1391 شاخص نرخ رشد صنعتی تابستان نسبت به سه فصل دیگر سال بهترین وضعیت را داشته اما در سال‌های 1392 تا 1395 وضعیت این شاخص در فصل‌های پایانی سال بهتر هم شده است.
با این حال هرچند نرخ 9 /4درصدی رشد صنعت نیمه نخست امسال (در سال‌های دهه 90) نسبت به این وضعیت در سال‌های 93 و 95 کمی عقب مانده اما در مقایسه با وضعیت این شاخص در سال‌های دیگر وضعیت بهتری دارد. در سال 91 نرخ رشد صنعتی بدترین وضعیت ممکن را داشت و منفی 3 /8 درصد ثبت شد. پس از آن در سال 92 کمی این شاخص منفی بهبود یافت و به منفی چهار درصد رسید. این بهبود بیش از 3 /4درصدی در سال 92، یک سال بعد هم شتاب بیشتری گرفت. در سال 93 اقتصاد ایران شاهد بهبود 11درصدی شاخص صنعت خود بود که باعث شد شاخص کل تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی در این سال مثبت هفت درصد اعلام شود. با این حال افت 9 /9درصدی در سال 94 نشان داد که نمی‌توان چندان به رشدهای صنعتی در اقتصاد ایران امید داشت که پایدار بمانند. در این سال شاخص کل تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی منفی 9 /2 درصد ثبت شد. اما در سال بعد از آن این شاخص حتی بیشتر از سال قبل بهبود یافت و با 8 /10 درصد بهبود به 9 /7 درصد رسید. در این سال نیز بار دیگر مشخص شد که شاخص کل تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی چقدر دامنه نوسان گسترده‌ای دارد. با این حال در نیمه نخست امسال این میزان نوسان در حد سه درصد بوده و شاخص کل تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی در شش‌ماهه امسال سه درصد کمتر از این شاخص در سال گذشته ثبت شد. آهسته شدن رشد صنعتی در نیمه نخست امسال در حالی است که همچنان این شاخص روند مثبت خود را حفظ کرده است.
پرتحرک‌ها و بی‌تحرک‌ها
جزئیات بررسی‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد که در شش‌ماهه اول امسال شاخص تولید 13 گروه صنعتی در مقایسه با دوره مشابه سال گذشته افزایش و 11 گروه صنعتی کاهش داشته‌اند. این نسبت در سال 1395 این طور بود که 16 گروه صنعتی روند صعودی و هشت گروه صنعتی روند نزولی داشته‌اند. اما این تغییرات مربوط به کدام گروه‌ها بوده است؟
در این مدت شاخص پنج گروه «سایر مصنوعات طبقه‌بندی‌نشده در جای دیگر»، «سایر وسایل نقلیه»، «ماشین‌آلات و تجهیزات طبقه‌بندی‌نشده در جای دیگر»، «منسوجات» و «چرم و مصنوعات چرمی شامل کیف، کفش، چمدان و غیره» از حالت صعودی به نزولی تغییر وضعیت داده‌اند و شاخص دو گروه «محصولات کانی غیرفلزی» و «کاغذ و محصولات کاغذی» هم از حالت نزولی به صعودی تبدیل شده‌اند. در همین مدت که روند شاخص هفت گروه صنعتی نوسان داشته، روند شاخص 17 گروه صنعتی بدون تغییر بوده است.
از میان 17 گروه با روند بدون تغییر شاخص آنها، 11 گروه همان روند مثبت سال 95 را در نیمه نخست سال 96 حفظ کرده‌اند که عبارتند از: «محصولات از توتون و تنباکو»، «وسایل نقلیه موتوری، تریلر و نیم‌تریلر»، «انواع آشامیدنی‌ها»، «محصولات لاستیکی و پلاستیکی»، «مبلمان»، «ماشین‌آلات مولد و انتقال نیروی برق و دستگاه‌های برقی»، «مواد غذایی»، «مواد و محصولات شیمیایی»، «فلزات اساسی»، «فرآورده‌های نفتی و کک به غیر از پالایشگاه‌های نفت» و «چوب، محصولات چوبی و چوب‌پنبه‌ای غیر از مبلمان».
شش گروه دیگر نیز در نیمه نخست امسال همان روند منفی بودن سال گذشته خود را حفظ کرده‌اند که عبارتند از: «محصولات رایانه‌ای، الکتریکی و نوری»، «محصولات ساخته‌شده از فلز به جز ماشین‌آلات و تجهیزات»، «انتشار و چاپ و تکثیر رسانه‌های ضبط‌شده»، «داروها و فرآورده‌های دارویی شیمیایی و گیاهی»، «پوشاک به جز پوشاک از پوست خزدار» و «تعمیر و نصب ماشین‌آلات و تجهیزات».
در نتیجه به نظر می‌رسد این شش گروهی که در سال 95 و نیمه نخست امسال روند منفی‌ای را پشت سر گذاشته‌اند به همراه پنج گروهی که روند آن از مثبت به منفی تغییر شکل یافته نیازمند تحرک بیشتری هستند.
پیشرانان صنعت
با این حال مهم‌تر از روند شاخص هرکدام از گروه‌های صنعتی، تاثیرگذاری این صنایع در شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی است. بانک مرکزی این مولفه را با در نظر گرفتن ضریب ارزش افزوده صنایع و درصد تغییر شاخص تولید هرکدام از گروه‌ها محاسبه می‌کند. در سال 1395 پنج پیشران اول شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی «وسایل نقلیه موتوری، تریلر و نیم‌تریلر»، «مواد و محصولات شیمیایی»، «مواد غذایی»، «فلزات اساسی» و «محصولات لاستیکی و پلاستیکی» بودند. از این صنایع تنها دو صنعت اول همان جایگاه خود را در نیمه نخست امسال حفظ کردند. میزان اثرگذاری «مواد غذایی» بر شاخص تولید صنعتی در نیمه نخست امسال یک پله سقوط کرد و به جایگاه چهارم تنزل یافت و در مقابل «فلزات اساسی» یک رتبه بهبود یافت و به جایگاه سوم صعود کرد. «محصولات لاستیکی و پلاستیکی» هم که جایگاه پنجم را داشت به جایگاه هفتم در نیمه نخست امسال سقوط کرد. در مقابل «محصولات کانی غیرفلزی» در جایگاه پنجم اثرگذاری بر رشد صنعتی نیمه نخست امسال قرار گرفت. در واقع در این مدت پیشرانان رشد صنعتی کشور تنها در دو گروه اول بی‌تغییر بوده است.
اما از آن طرف در گروه محصولاتی که بیشترین تاثیر منفی را طی نیمه نخست امسال بر رشد شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی گذاشته‌اند پنج گروه «داروها و فرآورده‌های دارویی شیمیایی و گیاهی»، «منسوجات»، «ماشین‌آلات و تجهیزات طبقه‌بندی‌نشده در جای دیگر»، «سایر وسایل نقلیه» و «محصولات ساخته‌شده از فلز به جز ماشین‌آلات و تجهیزات» مشاهده می‌شود.
این در حالی است که در سال 95 پنج گروهی که بیشترین اثر منفی را بر رشد شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی داشتند به ترتیب عبارت بودند از: «محصولات کانی غیرفلزی»، «محصولات رایانه‌ای، الکتریکی و نوری»، «محصولات ساخته‌شده از فلز به جز ماشین‌آلات و تجهیزات»، «داروها و فرآورده‌های دارویی شیمیایی و گیاهی» و «تعمیر و نصب ماشین‌آلات و تجهیزات».
تغییرات شش گروه اصلی صنایع
اما گروه‌های صنعتی که بیشترین سهم را از کل شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی دارند در سال‌های اخیر چقدر روند باثباتی داشته‌اند؟ در بررسی‌های بانک مرکزی شش گروه صنعتی در مجموع بیش از 83 درصد ارزش‌افزوده کارگاه‌های بزرگ صنعتی را به خود اختصاص می‌دهند.
این صنایع عبارتند از تولید مواد و محصولات شیمیایی با ضریب ارزش افزوده 16 /26 درصد، تولید فلزات اساسی با ضریب ارزش افزوده 98 /19 درصد، تولید وسایل نقلیه موتوری، تریلر و نیم‌تریلر با ضریب ارزش افزوده 33 /16 درصد، تولید محصولات کانی غیرفلزی با ضریب ارزش افزوده 45 /9 درصد، تولید مواد غذایی با ضریب ارزش افزوده 40 /7 درصد، تولید ماشین‌آلات مولد و انتقال نیروی برق و دستگاه‌های برقی با ضریب ارزش افزوده 98 /3 درصد. اما این گروه‌ها در سال‌های 1391 تاکنون چه تغییراتی را پشت سر گذاشته‌اند؟
تولید مواد و محصولات شیمیایی که بیشترین ضریب ارزش‌افزوده کارگاه‌های بزرگ صنعتی را دارد طی سال‌های 1391 تا نیمه نخست امسال روند مثبتی را پشت سر گذاشته که البته در نیمه نخست امسال کمی از شتاب مثبت آن کاهش یافته است. با این حال تبدیل رشد 7 /0درصدی سال 91 به 5 /9 درصد در سال 95 و سپس رشد 3 /4درصدی این گروه در نیمه نخست امسال نشان می‌دهد همچنان می‌توان امیدوار به رشد مثبت این گروه بود. طی سال‌های دهه 90 تنها در سال 1392 بوده که این گروه رشد منفی داشته و سپس در سال‌های 1393 تا 1395 یک روند صعودی را طی کرده است. با توجه به اینکه هنوز سال 1396 به اتمام نرسیده شاید این گروه بتواند در دو فصل دیگر سال رشد 3 /4درصدی را بیشتر هم کند.
گروه دوم با بیشترین ضریب ارزش افزوده کارگاه‌های بزرگ صنعتی، تولید فلزات اساسی است. گروهی که از سال 1391 تا 1393 روند رشد مستمری داشت اما ناگهان در سال 1394 با رشد منفی 5 /5درصدی مواجه شد. با این حال در سال‌های 1395 و نیمه نخست امسال این گروه 8 /2 درصد رشد داشته است. کارنامه این گروه طی سال‌های دهه 90 نشان می‌دهد که ظرفیت رشد این گروه حتی بیشتر از نرخ 8 /2درصدی است که باید دید در نیمه دوم امسال چقدر می‌تواند بیشتر شود.
تولید وسایل نقلیه موتوری گروه سوم با بیشترین ضریب ارزش‌افزوده کارگاه‌های بزرگ صنعتی است. هرچند دو گروه اول نرخ‌های رشد تقریباً نزدیک به هم در سال‌های 1391 تاکنون داشته‌اند اما در گروه تولید وسایل نقلیه موتوری دامنه نوسان بسیار گسترده به نظر می‌رسد. به طوری که این نرخ در سال 1391 معادل منفی 45 درصد بود اما دو سال بعد به مثبت 51 درصد بهبود یافت و سپس بعد از یک تجربه رشد منفی حدود 15درصدی در سال 94 هم‌اکنون در آخرین کارنامه رشد بیش از 16درصدی را تجربه کرده است. روندی که شاید پیش‌بینی ادامه وضعیت این شاخص را مشکل کند.
اما در گروه چهارم با بیشترین ضریب ارزش افزوده کارگاه‌های بزرگ صنعتی دامنه نوسان محدودتری را می‌توان مشاهده کرد. گروه تولید محصولات کانی غیرفلزی طی سال‌های دهه 90 از منفی هشت درصد تا مثبت چهار درصد در نوسان بوده و در نیمه نخست امسال صعودی‌ترین حالت ممکن را داشته و به بیش از چهار درصد رسیده است. تولید مواد غذایی هم که پنجمین گروه با بیشترین ضریب ارزش‌افزوده کارگاه‌های بزرگ صنعتی است روند مشابهی داشته است و با وجود تجربه تلخ رشد منفی 7 /1درصدی در سال 1392 اما در دیگر سال‌های دهه 90 معمولاً رشد مثبت داشته و در نیمه نخست امسال هم نرخ رشد بیش از شش‌درصدی را تجربه کرده است.
اما ششمین گروه با بیشترین ضریب ارزش‌افزوده کارگاه‌های بزرگ صنعتی یعنی تولید ماشین‌آلات مولد وضعیتی مشابه شاخص تولید وسایل نقلیه موتوری طی سال‌های اخیر داشته است. این گروه هرچند در نیمه نخست امسال بیش از هفت درصد رشد داشته اما به واسطه رشدهای منفی بیش از 16 و 15درصدی به‌ترتیب طی سال‌های 1391 و 1394 به نظر نمی‌رسد در ادامه هم رشد چندان قابل تداومی داشته باشد. بنابراین از مجموع شش گروهی که بیشترین ضریب ارزش‌افزوده کارگاه‌های بزرگ صنعتی را دارند چهار گروهی که در مجموع سهمی حدود 63 درصد دارند روند رشد منظم و با دامنه محدودی طی سال‌های 1391 تاکنون داشته‌اند که شاید بتوانند شاخص رشد تولید کشور را از وضعیت فعلی هم مثبت‌تر کنند اما باید دید بقیه گروه‌های صنعتی چقدر می‌توانند با این وضعیت همراهی کنند و دچار نوسان‌های با دامنه گسترده‌ای نشوند.
