مزد درس

دوم خردادماه 1396، سیاستمداران اصلاح‌طلب شادمان از پیروزی حسن روحانی در انتخابات ریاست‌جمهوری دوازدهم در گوشه‌گوشه ایران داشتند از بیست‌سالگی «دوم خرداد» می‌گفتند. در گوشه شمال غربی پایتخت اما جشن سی‌وپنجمین سالگرد تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی برقرار بود؛ جایی که در غیاب مرحوم هاشمی‌رفسنجانی (بنیانگذار اصلی دانشگاه) و حمید میرزاده (رئیس تازه معزول آن)، علی‌اکبر ولایتی به عنوان رئیس هیات موسس و علی‌محمد نوریان به عنوان سرپرست دانشگاه آزاد صحنه‌گردانان اصلی جشن بودند. در تاریخچه رسمی دانشگاه آزاد اسلامی آمده است که «دو سال پس از انقلاب فرهنگی ایران در روز 31 اردیبهشت‌ماه سال 1361 آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در خطبه نماز جمعه تهران برای اولین بار از طرحی به نام دانشگاه آزاد اسلامی سخن گفت. در حقیقت سخنان ایشان، نتایج رایزنی‌هایی بود که او و دکتر عبدالله جاسبی برای راه‌اندازی دانشگاه آزاد اسلامی انجام داده بودند. در آذرماه همان سال اساسنامه دانشگاه نوشته شد که بر اساس آن دانشگاه موسسه عام‌المنفعه‌ای معرفی شد که همه هزینه‌های آن صرف امور مربوط به دانشگاه می‌شود». 35 سال پس از آن روزها، نحوه برکناری آخرین رئیس رسمی دانشگاه جنجال‌ساز شده، فرزند کوچک بنیانگذار آن (یاسر هاشمی) از سمتش در هیات موسس عزل شده و سیدحسن خمینی (فرزند دیگر موسس دانشگاه آزاد: سیداحمد خمینی) با اعتراض به تغییرات مدیریتی صورت‌گرفته در این دانشگاه، از رئیس‌جمهور خواسته در این زمینه وارد عمل شود. دانشگاه آزاد اسلامی که خود را سومین دانشگاه بزرگ جهان  از نظر تعداد دانشجو می‌داند، 70 هزار عضو هیات علمی و مدرس تمام‌وقت و نیمه‌وقت در آن مشغول به کار هستند، 10 میلیون مترمربع فضای آموزشی مسقف در اختیار دارد و دست‌کم پنج میلیون فارغ‌التحصیل از واحدهای مختلف آن مدرک گرفته‌اند، این روزها حال و روز خوشی ندارد. گذشته از دعواهای سیاسی و غیرسیاسی بر سر ریاستش، این دانشگاه در سال‌های اخیر به شدت با معضل ظرفیت مازاد درگیر بوده است. در آغاز سال تحصیلی 1395-1394 حمید میرزاده گفته بود 500 هزار صندلی خالی در دانشگاه آزاد وجود دارد. لابد به همین دلیل بود که در طول دوره حدوداً چهارساله مدیریت او، سیاست کوچک‌سازی دانشگاه آزاد پیگیری شد و تعداد مجموعه‌های آموزشی تحت پوشش آن از 472 واحد دانشگاهی و 109 آموزشکده سما در مهر 1392 به 335 واحد دانشگاهی و 140 آموزشکده سما در بهمن‌ماه 1395 رسید. از سوی دیگر، دانشگاه آزاد که زمانی تنها دانشگاه پولی کشور بود، حالا رقبای دولتی و غیردولتی زیادی دارد. از دانشگاه‌های «غیرانتفاعی» گرفته تا دانشگاه «پیام نور» و «علمی-کاربردی» و بعدها دوره‌های «شبانه» و «پردیس‌های دانشگاهی» دانشگاه‌های معتبر کشور، این روزها گرفتن مدرک دانشگاهی با پرداخت شهریه راحت‌تر از آب خوردن شده است. با این حال، کسانی معتقدند این نوع از تحصیلات عالیه فایده چندانی برای محصلان نظام آموزشی ایران نداشته است؛ آنها نرخ بیکاری سرسام‌آور فارغ‌التحصیلان را به‌عنوان سند این ادعا مطرح می‌کنند. در پرونده پیش‌رو تلاش کرده‌ایم با مرور تجربه بزرگ‌ترین دانشگاه شهریه‌ای کشور، درس‌های سی‌وچندساله آموزش عالی پولی در ایران را بررسی کنیم.