شهر فرونشست‌ها

همدان یا اَمَدانه یا آمادی در ذهن هر ایرانی با هر سطح دانش و علاقه‌مندی به ایران، پیوندی تاریخی با تمدن و شکوه سرزمین تاریخی ایران دارد. سرزمینی که پیشینه‌اش به سه هزار سال پیش می‌رسد. شهری که نامش در کتیبه‌های آشوری پیلسر آمده است؛ کهن‌شهر هگمتانه. «در تورات همدان را اخمثا نوشته‌اند، شهری که به مکان دوستی ترجمه شده، زیرا شاهان ایران در تابستان دوستان خود را به این شهر دعوت می‌کردند.» گفتن از تاریخ همدان وقت و فرصت بسیار می‌خواهد. اما همین اندازه کافی است تا بدانیم آیا اکنون همدان تاریخی، همان مختصات جغرافیایی و آن زیست‌پذیری چندهزارساله‌اش را دارد؟ برخی از مورخان بر این باورند که «این شهر در پی تشکیل اولین نهادهای اداری-سیاسی در کشور و به سبب ضرورت وجود سکونتگاهی جهت استقرار نهادهای ضروری و کارگزاران آن، توسط دیاکو بنیانگذار شاهنشاهی ماد ساخته شد». سرزمینی با این قدمت اکنون از نظر مدیریت سرزمین دچار یک فروپاشی کامل شده است. فرونشست و ممنوعیت دشت‌ها در همدان به خاطر هدر رفتن منابع آب زیرزمینی از یک طرف و آلودگی شدید اندک آب باقی‌مانده در خلل و فرج خاک از طرف دیگر، ناقوس هولناک مرگ اکوسیستمی را در همدان به صدا درآورده است. غم‌انگیز آنکه بلایی که سیاستگذاری روندهای توسعه در دهه‌های اخیر بر سر همدان آورده، گویی دست در دست نهادهایی دارد که وظیفه‌شان تولید دانش از طریق تحقیق و پژوهش در حوزه مدیریت منابع حیاتی، آب، خاک، منابع طبیعی و محیط‌ زیست است.

همدان آب ندارد؛ داده هم ندارد

مرور ساده داده‌های موجود در بستر اینترنت و فضاهای خبری و حتی پلت‌فرم‌های تحقیقی و کتابخانه‌ای نشان می‌دهد، وضعیت همدان از منظر منابع آب و خاک به شدت بحرانی است. استانی که همین یک سال پیش حتی یک قطره آب در پشت سد معروف اکباتانش نداشت و مردمش از بیم قحطی آب، هراسان شده بودند. اکنون اگر شما به مرکز تحقیقات آموزش و کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان مراجعه کنید تا از داده‌های مرتبط با منابع آب و فرونشست زمین و به‌طور کلی مدیریت سرزمین در همدان از دریچه چشم پژوهشگران آگاه شوید با در بسته روبه‌رو خواهید شد. همه چیز اینجا محرمانه است. گویی این همه فلاکت سرزمین نتوانسته پژوهشگران و محققان این مرکز و دیگر مراکز تحقیقاتی در همدان را به این واقعیت برساند که جامعه برای فهم بهتر شرایط نیاز به داده‌های دقیق دارد. در حقیقت در همدان هرآنچه به مساله آب و مدیریت سرزمین مربوط است، باید پنهان شود و پنهانکاری رمز بقای مدیریت یا شاید بقای فعالیت کارشناسانی است که برای سایه‌ها تولید محتوا می‌کنند.

پاییز 1401 رسانه‌ها نوشتند که همدان فاقد آب آشامیدنی است. چرا که ورشکستگی آبی به جایی رسیده بود که از تصفیه‌خانه اکباتان به دلیل اتمام ذخیره سد اکباتان و وقوع شکستگی در خط اضطراری بای‌پس از مدار بهره‌برداری، انتقال آب به سمت مخازن شرقی شهر همدان متوقف شده است. آن چیزی که دو تا سه دهه گذشته هشدار داده می‌شد به یکباره با خشکی سد اکباتان بر همگان آشکار شد.

دشت‌های ممنوعه دائمی

محمد درویش که دو دهه پیش برای نخستین‌بار از فروچاله‌های بزرگ دشت‌های همدان گزارشی میدانی تهیه کرد و با مردم محلی صحبت کرده، به تجارت فردا می‌گوید: در همدان مشکل اصلی از دهه 60 خورشیدی آغاز شد. چرا که اغلب دشت‌های همدان از سوی وزارت نیرو، دشت‌های ممنوعه اعلام شد. کبودرآهنگ و فامنین با وجود اینکه دشت‌های ممنوعه بودند، یکی از بیشترین تراکم‌های حفر چاه مجاز و غیرمجاز در سراسر ایران را داشتند. در تمامی نقاط همدان حفر چاه برای برداشت آب کشاورزی چنان بالا رفت که بیم یک فروپاشی کامل همان سال‌ها وجود داشت. در همدان بیش از دو میلیارد مترمکعب آب از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌شود تا صرف کشاورزی پرمصرف و بدون بازده شود. از سویی مقامات می‌گویند استان همدان تنها 180 میلیون مترمکعب آب شرب نیاز دارد ولی آب ندارد! بحران خشکی سد اکباتان را با چه منطقی باید تحلیل کرد. چطور است که دو میلیارد مترمکعب آب از زیرزمین استخراج می‌شود اما توان تامین 180 میلیون مترمکعب آب شرب شهر را ندارند؟ کشاورزی دودمان استان همدان را بر باد داده است. وقتی در همدان یونجه به عنوان کشتی پرمصرف تولید می‌شود تا به امارات صادر شود یعنی هیچ مدیریت خردگرایانه کارآمدی بر سر استان همدان وجود ندارد که درک درستی از مدیریت سرزمین داشته باشد. استانی که خود دچار دریوزگی آبی است چرا باید آب مجازی به امارات صادر کند؟ مثل این است که انسانی را که دچار خونریزی است به مرکز انتقال خون ببریم و از رگ‌های دیگرش خون بگیریم. معلوم است که این انسان از بین می‌رود. بی‌شک با روندی که مدیریت سرزمین در همدان طی می‌کند، زیست و حیات اکوسیستمی به زودی از بین می‌رود و هیچ دشتی قابل سکونت نیست.

در چنین استانی نیروگاه حرارتی شهید مفتح در دشت فامنین در دهه 70 جانمایی شده است تا به ادعای مدیران وقت آن زمان استان، میراثی ماندگار برای اشتغال و تولید انرژی در همدان پایه‌گذاری شود. آن نیروگاه برای تامین آب به بحران جدی خورد. صدها حلقه چاه عمیق حفر شد تا آب مورد نیاز برای خنک کردن نیروگاه حرارتی فامنین تامین شود. اولین فروچاله‌های بزرگ کشور که در دهه 70 معروف و رسانه‌ای شدند، در کبودرآهنگ و فامنین ایجاد شد که آن زمان 50 هزار انسان را بی‌خانمان کرد. فیلم‌های مستند و داستانی زیادی از این فاجعه ساخته شده است. محمد درویش شاید جزو نخستین پژوهشگرانی بود که از رخداد فروچاله‌ها در همدان به مردم گزارش داد. او بر این باور است که هیچ آگاهی عمومی در آن سال‌ها برای مردم وجود نداشت که دلیل این فرونشست و فروچاله‌ها چیست. مردم عوامانه تصور می‌کردند که این فروچاله‌ها نشانه خشم خداوند است و چون مردم رباخواری کرده‌اند، زمین نشست کرده است! چرا که کار تحقیقاتی و پژوهش صورت نگرفته بود و مردم آگاهی نداشتند. اکنون در آن منطقه 19 فروچاله وجود دارد که به نظر می‌رسد بر تعداد آن افزوده خواهد شد. در واقع به نظر می‌رسد هنوز همان رویه سوار شدن بر ناآگاهی مردم در دستور کار موسسات تحقیقاتی و نهادهای متولی در همدان وجود دارد. در طول تهیه این گزارش بارها با نامه‌نگاری متعدد با متولیان در استان همدان در تلاش بودیم بفهمیم مدیریت سرزمین و دشت‌های ممنوعه در همدان در چه وضعیتی هستند. اما همه چیز در همدان برای ما در هاله‌ای از داده‌های امنیتی و محرمانه کتمان شد و این گزارش هرگز نتوانست از پژوهش‌های واقعی موجود در مورد وضعیت این منطقه از کشور بهره ببرد. این وضعیت پنهان‌کاری از یک‌سو نشانگر عمق فاجعه و مخاطرات وحشتناک موجود در دشت‌های همدان است و از سوی دیگر، نشان‌دهنده فقدان دانش تخصصی نزد موسسه‌های تحقیقاتی و سازمان‌های متولی است.

از سوی دیگر محمد درویش، کنشگر محیط‌ زیست و متخصص بیابان، معتقد است: مطالعات مهمی بر روی خاک همدان صورت گرفته که بیانگر بالا بودن میزان نیترات در خاک این منطقه است. این موضوع نشان‌دهنده این است که مصرف کودهای شیمیایی در کشاورزی استان همدان آنقدر زیاد است که به لایه‌های آب‌دار زیر زمین رسیده است. اتفاق خطرناکی که نشان می‌دهد همدان در مرز خطرناکی از تولید کشاورزی به سر می‌برد. سرزمینی که نه‌تنها آب کافی برای کشاورزی ندارد بلکه شاید محصولات آلوده‌ای نیز تولید می‌کند که مخاطرات حوزه سلامت را نیز تشدید می‌کند.

چالش فرسایش، آلودگی آب و فرونشست

حمیدرضا عباسی، عضو هیأت علمی بخش بیابان موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، به تجارت فردا می‌گوید: مهم‌ترین چالش‌هایی که استان همدان با آن درگیر است، فرسایش خاک دیم‌زارها، آلودگی شدید خاک در دشت بهار-همدان و بحث فرونشست‌ها در پهنه‌های دشتی قسمت‌هایی از همدان است. آلودگی آب‌های زیرزمینی دشت همدان-بهار به واسطه کشاورزی و صنایع تبدیلی حاصل از تولید سیب‌زمینی است. برای مثال تمامی کارخانه‌هایی که دارند سیب‌زمینی را فرآوری می‌کنند و این کارخانه‌ها در تمامی دشت‌های بهار و همدان پراکنده‌اند، به صورت نقطه‌ای دارند آب‌های زیرزمینی دشت‌ها را آلوده می‌کنند. کارخانه قند در این منطقه نیز خود یکی از آلاینده‌هاست. کارخانه صنایع لبنیاتی که پساب‌های خود را در دشت‌ها تخلیه می‌کند نیز در فرآیند این آلودگی گسترده نقش اساسی دارد. یکی دیگر از آلاینده‌های دشت همدان پساب حاصل از فعالیت کشتارگاه‌های مرغ و گوشت است. این در حالی است که اساساً برداشت آب از دشت‌های همدان آنقدر زیاد بوده که آبی باقی نمانده است و آن اندک آب باقی‌مانده چنان آلوده شده که بیم مخاطرات دیگری بعد از آن وجود دارد.

از طرف دیگر دیم‌زارهای شمال استان همدان یکی از مشکلات اساسی این منطقه از کشور است. مردم دارند روی یک سازند بسیار حساس که دارای فرسایش زیادی است کشت می‌کنند. سازند مارل یا شیل از رس و آهک و در بعضی نقاط گچ و نمک تشکیل شده است. این سازند بسیار حساس است و شیب بسیار زیادی دارد و به همین دلیل فرسایش در این منطقه بسیار زیاد است. این منطقه در واقع در حوضه رود قزل‌اوزن واقع شده است که تحت تاثیر قرار می‌گیرد و آورد رسوب این رودخانه که به سمت سدها و به سمت منطقه شمال حرکت می‌کند، بسیار زیاد است.

چالش دیگری که در همدان وجود دارد و بسیار خطرناک است، فرونشست زمین است که از دیرباز فرونشست در همدان بسیار شدید بوده است. به‌طور مثال برداشت‌ها در این منطقه بسیار زیاد بوده و از منابع آب کم این منطقه برای کشت یونجه که نیازمند بارها آبیاری است، استفاده می‌شود. تمام این ناپایداری در بهره‌برداری کشاورزی پدیده فرونشست را در منطقه تشدید کرده و از سویی همدان با پدیده خطرناک بیابان‌زایی روبه‌رو است و بیابان دارد دشت‌های همدان را به سرعت می‌بلعد. شواهد این روند وفور فروچاله‌ها و فرونشست‌هاست که در مورد آن تصاویر و داده‌های بسیاری وجود دارد.

وابستگی اقتصاد به آب و خاک در استان همدان سبب شده این منطقه تاریخی کشور با چالش فروپاشی سرزمین مواجه شود. در کمتر از پنج دهه همدان دارد به منطقه‌ای بدون استفاده تبدیل می‌شود. وقتی اشتغال‌زایی به سمت مصرف منابع اصلی آب و خاک رفت، چشم‌انداز تخریب سرزمین در نظر گرفته نشد که از بین رفتن منابع آب زیرزمینی دشت‌ها را از کارکرد اصلی می‌اندازد و اساساً چیزی برای زندگی در همدان باقی نمی‌گذارد. به‌طور مثال صنایعی در همدان مستقر شده‌اند که همه مصرف آب بالایی دارند. یکی از مواردی که باید در دشت‌های دچار بحران همدان مورد توجه و بازنگری قرار گیرد، بحث جلوگیری از صادرات و جابه‌جایی محصولاتی است که آب زیادی مصرف می‌کنند.

همدان و چالش فرونشست

مطالعات زیادی در مورد تحلیل وضعیت فرونشست محدوده شهری همدان با استفاده از تصاویر راداری و ماهواره‌ای وجود دارد. که در یکی از این پژوهش‌ها با عنوان «چالش جهانی فرونشست زمین: مدیریت بحران یا بحران مدیریت» نویسندگان حمید گنجائیان، معصومه اسدی، فاطمه منبری و عطرین ابراهیمی که از دانشگاه‌های مختلف کشور هستند تاکید کرده‌اند؛ «مخاطره فرونشست طی سال‌های اخیر، شهرهای زیادی از جمله شهرهای مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران را با چالش جدی مواجه کرده است. شهر همدان از جمله شهرهایی است که در معرض این مخاطره قرار دارد. براساس نتایج به‌دست‌آمده از روش‌های مورد استفاده در این مقاله، محدوده شهری و حاشیه شهری همدان سالانه با حدود یک متر افت منابع آب و 7 /0کیلومترمربع توسعه فیزیکی مواجه شده است. همچنین میزان فرونشست این محدوده طی دوره زمانی سه‌ساله، بین شش تا 98 میلی‌متر بوده است که مطابق نقشه نهایی تهیه‌شده، مناطق غربی شهر همدان بین 60 تا 98 میلی‌متر، مناطق مرکزی بین 30 تا 60 میلی‌متر و بخش زیادی از مناطق شرقی آن بین شش تا 30 میلی‌متر فرونشست داشته است. با توجه به اینکه بیشترین میزان توسعه فیزیکی شهر همدان طی سال‌های اخیر، در مناطق غربی و حاشیه‌ای این شهر بوده؛ می‌توان گفت که توسعه فیزیکی شهر همدان به‌موازات افت منابع آب زیرزمینی، عامل اصلی این فرونشست بوده است.» خبرگزاری ایسنا البته در گزارشی درباره جدی گرفتن فرونشست در همدان نوشته است: فشار زیاد به منابع آبی و سفره‌های زیرزمینی، عدم بهره‌برداری بهینه از منابع آبی و تخلیه منابع زیرزمینی از جمله عوامل فرونشست است که طی دهه‌های اخیر در کشور دیده می‌شود و خشکسالی را نیز به دنبال داشته است. بنابراین مدیریت نادرست منابع آبی ضربه عمیق و کاری به پیکر زمین زده و رمق را از این پیکر نیمه‌جان گرفته است. همدان نیز از این بحران مستثنا نیست و برخی از نقاط استان مانند دشت کبودرآهنگ و فامنین را به‌طور جدی تهدید می‌کند. بنابراین اگر این موضوع جدی گرفته نشود در آینده نزدیک باید منتظر تبعات خطرناک آن در استان باشیم. مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان به بیابانی شدن این استان اشاره کرده و گفته است: در رابطه با بیابانی شدن بارش کمتر از حد استاندارد را نداشتیم، بلکه این پدیده به دلیل بهره‌برداری بی‌رویه به وجود آمده و در قسمت‌هایی از استان همدان نیز خاک به سمت شوری رفته و زمینه برای تشکیل بیابان مهیا شده است که باید مدیریت شود. از سویی خبرگزاری ایرنا نیز به نقل از مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای استان همدان، گزارش داده که عامل اصلی ایجاد فروچاله‌ها کاهش سطح آب‌های زیرزمینی است به نحوی که طی ۳۰ سال گذشته حدود ۳۰ مورد فروچاله در مناطق مختلف این استان شناسایی و ثبت شده است. تمامی این فروچاله‌ها در شمال و شمال غرب استان همدان هستند به‌طوری که ۱۵ مورد آن در دشت کبودرآهنگ و ۱۵ مورد دیگر نیز در دشت رزن-قهاوند ایجاد و ثبت شده‌اند. بر اساس داده‌های موجود نخستین فروچاله استان همدان در سال ۱۳۷۱ در محدوده روستای «همه کسی» شهرستان بهار و آخرین مورد آن نیز سال ۱۳۹۷ در نزدیکی روستای «کِردآباد» شهرستان کبودرآهنگ ایجاد شده است. همچنین مدیرکل مدیریت بحران استانداری همدان تاکید کرده که هم‌اینک فروچاله و فرونشست، دو آسیب و تهدید جدی برای این استان محسوب می‌شود که هر کدام ناشی از برداشت غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی است. علیمردان طالبی، با بیان اینکه برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمین باعث فشار هیدرولیکی بر لایه‌های زمین و بروز فروچاله شده است افزود: در زیر زمین یکسری توده سنگ‌هایی وجود دارد که با آبرفت، لایه‌های سنگی و خاک پوشانده شده‌اند. چنانچه این سنگ‌های کف زیر لایه آبرفت‌ها از جنس آهکی باشند طی سال‌ها حفره‌ها و غارهایی در درون آنها ایجاد شده که آب‌های زیرزمینی در داخل آن قرار می‌گیرند و فشار آب از ریزش خاک و ایجاد فروچاله جلوگیری می‌کند.

فروچاله در دشت‌های همدان

بررسی داده‌های رسانه‌ای در همدان نشان می‌دهد که سالانه بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون مترمکعب برداشت مازاد آب در استان همدان صورت می‌گیرد که این روند موجب افزایش شیب منفی «هیدروگرافیک‌های» مصرف آب به عنوان یکی از مهم‌ترین دلایل ایجاد فروچاله‌ها می‌شود. روند کاهشی بیلان آب در همدان تا اندازه‌ای است که پژوهش‌های صورت‌گرفته در اختیار رسانه‌ها قرار نمی‌گیرد اما پیشتر مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای استان همدان با اشاره به اینکه باید با برنامه‌ریزی دقیق و اصلاح الگوی کشت، آب‌های زیرزمینی مدیریت شود، گفت: میزان بارش‌های استان همدان در سال 1401 حدود ۴۲ درصد نسبت به سال 1399 و ۲۲ درصد نسبت به دوره بلندمدت کاهش یافته است که این کاهش طی یک سال آینده اثرات خود را نشان می‌دهد. هر چند بروز سیل و میزان بارش‌ها در سال 1398 جان دوباره‌ای به دشت‌های این استان بخشید و روند افت آب‌های زیرزمین را کند کرد اما سبب توقف کامل این روند منفی نشد. معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان تاکید کرده که تغییرات اقلیمی در جهان و به‌تبع آن در کشورمان، میزان بارش و توزیع آب را در اغلب استان‌ها به ویژه استان همدان تغییر داده است و این تغییرات به ویژه افزایش دمای هوا سبب شده میزان روان‌آب، نفوذ آب، نامنظمی در بارش و میزان برداشت آب برای مصارف کشاورزی و شرب دچار تغییر شده و برداشت بی‌رویه آب از مخازن زیرزمینی، افت شدید سطح سفره آب‌های زیرزمینی را به دنبال داشته باشد.

با توجه به برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی اکثر دشت‌های استان همدان بحرانی بوده و در سال‌های اخیر باعث بروز بیش از ۳۰ فروچاله در ابعاد و عمق‌های مختلف در دشت کبودرآهنگ و قهاوند شده است که افزایش آنها تهدیدی برای مناطق شهری و روستایی و مراکز صنعتی است. معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در این زمینه گفته: اجرای طرح‌های آبخیزداری در سرشاخه دشت‌های بحرانی استان سبب افزایش نفوذ آب و افزایش ذخیره آبخوان‌ها و آب‌های زیرزمینی می‌شود. همچنین در کنار اجرای طرح‌های آبخیزداری، کنترل برداشت آب از آبخوان‌ها با مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتور بر روی چاه‌ها، اصلاح الگوی مصرف آب شهری و اصلاح الگوی کشت از افت یکباره آب موجود در آبخوان جلوگیری می‌کند. خاک قسمت‌هایی از دشت کبودرآهنگ و قهاوند از جنس «مارن»، گونه‌ای سنگ رسی است که میزان کربنات کلسیم آن بین ۲۵ تا ۵۰ درصد بوده که نفوذپذیری آب در این جنس از خاک بسیار سخت و دشوار است، در عین حال علت بالا بودن فروچاله در مناطق شمالی نسبت به مناطق جنوبی تفاوت در اقلیم شمال و جنوب استان است چراکه در مناطق شمالی میزان بارندگی بسیار کمتر از سایر نقاط استان است. اجرای کامل عملیات آبخیزداری سالانه در هکتار، ۲۷۰ مترمکعب کنترل روان‌آب و ۸۱ مترمکعب استحصال آب به همراه دارد و تاکنون در دشت‌های کبودرآهنگ و قهاوند نزدیک به ۵۰ هزار هکتار عملیات اجرایی آبخیزداری انجام شده است.

خشکسالی و مهاجرت گونه‌ها

محیط‌ زیست همدان از دیرباز یکی از مهم‌ترین مناطق حفاظت‌شده ایران بوده است. اما اکنون خطر خشکسالی باعث شده گونه‌ها به سرزمین‌های دیگر مهاجرت کنند. مدیرکل حفاظت محیط زیست استان همدان با اشاره به اینکه خشکسالی و کم‌آبی یکی از مهم‌ترین بحران‌های مناطق تحت مدیریت در سال جاری به‌شمار می‌رود گفت: کاهش نزولات جوی و به‌تبع آن مهاجرت گونه‌ها، چالش پیش‌روی محیط‌زیست این استان است. وضعیت خشکسالی کار محیط‌بانان را دوچندان و دشوار کرده است. تامین علوفه مورد نیاز، آبشخور و جلوگیری از مهاجرت گونه‌های جانوری به مناطق ناامن از وظایف محیط زیست برای عبور از بحران خشکسالی است. تهدید خشکسالی برای حیات وحش کمتر از جوامع انسانی نیست و اثر خشکسالی بر روی محیط زیست به صورت مستقیم و غیرمستقیم بوده و در اثر مستقیم آن، حیوانات به علت کاهش آب رودخانه‌ها و خشک شدن چشمه‌ها برای رفع تشنگی دچار مشکل می‌شوند. همچنین در اثر غیرمستقیم، کاهش بارندگی‌ها آثار خود را در طبیعت و کاهش پوشش گیاهی نشان داده و در یک سال گذشته به علت کاهش نزولات جوی شاهد رشد و نمو کم گیاهان در مناطق تحت مدیریت محیط زیست هستیم. این وضعیت سبب اختلال در تامین مواد غذایی مورد نیاز بدن از سوی گونه‌های جانوری می‌شود و در ادامه حیوانات برای تامین طعمه و غذای مورد نیاز مجبور به مهاجرت می‌شوند. نگرانی برای تامین علوفه و آب مورد نیاز گونه‌های جانوری موجود در مناطق حفاظت‌شده بیشتر از دیگر مناطق است چرا که تراکم جمعیت وحوش در این مناطق بسیار بالا بوده و این تعداد گونه جانوری نیاز به منابع غذایی بیشتری دارند. برای پیشگیری از بروز مشکل تامین مواد غذایی وحوش، محیط‌بانان به صورت هفتگی دبی آب رودخانه‌ها و چشمه‌های موجود در مناطق حفاظت‌شده محیط زیست را رصد کرده و در صورت کاهش آب مورد نیاز گونه‌های جانوری اقدام لازم صورت می‌گیرد. هر چند اداره حفاظت محیط زیست دنبال دستکاری در چرخه محیط زیست نیست اما با توجه به کاهش نزولات جوی از روش‌های دستی برای آبرسانی استفاده می‌شود. همچنین علوفه مورد نیاز برای تعلیف گونه‌های جانوری در نظر گرفته شده است. یکسری آبشخور از گذشته در مناطق حفاظت‌شده این استان ایجاد شده است که برخی از آنها نیازمند تعمیر و اصلاح و ایجاد آبشخور جدید هستند و محیط‌بانان نسبت به نظافت آبشخورها اقدام می‌کنند. استان همدان دارای شش منطقه حفاظت‌شده و ۱۳ منطقه شکار ممنوع است. با این حال تخریب در همدان چنان بالاست که مقامات محیط‌ زیست نگرانی‌های خود را در گفت‌وگو با رسانه‌ها چنین توصیف کرده‌اند: تخریب سرزمین و زیستگاه‌های حیات وحش برای توسعه باغ‌ها، اراضی کشاورزی و دیگر فعالیت‌ها مهم‌ترین چالش پیش‌روی محیط زیست در همدان به‌شمار می‌رود. تغییر کاربری و تصرفات اراضی ملی و تبدیل آن به اراضی کشاورزی و باغ‌های تفریحی همچنین تبدیل اراضی و مستثنیات از اراضی دیم به آبی به مرور زمان تخریب زیستگاه‌های حیات وحش، خاک و مراتع، پوشش گیاهی و تنوع گونه‌های جانوری را در پی داشته است. افزایش تغییر کاربری‌ها برای ایجاد باغ‌های تفریحی بدون صرفه اقتصادی و دیوارکشی و محصور کردن باغ‌ها با فنس و دیوارچینی موجب تنگ شدن عرصه زندگی برای جانوران و ایجاد محدودیت تردد و جابه‌جایی برای گونه‌های حیات وحش شده است.

کاهش مراتع و پوشش گیاهی

کیوان صفی‌خانی، استادیار زیست‌شناسی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان، بخش تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، به تجارت فردا می‌گوید: بیشترین معضلی که در استان همدان از منظر پوشش گیاهی وجود دارد، کاهش مراتع به خاطر میزان دامی است که در سطح مراتع مشاهده می‌شود. تعداد دام سه برابر ظرفیت منطقه است و این حجم دام، به پوشش گیاهی فشار وارد می‌کند. از سویی حجم پوشش گیاهی خود تحت تاثیر میزان بارش و تنش‌های اقلیمی است و این روند رو به کاهش است. بهره‌برداری بی‌رویه از پوشش گیاهی از سوی عشایر در این منطقه از کشور از بزرگ‌ترین مشکلات است. چرا که عشایر بی‌واسطه از طبیعت و مراتع استفاده می‌کنند. عشایر با آغاز فصل رویش در مراتع استان همدان حضور دارند و تا شش ماه بعد که وضعیت آب و هوا اجازه می‌دهد از طبیعت بهره‌ می‌برند. این حضور فشار مضاعفی بر پوشش گیاهی می‌گذارد و لگدکوب شدن خاک با چرای بیش از حد گیاهان، بهره‌برداری‌های ناپایدار و بی‌رویه در عرصه‌های دیگر سبب فرسایش شدید خاک در همدان شده است. از سویی بهره‌برداری بی‌رویه گیاهان دارویی به خاطر سود حداقلی اقتصادی از این گیاهان در سطح مراتع استان در حال انجام است. این بهره‌برداری بی‌رویه و غیراصولی تنوع گیاهان دارویی را کاهش داده و تنوع زیستی در استان همدان شدیداً در حال سقوط و در معرض خطر است. همه اینها عواملی است که تاثیرات خاصی بر تنوع برخی از گونه‌های انحصاری ایران و استان می‌گذارند. گونه‌های انحصاری ایران گونه‌هایی هستند که فقط در ایران رشد و نمو دارند. برخی از این گونه‌ها فقط در یک استان یا در یک منطقه جغرافیایی رویشی خاص وجود دارند. از بین رفتن این گونه‌ها خسارت ژنتیکی شدیدی به کشور می‌زند، چرا که بعضاً این گونه‌ها ممکن است گونه نادر و بی‌مانندی باشند. اگر این گونه‌ها از بین بروند برای همیشه از تنوع زیستی جهان حذف شده‌اند. برای همین بهره‌برداری‌های بی‌رویه و همچنین احداث معادن در عرصه‌های پوشش گیاهی و در رویشگاه‌های بعضی از گونه‌های انحصاری سبب تخریب منابع و از دست رفتن تنوع زیستی و کاهش سطح پوشش گیاهی در همدان شده است. اکنون در استان همدان تحت تاثیر کاهش تنوع زیستی گیاهی و در نتیجه کاهش تنوع زیستی جانوری هستیم. همین باعث شده از 225 گونه انحصاری ایران که در استان همدان هستند طبق برآوردهای صورت‌گرفته، 195 گونه مورد ارزیابی قرار گرفته و حدود 161 گونه در بحران انقراض قرار گرفته است. 34 گونه در معرض خطر انقراض است و این سبب می‌شود به تدریج اگر این فشارها بر تنوع زیستی استان ادامه پیدا کند، این گونه‌ها برای همیشه از عرصه‌های منابع طبیعی استان همدان به عنوان گونه انحصاری حذف می‌شوند. سایر گونه‌ها نیز تحت تاثیر فشارها و استرس‌های مختلف و تحت تاثیر عوامل انسان‌زا هستند. مثلاً خشکیدگی بعضی از «گوَن‌ها» در برخی از عرصه‌ها مشاهده شده است. از سویی خشکیدگی برخی از گونه‌های «کلاه میرحسن» را شاهد هستیم. این گونه‌ها به عنوان تیپ‌های غالب حضور دارند و از بین رفتن این گونه‌ها باعث تنک شدن پوشش گیاهی و در نتیجه، افزایش فرسایش خاک و در نهایت رخداد مخرب سیلاب، پر شدن سدها از رسوبات و سایر مسائلی می‌شود که در عرصه منابع طبیعی و محیط‌ زیستی وجود دارند.

علاوه بر عوامل انسان‌منشأ، باید به تغییر اقلیم به عنوان یک عامل اصلی نیز نگاه کنیم. پوشش گیاهی در هر منطقه تحت تاثیر چندین عامل است. یکی از عوامل اصلی تغییر اقلیم، میزان بارش و پراکنش بارندگی است که متاسفانه در سال‌های اخیر این میزان دستخوش تغییر شده و اثر خود را بر پوشش گیاهی منطقه گذاشته است. وقتی روند بارش به صورت کاهشی است، خود به عنوان یک عامل استرس‌زا مطرح است. در کنار اینها عوامل دیگری مثل ساختار زمین‌شناسی، خاک و... منطقه مهم هستند. هرچه عوامل متعدد باشد نقش انسان بر این عوامل اصلی و فرعی نقش تعیین‌کننده‌ای است. بنابراین نوع سیاستگذاری و چیدمان توسعه و نحوه بهره‌برداری از منابع نیز بر این روند تاثیرگذار است. معمولاً دخالت‌ها تخریب‌گرایانه است. برداشت بی‌رویه گیاهان دارویی، چرای بی‌رویه دام، تخریب مراتع، احداث جاده‌ها، بهره‌برداری از معادن، آتش‌سوزی تعمدی و سایر عواملی که نتیجه فعالیت انسان از جمله گسترش دیم‌زارها، شخم در جهت شیب و بدون مجوز و... است، همه اینها پوشش گیاهی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و ترکیب فلورستیک منطقه را دگرگون می‌کند و سبب کاهش تنوع گونه‌های گیاهی و درنهایت تخریب سرزمین خواهد شد. طبق ارزیابی‌های انجام‌شده با استناد به آمارهایی که از نظر تهدید گونه‌های گیاهی بومی و انحصاری وجود دارد، استان همدان از منظر تخریب سرزمین و از بین رفتن گونه‌های انحصاری و تهدید تنوع زیستی در وضعیت بحرانی قرار دارد.