از پرکاری تا بیکاری
خدیجه رحمانی عوامل اقتصادی تاثیرگذار بر سلامت مردان را بررسی می‌کند
خدیجه رحمانی می‌گوید: اختلال در ساعت خواب و بیداری به دلیل شیفت‌های کاری مردان شاغل از عوامل بیماری‌های شایع مرتبط با مردان محسوب می‌شود. هرچند مساله شیفت کاری اجتناب‌ناپذیر است و امروزه بسیاری از مردان به دلیل نیاز مالی و تامین معاش، بیش از یک شیفت کار می‌کنند.
دنیا عیوضی: قائم‌مقام وزیر بهداشت به‌تازگی مطرح کرده: تنها سه درصد مردان ایرانی هیچ عامل خطری در شیوه زندگی خود برای ابتلا به بیماری‌های مزمن غیرواگیر از قبیل سکته قلبی و مغزی و سرطان‌ها ندارند، حدود نیمی از مردان مبتلا به چاقی یا اضافه‌وزن هستند، یک عامل خطر مهم بیماری قلبی عروقی است، حدود 89 درصد مردان الگوی تغذیه مناسبی ندارند، 95 درصد از حوادث شغلی منجر به مرگ در مردان رخ می‌دهد، میزان مرگ‌ومیر ناشی از مصرف سیگار در مردان حدود سه برابر زنان است، مردان هنگام بیماری، کمتر به پزشک مراجعه می‌کنند. باید دید زیر پوست جامعه چه مشکلاتی وجود دارد که مردان را نسبت به سلامتی خود بی‌تفاوت کرده است. خدیجه رحمانی، متخصص تغذیه در این گفت‌وگو بررسی می‌کند، رفتارهای ناصحیح مردان ایرانی در مواجهه با سلامتی ریشه در چه عواملی دارد؟
♦♦♦
گفته می‌شود سبک زندگی 97 درصد مردان ایرانی سلامت آنها را تهدید می‌کند، موضوع مهمی که باعث می‌شود گفت‌وگو را از همین‌جا آغاز کنیم که از دیدگاه شما چه عواملی باعث شده سبک زندگی مردان ایرانی برای سلامت آنها مخاطره‌آمیز شود؟
قبل از هر نکته‌ای بهتر است یک تعریف از سبک زندگی داشته باشیم. باید بدانیم که سبک زندگی به چه معناست و چه عاملی بر آن موثر است و در این عوامل چقدر می‌توانیم مسائل اقتصادی را در نظر بگیریم. بر اساس تعریفی که WHO از سبک زندگی ارائه می‌دهد، سبک زندگی ترکیبی از الگوهای رفتاری و عادات فردی در سراسر زندگی شامل تغذیه، تحرک جنسی، استرس، مصرف دخانیات و کیفیت خواب است که در پی آن اجتماعی شدن به وجود می‌آید. بنابراین سلامت یک پدیده چندوجهی است که شامل تمام جنبه‌های زندگی روزمره، خواب، غذا، بهداشت، آداب‌ورسوم، کار، بازی، سرگرمی، وقت‌گذرانی، روابط اجتماعی، طرز تفکر، رفتار، احساسات و عواطف می‌شود که سبک زندگی را تشکیل می‌دهند.
عوامل موثر بر سبک زندگی، عوامل جسمی، اجتماعی، روحی روانی، فرهنگی، معنوی و اقتصادی است که در واقع صاحب‌نظران طبقه و عوامل اقتصادی، ارزش‌ها، تحول ارزشی، تحصیلات، جنسیت، سن، دوره عمر و سرمایه فرهنگی را به عنوان مهم‌ترین عوامل موثر بر سبک زندگی می‌شناسند. بنابراین عوامل اقتصادی و اجزایی که به دنبال آن مطرح می‌شود، از دید صاحب‌نظران مهم‌ترین عوامل موثر بر سبک زندگی است. این امر نشان می‌دهد که عوامل اقتصادی، ارزش‌ها و... که در این زمینه اهمیت دارند، عوامل تعیین‌کننده در بحث سلامتی است. بنابراین بر اساس این فشار آقایان عمدتاً از نظر مخاطرات و مشکلات سلامتی ناشی از کار آسیب‌پذیر هستند. به هر حال هر شغلی عوامل خطر خود را دارد، حتی پزشکان و جراحان را هم در نظر بگیریم چون زمان زیادی را صرف فعالیت‌های کاری خود می‌کنند، شاید یک پزشک متخصص ساعت‌های طولانی در مطب می‌نشیند و بیمارها را می‌بیند و شاید زمان کافی برای رسیدگی به سلامتی خود نداشته باشد. بنابراین مکانیسم پیچیده‌ای برای تهدید سلامتی در مردان وجود دارد؛ اشتغال می‌تواند یک عامل باشد و بیکاری هم عاملی دیگر.
آیا مطالعاتی در خصوص تاثیر بیکاری بر سلامت مردان وجود دارد؟ می‌توان به‌طور مشخص بیکاری را یکی از عوامل تهدیدکننده سلامت مردان دانست؟
بله، مطالعات نشان می‌دهد که طی یک دوره بیکاری، سلامت روان مردان بیشتر از زنان تحت تاثیر قرار می‌گیرد. اما تاثیر آن بر روحیه فرد، بستگی به میزان استرسی دارد که در محیط کار به او وارد می‌شود. هرچه طول مدت بیکاری بیشتر باشد، تعداد افرادی که علائم افسردگی دارند نیز بیشتر است. درباره سلامت زنان اختلالات بیشتری نسبت به مردان اعلام شده است. با این حال، وجود این احساس که به هیچ چیز علاقه‌ای ندارند یا افسرده انگاشتن خود و دوره بیکاری‌شان، بسیار کمتر از مردان گزارش شده است. مطالعات نشان داده است که بیکاری ریسک ابتلا به افسردگی را در مردان بیش از زنان افزایش می‌دهد. از طرف دیگر، تجربه بیکاری بعد از یک شغل پراسترس، کمتر سلامت روان مردان را به خطر می‌اندازد. هرچه مردان در شغل‌شان بیشتر درگیر مسائل روانی- اجتماعی باشند، بیکاری کمتر روی سلامتی روانی‌شان تاثیر دارد.
به‌طور مشخص چاقی و اضافه‌وزن، نداشتن الگوی مصرف غذایی، نداشتن فعالیت فیزیکی و دیگر رفتارهای ناصحیح برخی از مردان ایرانی متاثر از چه عواملی است؟
مردان به دلایل مختلف در برابر انواع خطرهای محیطی و شغلی قرار دارند و بروز رفتارهای نادرستی همچون مصرف سیگار و بی‌توجهی به سلامت جسمی و روحی در آنان سبب شده است تا این قشر آسیب‌پذیرتر باشند که این مهم از ضرورت آموزش و تبیین جایگاه فرهنگی سلامت در سطوح گوناگون اجتماع حکایت دارد. مردان در مقایسه با زنان معمولاً مایل به پذیرش مشکلات سلامت روان خود نیستند و به همین دلیل دو برابر زنان رفتارهای پرخاشگرانه و ضداجتماعی دارند.
تفاوت‌هایی از نظر نابسامانی‌ها و بیماری‌های روانی میان زنان و مردان وجود دارد، به طور مثال با توجه به اینکه زنان بیشتر مسائل روانی خود را درونی‌سازی می‌کنند، میزان افسردگی در آنان دو برابر مردان است اما مردان در برابر، مشکلات روان خود را برون‌سازی می‌کنند، بنابراین میزان رفتارهای پرخاشگرانه و ضداجتماعی در آنان، دو برابر زنان است.
آنچه بیشترین ضربه را به ریشه‌های روحی روانی مردان جامعه می‌زند از نظر شما چه مواردی است؟
بیشترین ضربه‌ای که به سلامت روان مردان وارد می‌شود، عدم اشتغال یا شغلی است که با توانایی‌های فرد مرتبط نباشد. بیکاری، بدترین ضربه را به سلامت روان مردان وارد می‌کند، چراکه جامعه از آنها انتظار دارد تا تامین مخارج زندگی را برعهده گیرند. بعد از آن نیز، مسائل و مشکلات خانوادگی می‌تواند سلامت روان مردان را به مخاطره بیندازد. نحوه برخورد افراد خانواده به ویژه همسر در سلامت روان آقایان تاثیر بسزایی دارد.
مردان به دو گروه آسیب‌پذیر از نظر روانی و آنهایی که از سلامت روانی نسبی برخوردارند تقسیم می‌شوند. دسته دوم، کسانی هستند که علاوه بر خود، می‌توانند اطرافیان را نیز مدیریت کنند و در مواقع استرس و بحران، کنترل امور را در دست گیرند. آنچه در سلامت روان مردان موثر است، انتظارات و توقعاتی است که اطرافیان فرد از او دارند. در زنان، سلامت روان با توقعاتی که آنها از دیگران دارند مرتبط است، بنابراین، اگر زنی احساس کند همسر، پسر، برادر و سایر اعضای خانواده‌اش توقعات او را برآورده نمی‌کنند، ممکن است سلامت روانش به خطر بیفتد.
پس از آسیب‌های روحی روانی، گفته می‌شود درصد زیادی از مردان ایرانی با مشکلات جسمانی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. ریشه بروز این مشکلات را در کجا باید جست‌وجو کرد؟ آیا می‌توان تامین معیشت و مشکلاتی را که مردان در مواجهه با مشاغل خود دارند عامل بروز کاهش سلامتی آنها دانست؟
اختلال در ساعت خواب و بیداری به دلیل شیفت‌های کاری مردان شاغل از عوامل بیماری‌های شایع مرتبط با مردان محسوب می‌شود. هرچند مساله شیفت کاری اجتناب‌ناپذیر است و امروزه بسیاری از مردان به دلیل نیاز مالی و تامین معاش، بیش از یک شیفت کار می‌کنند. شیفت کاری چرخشی، در حالت بیولوژیک بدن، اختلال ایجاد می‌کند و این اختلال می‌تواند روی سلامت فرد تاثیر بسزایی بگذارد.
بنابراین افرادی که شیفت شب یا چرخشی دارند باید توجه جدی به این مساله داشته باشند، چراکه بیماری‌های قلبی و عروقی، ایجاد اختلال در خواب، بی‌خوابی، مشکلات گوارشی و... را در پی خواهد داشت. بیماری شایع دیگری که در آقایان بیشتر دیده می‌شود. این بیماری می‌تواند عوارض جدی و خطرناکی به وجود بیاورد و فرد را مستعد بیماری‌های دیگری چون افزایش فشارخون، دیابت، افزایش بروز سکته‌های مغزی و قلبی کند و عامل حوادث شغلی باشد. بنابراین توجه به این دسته از بیماری‌ها در آقایان اهمیت زیادی دارد. این نوع از بیماری‌ها قابل پیشگیری و درمان هستند و با تشخیص به موقع می‌توان از درمان‌های مناسبی که در این زمینه وجود دارد، بهره برد. پس اختلال در ساعت خواب را می‌توان یکی از مهم‌ترین پیامدهای ناشی از شیفت کاری شب و تغییر ساعت‌های کاری دانست.
بی‌خوابی از بیماری‌های شایع جوامع بشری است. بی‌خوابی در آقایان می‌تواند به دلایل استرس‌های شغلی، شب‌کاری و شیفت‌های چرخشی، مصرف داروهای مختلف و... به وجود آید. از جمله عواملی که در این چرخه به هم متصل‌اند، می‌توان به بیماری‌های روحی روانی مانند افسردگی و اضطراب، بیماری‌های جدی مانند بزرگ شدن پروستات، ابتلا به مرض قند و حتی بیماری‌های قلبی و عروقی اشاره کرد.
مقوله اشتغال نیز به‌تنهایی می‌تواند سبب ایجاد و تشدید برخی بیماری‌ها در مردان شود و در این میان ابتلا به بعضی از بیماری‌ها روی فعالیت‌های شغلی فرد تاثیر می‌گذارد و این یک مساله دوطرفه است. رویارویی با مسائل آسیب‌رسان می‌تواند بر تندرستی مردان شاغل اثر منفی و جدی داشته باشد. مساله کاهش شنوایی از شایع‌ترین بیماری‌های شغلی محسوب می‌شود و احتمال کاهش شنوایی در مردانی که با سروصدای زیاد روبه‌رو هستند، بیش از دیگر افراد است. البته از این موضوع می‌توان به طور کامل پیشگیری کرد. مشکلات استرسی عضلانی به ویژه کمردرد از دیگر بیماری‌های شایع محسوب می‌شود که عامل شغلی در آن دخالت دارد.
فعالیت در وضعیت‌های نامناسب و حمل بار بیش از حد مجاز می‌تواند از عوامل بسیار مهم در بروز دردها و بیماری‌های استرسی عضلانی مانند کمر درد باشد؛ بیماری شایعی که بخش زیادی از مردان را درگیر می‌کند و بر ادامه فعالیت‌های روزمره آنها تاثیر منفی می‌گذارد. مشکل دیگر در مواجهه با عوامل آسیب‌رسان، استنشاق غبارهایی است که می‌تواند مشکلات مختلفی برای مردان ایجاد کند. اختلالات تنفسی و بیماری‌هایی که در اثر جذب مواد مضر در هنگام کار ایجاد می‌شود، سبب تخریب بافت‌هایی مانند کبد و قلب خواهد شد. رویارویی با عوامل میکروبی هم یکی دیگر از عوامل آسیب‌رسان به شمار می‌رود که در افراد شاغل در مراکز تشخیصی- درمانی مانند پزشکان، پرستاران و کادر درمانی بیشتر دیده می‌شود. این دسته از مردان با بیماران مبتلا سروکار دارند، بنابراین عوامل میکروبی می‌تواند آنها را آلوده کند و بیماری‌های خطرناکی را برای آنان به همراه بیاورد.
پیشگیری و توجه کافی به این‌گونه مشکلات بسیار راهگشاست و خطرات را کاهش می‌دهد. در نهایت باید تاکید کنم یکی از عوامل موثر بر سلامتی مردان خواب است که وقتی فرد در شب خواب کافی داشته باشد، انرژی از دست‌رفته خود را پیدا می‌کند و اگر خواب کافی نباشد یا در زمان مناسب نباشد فرد را دچار مشکل می‌کند. امروزه عوامل بسیاری از بیماری‌ها از جمله پرفشاری خون به دلیل کم‌خوابی یا بدخوابی به اثبات رسیده است. بخش زیادی از این مشکلات ریشه در بحث اقتصاد جامعه دارد. در اقشار محروم این مسائل بسیار پررنگ‌تر است و به دلیل پایین بودن سطح سواد و آگاهی این مسائل تاثیر بیشتری از خود به‌جا می‌گذارد. سطح سواد بر فرهنگ تغذیه تاثیر دارد. به هر حال الگوهای تغذیه ایران نشات‌گرفته از الگوهای تغذیه‌ای غرب و فرهنگ سنتی ایران است. دیده شده که این الگوهای غربی یکی از عوامل موثر در بروز چاقی و بیماری‌های قلبی عروقی، دیابت و سرطان است، در حالی که الگوی تغذیه سنتی ایران که بخشی از آن با توصیه‌های تغذیه‌ای علمی تناسب دارد و آن، استفاده از چهار گروه اصلی غذایی در برنامه روزانه است، از عوامل موثر بر سلامتی جامعه است که این روزها کمتر به آن توجه می‌شود.
چگونه می‌توان مردان جامعه را به محافظت از سلامتی‌شان سوق داد؟ آیا آگاهی‌بخشی در این زمینه موثر است؟
آگاهی بخشی موثر است اما کافی نیست. به‌عنوان مثال سیگار یکی از عوامل خطرآفرینی است که در بین مردان بیش از زنان رواج دارد. سرطان و اختلالات ریوی که رو به افزایش است به‌خصوص به دلیل شرایط آب‌وهوایی امروز سلامتی را به خطر می‌اندازد. افراد می‌دانند سیگار مضر است اما آن را مصرف می‌کنند. بنابراین باید در نظر داشت بسیاری از بی‌توجهی‌ها صرفاً به دلیل عدم آگاهی در افراد بروز نمی‌کند که وابسته به دلایل دیگری است. به نظر می‌رسد بهتر است امکانات اقتصادی را در جامعه تامین کنیم. این امکانات اقتصادی در ابعاد مختلف سلامتی چندوجهی محسوب می‌شود و فقط بحث بهداشت و درمان نیست. به عنوان مثال اشتغال، رفاه نسبی، تغذیه و افزایش آگاهی مواردی است که در این زمینه نقش موثری دارد. مناسب‌تر است که امکان دسترسی به شرایط سلامتی در محیط‌های کار فراهم شود.
امروزه متاسفانه مردان جامعه خیلی درگیر کار هستند و ساعات کاری هم محدود نیست و حتی گاهی افراد چندشغله هستند و این باعث می‌شود کمتر فرصت ورزش و استراحت پیدا کنند و اگر در دفاتر کاری بتوان فرصتی برای ورزش به نیروی شاغل داد، باعث می‌شود افراد اهمیت بیشتری به این مقوله بدهند. این موارد در سیاستگذاری و برنامه‌ریزی‌های اجتماعی فرهنگی باید صورت گیرد تا بتواند منجر به سلامت مردان شود. امروزه عوامل روانی اجتماعی شاید نسبت به سایر موارد بیشتر بر سلامت جسمانی موثر است. آموزش در این زمینه تاثیر زیادی خواهد داشت. اگر بخواهیم آموزش به اصلاح رفتار بهداشتی منتج شود، فکر می‌کنم حیطه‌های شناختی برای صرف آگاهی‌بخشی نیست و فقط آموزش این مساله را رفع نمی‌کند.
به این معنی که نمی‌توان صرفاً آموزش داد که سیگار بد است مصرف نکنید یا فست‌فود مضر است و انتظار داشت مشکلات رفع شود. این در حالی است که در کنار آموزش عوامل روحی و روانی را باید در نظر داشت و برای رفع مشکلات ناشی از آن وارد عمل شد.
رسانه‌ها در این زمینه بسیار موثر است که این آگاهی را به یک باور تبدیل کنند که فرد باور کند این رفتارها برای او مضر است و برای محافظت از سلامتی‌اش باید آن را ترک کند. باور داشته باشد که به سلامت خود اهمیت دهد و رسانه‌ها باید بتوانند علاوه بر آگاهی به نگرش افراد کمک کنند و این باور و اعتقاد منتج به تغییر رفتار شود و تا این تغییر رفتار ایجاد نشود هدف سلامتی دست‌یافتنی نخواهد بود.
