مرگ خاک‌ورزی
مهم‌ترین دلایل تولید گردوغبار و عوامل مهار آن در گفت‌و‌گو با دکتر احمد فتاحی‌اردکانی
گردوغبار زندگی مردم ایران و اغلب کشورهای خارمیانه را در ماه‌های زیادی از سال مختل می‌کند. روند تولید گردوغبار روز‌به‌روز دارد بیشتر می‌شود و هرچه بارش باران و منابع آب کمتر می‌شود، دشت‌های بیشتری از سرزمین‌های خاورمیانه طعمه باد می‌شود و کیلومترها دورتر بر سر و روی مردم شهرها و روستاهای کشورهای دیگر می‌ریزد. منابع تولید گردوغبار متفاوت و متنوع هستند. گرد‌و‌غباری که ایرانیان را می‌آزارد البته هم منبع خارجی دارند و هم منابعی در داخل. دکتر احمد فتاحی‌اردکانی دانشیار و سرپرست دانشگاه اردکان یزد که پژوهش‌های بسیاری در این زمینه دارد معتقد است: «عوامل گوناگون طبیعی و انسانی، باعث بروز پدیده گردوغبار می‌شود. در ایران همه مناطق درگیر فرسایش خاک هستند که دلیل آن عدم خاک‌ورزی صحیح در بخش کشاورزی و تغییر کاربری است. مهم‌ترین عاملی که می‌تواند جلوی گردوغبار را برای همیشه بگیرد و آن را تا درصد قابل قبولی کاهش دهد ایجاد پوشش گیاهی مناسب است.»
♦♦♦
گردوغبار دیگر دارد به یک عارضه مختل‌کننده در زندگی مردم ایران و بخش‌هایی از خاورمیانه تبدیل می‌شود. ریشه‌های فزاینده و عوامل تولید این مشکل در ایران و بقیه منطقه چیست؟
همان‌طور که در یک دهه گذشته شاهد بودیم، گردوغبار و طوفان‌های شن در بخش خاورمیانه و به‌ویژه برای کشورهای ایران و عراق رو به افزایش بوده و متاسفانه خسارت‌های جانی و مالی (بیشتر مالی) برای این کشورها به همراه داشته است. عوامل گوناگون طبیعی و انسانی، باعث بروز پدیده گردوغبار می‌شود که از جمله مهم‌ترین آنها ویژگی‌های منطقه مانند بیابانی بودن، بافت و ترکیب خاک، توپوگرافی منطقه برای کانالیزه کردن جریان هوا، الگوهای سینتوپتیکی وزش بادهای شدید و ناگهانی، کاهش بارندگی و خشکسالی، خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها، عوامل انسانی، شرایط اقلیمی و فرسایش شدید بادی هستند. مهم‌ترین دلایل و زمینه‌های گسترش پدیده ریزگردها در ایران را می‌توان تغییر کاربری اراضی در کشورهای همسایه به‌ویژه مناطق شرقی عراق، عدم ایجاد سیاست‌های بیابان‌زایی در این منطقه و تخریب جنگل‌ها و اراضی کشاورزی و تالابی، وزش بادهای موسمی در فصل خشک، کاهش بارندگی، اثرات نامطلوب جنگ تحمیلی از جمله خشکاندن تالاب هورالعظیم در خوزستان و همچنین قطع درختان نخل توسط عراق در زمان جنگ، خشکسالی و تاثیر منفی تغییرات اقلیم در منطقه همچنین مدیریت ضعیف منابع آبی و رودخانه‌ای در این مناطق نام برد. در حقیقت می‌توان بیابان‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌های خشک‌شده را از مراکز تولید گردوغبار دانست. بنابراین مراکز تولید گردوغبار به طور معمول در مناطق خشک جهان واقع هستند. میزان بارندگی سالانه این مناطق کمتر از 200 تا 250 میلی‌متر است که از نظر توپوگرافی در مناطق پست جهان قرار دارند. در جهان فعال‌ترین و بزرگ‌ترین مراکز تولید گردوغبار مناطقی هستند که فعالیت بشری در این مناطق کم است. این مناطق مثل کمربندی از گردوغبار از سواحل شمال غربی آفریقا آغاز شده و با عبور از خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوبی در نهایت به چین می‌رسد. مطالعات گذشته حاکی از آن است که بیابان ساهارا واقع در شمال غرب آفریقا، نقش بسیار مهمی در تولید گردوغبار جهانی نسبت به سایر مناطق مثل جنوب غرب آسیا، خاورمیانه، مناطق استرالیا و آفریقای جنوبی دارد. بر اساس نظر محققان، هنگامی که پدیده گردوغبار در منبع رخ می‌دهد، 30 درصد از حجم گردوغبار در نزدیکی منبع رسوب، 20 درصد در مقیاس محلی دوباره منتشر می‌شود و بیش از نیمی از آن در فاصله دورتر (6500 کیلومتر) منتقل می‌شود. در واقع بیش از 70 درصد از طوفان‌های گردوغبار به طوفان‌های آفریقا نسبت داده شده است. بیابان ساهارا در شمال غرب آفریقا در ایجاد گرد و خاک نسبت به دیگر مناطق از جمله خاورمیانه، جنوب غرب آسیا، آفریقای جنوبی و مرکز استرالیا نقش بیشتری دارد. کانون انتشار گرد و خاک به شکل کمربندی از ساحل شمال غربی آفریقا شروع می‌شود و پس از عبور از خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوبی در نهایت به چین می‌رسد. گرد‌و‌غبارهایی که به غرب ایران وارد می‌شوند، منشأ خارجی دارند. نواحی بیابانی تقریباً نزدیک به این منطقه مانند صحرای سوریه، صحرای موجود در شمال شبه‌جزیره عربستان و عراق است و نقش صحرای کبیر آفریقا در این میان بسیار ناچیز شمرده می‌شود. منشأ اصلی طوفان‌هایی که به غرب و جنوب غربی ایران وارد می‌شود، مناطق واقع در مرز بین عراق و سوریه، مناطق شرقی سوریه و مناطق شرقی عراق (هورالعظیم) به عنوان چشمه‌های اصلی ذرات گرد و خاک هستند. همچنین می‌توان پروژه گاپ و داپ در ترکیه را از منشأهای تولید گردوغبار در حال حاضر و آینده دانست که اثرات بالقوه‌ای بر عراق و از آن طریق بر ایران خواهد گذاشت. منشأ داخلی آن، خشکی تالاب‌ها و دریاچه‌ها و رودخانه ملی و محلی و همچنین کاهش پوشش گیاهی در مناطق مستعد حرکت شن‌ها و دیگر اکوسیستم‌های طبیعی و نیمه‌طبیعی است. مثل تالاب‌های موجود در سیستانوبلوچستان، اصفهان و خوزستان. در شرق کشور نیز براساس مطالعاتی که صورت گرفته است 212 نقطه برداشت گردوغبار در کشورهای ایران، افغانستان و ترکمنستان وجود دارد که شهرهای داخلی ما را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده است. هر یک از این موارد به شکل‌های مختلفی بر شدت ایجاد گردوغبار تاثیر خواهد گذاشت. به طور مثال خشکی تالاب‌ها اثر بسیار فزاینده‌ای بر تولید گردوغبار در داخل ایران خواهد داشت.
خشکسالی از قدیم در ایران هم وجود داشته و حتی تمدن ایران با این شاخصه اقلیمی سازگار است اما چرا در دهه‌های گذشته یا در روایت‌های تاریخی از سرزمین ایران، کمتر به گستردگی طوفان‌های گردوغبار که اکنون داریم اشاره‌ای شده است؟
بله همان‌طور که می‌دانید در کتاب‌های تاریخی کمتر به این مشکل اشاره شده است و فقط در برخی مناطق که مستعد این مشکل بودند، اشاراتی در برخی متون تاریخی شده است. دلیل اصلی وقوع ریزگردها در حال حاضر نسبت به گذشته‌های دور وجود محیط زیست و منابع طبیعی مناسب در ایران و دنیا در سده‌های گذشته بوده است. اما بعد از انقلاب صنعتی در دنیا، نیاز به منابع طبیعی و همچنین ارزان بودن منابع طبیعی و محیط زیستی باعث افزایش تخریب محیط زیست در یک سده گذشته در دنیا شده است. به طور مثال در میان سال‌های 1340 تا 1380 سطح جنگل‌های ایران از 18 میلیون هکتار به 12 میلیون هکتار کاهش یافته است که خود نشانه بارزی از کاهش منابع طبیعی و تخریب محیط زیست در یک سده گذشته در کشورهای جهان به ویژه کشورهای در حال توسعه و ایران عزیزمان است که به همراه خود مشکلات فراوانی از جمله کاهش فرسایش خاک و افزایش پدیده ریزگردها دارد. همچنین تغییر کاربری‌های غیراصولی، تغییر الگوی کشت نامناسب، عدم امکان‌سنجی مناسب صنایع، تغییر ورودی و خروجی منابع آبی و بسیاری از مسائل دیگر در این خصوص تاثیرگذار بوده‌اند.
چه مناطقی از نظر جغرافیایی در ایران بیشتر درگیر پدیده گردوغبار و فرسایش خاک هستند؟
در ایران همه مناطق درگیر فرسایش خاک هستند که دلیل آن عدم خاک‌ورزی صحیح در بخش کشاورزی و تغییر کاربری و دیگر مسائل در بخش غیرکشاورزی است. اما در مناطق خشک و نیمه‌خشک پدیده فرسایش خاک و شدت ریزگردها بیشتر است. می‌توان به جرات بیان کرد که حداقل 23 استان کشور سالانه با مشکل گردوغبار مواجه هستند. از این میان استان‌های سیستانوبلوچستان، کرمان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خوزستان، اصفهان و سمنان بیشترین درگیری را در یک دهه گذشته داشته‌اند. در حال حاضر بیش از 50 درصد جمعیت کشور درگیر گردوغبار هستند.
آیا سیاستگذاری در مدیریت سرزمین از جمله تغییر کاربری و دخالت‌های انسانی در برخی مناطق برای ایجاد شغل و رونق به کمک این پدیده نیامده است؟
مدیریت سرزمین چندسالی است که از سوی سازمان‌های متولی پیگیری می‌شود و اثرات آن تاکنون مشهود نبوده است. اما براساس مطالعات و تجربیات کشورهای دیگر می‌توان بیان کرد که مدیریت صحیح در این خصوص از جمله امکان‌سنجی و ارزیابی زیست‌محیطی طرح‌ها و صنایع که بدون هیچ‌گونه فشارهای سیاسی صورت گیرد می‌تواند از این پدیده شوم بکاهد. اگر در مدیریت سرزمین و اکوسیستم به مسائل محیط زیستی اشاره‌ای نشود و فقط به ابعاد اجتماعی یا اقتصادی آن توجه شود ناهنجاری‌های زیست‌محیطی بسیاری را برای مناطق به همراه خواهد داشت.
از طرف دیگر ما شاهد اثرات اقتصادی تولید گردوغبار در ایران بر اقتصاد هستیم، از سلامت گرفته تا حمل‌و‌نقل و کشاورزی و... این اثرات را بر بخش‌های مختلف چگونه می‌توان تحلیل کرد؟
پدیده گردوغبار محدوده جغرافیایی گسترده‌ای را در‌بر می‌گیرد، در واقع در تمامی نقاط جهان اتفاق می‌افتد و یک موضوع بین‌المللی به حساب می‌آید. طی وقوع پدیده گردوغبار، غلظت آلاینده‌های مختلف افزایش پیدا می‌کند که به طور کلی اتمسفر، بیوسفر، هیدروسفر و تروپوسفر را تحت‌تاثیر قرار داده و آثار بسیار زیادی به‌دنبال دارد. طوفان شن و گردوغبار، اثرات محیط زیستی، بهداشتی و اقتصادی-اجتماعی گسترده‌ای را به دنبال خواهد داشت که به‌صورت حلقه‌های زنجیر، مرتبط بوده و در نهایت هر یک از این اثرات، به تبعات اقتصادی جبران‌ناپذیری، می‌انجامند. بنابراین، پدیده گردوغبار، دارای اثرات اقتصادی گسترده‌ای از قبیل تاثیر بر صادرات نفت، تاخیر در سفرهای هوایی، اختلال در حمل‌و‌نقل جاده‌ای، اثرات مخرب بر کشاورزی (زراعت و باغبانی)، تصادفات جاده‌ای، خسارت به جاده، تعطیلی مدارس، لوازم منزل، تجهیزات الکترونیکی، تابلوهای تبلیغاتی عمومی، کانال‌های آبیاری، نیروگاه‌های برق و در نهایت سلامتی مردم است. به طور مثال می‌توان به برخی از موارد که غالباً در مطالعات بیان نمی‌شود در زیر اشاره کرد: کاهش روابط اجتماعی، بی‌اعتمادی نهادی، کاهش نشاط اجتماعی، زمینه شکاف بین دولت و ملت، زمینه نارضایتی عمومی، کساد و رکود کسب‌و‌کارهای محلی، تشدید فقر و اختلالات روانی. همچنین مطالعه‌ای که در سال 1389 در خوزستان انجام شده است نشان داد که در این سال 2783 مورد مرگ که به طور مستقیم یا غیرمستقیم ناشی از گردوغبار بوده، ثبت شده است که خسارت بیش از 100 هزار میلیون‌ریالی دارد. همچنین مطالعه دیگری که در شهرستان اردکان استان یزد انجام شده است نشان داده است که ارزش خسارات ملموس و غیرملموس به ترتیب بالغ بر 114 میلیارد ریال و 149 میلیارد ریال است. اثرات منفی گردوغبار نشان می‌دهد که پدیده گردوغبار را نباید و نمی‌توان فقط یک موضوع محیط زیستی در نظر گرفت، بلکه این پدیده به علت تبعات بسیار زیاد اقتصادی که برای زیرساخت‌های مناطق تحت‌تاثیر و کشور دارد بایستی به عنوان یک دغدغه ملی و بین‌المللی در نظر گرفته شود و برای کاهش تبعات آن نیاز به همراهی بسیاری از بخش‌های اجرایی کشور است. برای کاهش منابع انسان‌ساخت پدیده گردوغبار، پیشنهاد بنده بر ارزیابی‌ها و استراتژی‌های یکپارچه‌ای است که مدیریت پایدار آب و زمین را در مزارع، مراتع، بیابان‌ها و مناطق شهری، با وجود تغییرات اقلیمی، ارتقا می‌بخشند.
چگونه می‌توانیم ریزگردها یا طوفان‌های گردوغبار را مدیریت و مهار کنیم تا سلامت جامعه و رونق اقتصاد را تضمین کنیم؟
با توجه به مطالعات متعددی که در این زمینه انجام شده و همچنین تجربیات کشورهای مختلف مهم‌ترین عاملی که می‌تواند جلوی گردوغبار را برای همیشه بگیرد و آن را تا درصد قابل قبولی کاهش دهد ایجاد پوشش گیاهی مناسب است. اما با توجه به شرایط هر منطقه می‌توان راهکارهای زیر را به کار بست: مشخص کردن دقیق منشأ به عنوان اولین و مهم‌ترین مرحله جلوگیری از پیدایش گردوغبار. فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی، احداث بادشکن، پوشش پلیمری، سامانه هیبرید هیدروژل آکریل امید، مالچ‌های سنگریزه‌ای، مالچ نفتی، سیستم‌های نقش‌بند، کاشت گیاهان مقاوم، پیگیری حقوق طبیعی شهروندان ایرانی از طریق سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای، استفاده از مدیریت بحران، تشویق دولت‌های منطقه به کنترل کانون‌های گردوغبار و حمایت کامل از فعالان اقتصادی استان‌های متاثر به‌ویژه کشاورزان توسط دولت.
تعامل‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در مدیریت بحران و سرمایه‌گذاری اقتصادی برای بهبود کیفیت زندگی و کم شدن خسارات اقتصادی در زمینه تولید و مهار گردوغبار را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
از دهه 80 شمسی تاکنون که سه دولت در ایران روی کار آمدند، هیچ‌کدام از آنها دیپلماسی خاصی که دولت‌های مقابل را به فکر چاره بیندازد، نداشتند. شاید یکی از دلایل آن وسعت درگیری کشورها و دولت‌های مختلف باشد و همکاری هر یک مستلزم برخی شرایط و موارد سیاسی است. همچنین ضعف زیست‌محیطی در کشورهای خاورمیانه و حوزه منا و قرار گرفتن در کمربند خشک دنیا نیز مزید بر علت است. با این حال خوشبختانه روش‌ها و فناوری‌های بسیاری در دنیا به وجود آمده و تجربیات و مطالعات بسیاری نیز در سطح بین‌المللی انجام شده است که در صورت بهره‌گیری مدیران و سیاستمداران کشورهای خاورمیانه به ویژه ایران از این مطالعات و استعدادها می‌تواند نویدبخش شرایط بهتری در آینده باشد. با توجه به شرایط بسیار بد پدیده گردوغبار و اثرات بسیار نامطلوب آن بر بخش‌های مختلف ایران عزیزمان و کشورهای منطقه باید هرچه سریع‌تر با استفاده از دیپلماسی مناسب کارگروه‌های ملی و بین‌المللی در سطح خاورمیانه و حوزه منا شکل گیرد تا از این طریق حداقل از شدت این پدیده کاسته شود.
آینده خاورمیانه را با وضعیتی که گردوغبار دارد و روش‌های مقابله چگونه می‌بینید؟
بیایید واقع‌بین باشیم، اگر همین شرایط را برای سال‌های آینده در نظر بگیریم، با توجه به شرایطی که در کشورهای حوزه صحرای آفریقا، سوریه، عراق و عربستان و همسایگان شرق ایران در خصوص منابع آب و کشاورزی و محیط زیست و حتی سیاست وجود دارد و از طرفی ضعف ایران در کنترل منشأ داخلی خود و رفع مسائل زیست‌محیطی، ما شاهد افزایش چشمگیر فرسایش خاک در بخش‌های مختلف کشاورزی و غیرکشاورزی بوده و افزایش پدیده طوفان‌های گردوغبار تا 75 درصد جمعیت کشور ایران نیز قابل پیش‌بینی است که این مورد برای برخی کشورهای منطقه بیشتر و برای برخی دیگر کمتر خواهد بود. شاید این جمله به دور از واقعیت نباشد که آینده و جاری بودن زندگی در خاورمیانه به همکاری و همدلی دولت‌های منطقه در رفع همه مسائل به ویژه محیط زیستی وابسته است.
