راهی به سوی ثروت
جاده ابریشم چگونه باعث افزایش فعالیت‌های اقتصادی یک منطقه شده است؟
یکی از شاهراه‌های مهم بازرگانی در قاره آسیا، جاده‌ای به نام جاده ابریشم بوده است که ملل و تمدن‌های مختلف بر سر راه خود را به هم پیوند می‌داده است. برای اولین بار در سال ۱۸۷۷ جغرافیدان آلمانی به نام فردیناند ریختوفن این جاده را که خاور و باختر و جنوب آسیا را به هم و به شمال آفریقا و خاور اروپا متصل می‌کرد، ابریشم نام‌گذاری کرد. دلیل این نام‌گذاری، حمل و تجارت ابریشم چین از این جاده به کشورهای حوزه دریای مدیترانه و کشورها و مناطق دیگر بود. این مسیر از 114 سال پیش از تولد مسیح تا عصر حکومت صفویه یکی از راه‌های اصلی تجارت آسیا و شاید دنیا محسوب می‌شده است که تا سده پانزدهم میلادی به‌مدت ۱۷۰۰ سال، بزرگ‌ترین شبکه بازرگانی دنیا بود. در دوره‌های مختلف چندین راه فرعی به راه اصلی آن یا پیوسته یا از آن منشعب شده است. مالکوم کالج، مورخ و تاریخ‌نگار معروف انگلیسی، به وجود آمدن جاده ابریشم را به اوایل دوران مهرداد دوم، یکی از شاهان سلسله اشکانیان مرتبط دانسته است. اما بسیاری از مورخان معتقدند در حدود چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح، مصریان از این مسیر برای خرید ظروف سفالی از منطقه کنعان (فلسطین و اسرائیل امروزی) و انتقال جانوران اهلی خریداری‌شده، استفاده می‌کردند. در زمان حکومت ساسانیان از بازرگانانی که از جاده ابریشم استفاده می‌کردند حق گمرک گرفته می‌شد که یکی از راه‌های درآمدی این حکومت از این جاده و از بازرگانان و کاروانیان بود. علاوه بر این تجار ایرانی محصولات متنوعی از جمله گیاهان دارویی و عسل، قالی، سنگ‌های گران‌بها و پارچه‌های مرغوب که ازمهم‌ترین محصولات تجاری‌شان محسوب می‌شده را از طریق این جاده انتقال می‌دادند. از این‌رو، جاده ابریشم رونق فراوانی برای شهرهایی که در مسیر این جاده قرار داشتند، به بار آورده بود که حتی اثرات آن بر وضعیت این شهرها در زمان کنونی هم قابل مشاهده است.
پژوهش‌های بسیاری بر روی اثرات اقتصادی توسعه زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل که تحت هدایت یک نهاد سیاسی منفرد ساخته شده است، متمرکز شده‌اند. یافته‌های این پژوهش‌ها نشان داده است که این نهادهای سیاسی با ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌و‌نقل، می‌توانند تا مدت‌ها پس از انحلال خود بر رفاه مردم در سراسر جهان تاثیر زیادی بگذارند. در این راستا، زوفیا احمد و لوک چیکویین در مقاله‌شان که با نام «جاده ابریشم راهی به سوی ثروت: تداوم در امتداد یک شبکه تجاری باستانی» در نوامبر 2021 در ژورنال NBER به چاپ رسید، با تمرکز بر روی جاده ابریشم به بررسی تاثیرات آن بر روی فعالیت اقتصادی و وضعیت کنونی شهرها و مناطقی که بر روی این جاده قرار داشته‌اند، می‌پردازند. در ادامه خلاصه‌ای از این مقاله ارائه می‌شود.
تاریخچه
شبکه تجاری که امروزه به عنوان راه ابریشم شناخته می‌شود، در طول سال‌های پیش از میلاد نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. اگرچه تجارت در این مناطق قبل از این دوره هم وجود داشت، اما صلح ایجاد‌شده در بین حکومت‌های مختلف و اتحاد سلسله هان در شرق، امپراتوری روم در غرب و امپراتوری اشکانیان و ساسانیان در میانه، فرصتی برای افزایش قابل‌توجه فعالیت‌های اقتصادی در امتداد جاده ابریشم ایجاد کرد. با ظهور و سقوط امپراتوری در طول تاریخ، میزان فعالیت اقتصادی در امتداد این مسیر متفاوت بود؛ با این حال، تجارت در این مناطق هرگز به هیچ نهاد سیاسی واحدی وابسته نبود. حتی در طول دوره‌های تحکیم قدرت در امتداد مسیرها -امپراتوری روم، سلسله هان، امپراتوری تانگ و امپراتوری مغول- هیچ نهاد سیاسی واحدی بر کل شبکه تجاری راه ابریشم نظارت و کنترل کامل نداشت. تجارت در طول این مسیرها در قرن‌های بعد از پایان امپراتوری مغول، کاهش یافت. افزایش بی‌ثباتی سیاسی در طول این دوره به افزایش هزینه‌های راه زمینی منجر شد و با رقابت جدیدی از کشتی‌های دریای اروپایی‌ها، این هزینه‌ها به نسبت قبل بیشتر شد، به طوری که تجارت زمینی راه دور بین خاورمیانه و چین به‌شدت کاهش یافت و این مسیر پس از گذشت 1500 سال، از دوران اوج خودش فاصله گرفت.
در دوران اوج فعالیت‌های این جاده، جابه‌جایی کالا به صورت تکه‌تکه شکل می‌گرفت. به طور واضح‌تر، کالاها قبل از آنکه به مقصد نهایی خود برسند، در چندین نقطه از مسیر از یک تاجر به تاجر بعدی داده می‌شدند. در هر مرحله از تجارت، بازرگانان به همراه کالایی که با خود جابه‌جا می‌کردند، فرهنگ، ایده و فناوری‌های جدید را نیز به مناطق مختلف منتقل می‌کردند. در این مسیرها، مسافرخانه‌های بزرگی برای استراحت بازرگانان وجود داشت و کاروانسراهای متعددی در امتداد این مسیر باستانی قرار داشتند که به محل توقف تجار و بازرگانان تبدیل شده بودند. این توقفگاه‌ها برای ادامه فعالیت خود به نیروی‌کار و همچنین جمعیتی برای شکل‌گیری یک منطقه کشاورزی محلی برای تامین مواد غذایی و احتمالاً یک نهاد رسمی برای تامین کالاهای عمومی در این محل، نیاز داشتند. از این‌رو، این کاروانسراها مشاغل مختلفی را در مسیر جاده ابریشم برای گروه‌های مختلف ایجاد کرده بودند که در نهایت به دلیل بی‌ثباتی‌های سیاسی و افزایش هزینه‌های تجارت زمینی، این کاروانسراها با شرایط سختی مواجه شدند پس از آن نتوانستند به قوت قبل به فعالیت خود ادامه دهند. اما تکنولوژی و نهادهایی که تاجران به این مناطق منتقل کرده بودند، تاثیراتش را بر روند توسعه این شهرها گذاشت، به طوری که در حال حاضر نیز می‌توان این تاثیرات را مشاهده کرد. تجارت زمینی حدود ۵۰۰ سال پیش شروع به محو شدن کرد، اما امروزه نزدیک به یک میلیارد نفر در مناطق نزدیک به مکان تاریخی جاده ابریشم زندگی می‌کنند که این نتیجه پیامدهای بلندمدت فعالیت‌های اقتصادی انجام‌شده در این مسیر است. نویسندگان این مقاله در پژوهش خود به بررسی این پیامدها پرداخته‌اند.
مقاله چه می‌گوید؟
احمد و چیکویین در این مقاله، تاثیر بلندمدت جاده زمینی ابریشم را بر فعالیت اقتصادی عصر حاضر بررسی می‌کنند. برای اندازه‌گیری میزان فعالیت اقتصادی آنها از داده‌های جغرافیایی شبکه تجاری و تصاویر ماهواره‌ای میزان نور شبانه (nighttime light intensity) استفاده کردند. نویسندگان این مقاله با تکیه بر مطالعاتی همچون نوردهوس و چان (2015) و پژوهش ژانگ و همکاران (2016) اقدام به استفاده از داده‌های میزان نور شبانه به عنوان مولفه‌ای از فعالیت اقتصادی کردند. با توجه به مطالعات انجام‌شده در این زمینه، کشش بین میزان نور شبانه و تولید ناخالص داخلی (GDP) در یک کشور برابر است با 28 /0. به عبارت دیگر، با افزایش 10 درصد در میزان نور شبانه در یک کشور، 8 /2 درصد GDP کشور افزایش می‌یابد. طبق ادعای احمد و چیکویین ارتباط میان این دو متغیر در مناطق بررسی‌شده در این پژوهش نیز برقرار است و کشش بین این دو متغیر برابر 4 /2 است. مناطقی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است مانند یک مثلث است که از شرق به چین و از غرب به استانبول و اکثریت وسیعی از مناطق قزاقستان در شمال و از جنوب به بمبئی را شامل می‌شود. بررسی‌های این مقاله نشان می‌دهد میزان نور شبانه (NLI) در مناطق نزدیک به جاده ابریشم از میزان مصرف نور در شهرهای اطراف این جاده که در شعاع 50 تا 100 کیلومتری آن قرار دارند، به طور معناداری بیشتر است. در این مقاله نشان داده می‌شود که فعالیت اقتصادی در سال‌های اخیر، در مناطق اطراف جاده ابریشم نسبت به مناطق دورتر از این جاده که از نظر ویژگی‌های جغرافیایی، آب‌و‌هوایی و تاریخی شبیه هم هستند، 13 درصد بیشتر است. این نتایج، تجارت در امتداد جاده‌های ابریشم را در اوایل قرن اول میلادی به فعالیت‌های اقتصادی امروز پیوند می‌دهد. با این حال، سازوکارهایی که از طریق آن، فعالیت‌های اقتصادی گذشته بر توزیع نور مصرفی شبانه در عصر حاضر تاثیر می‌گذارد، نامشخص است.
سازوکارها: جاده‌های ابریشم و پیامدهای آن
نویسندگان این مقاله برای پی بردن به نحوه اثرگذاری جاده ابریشم بر فعالیت‌های اقتصادی عصر حاضر، پنج سازوکار بالقوه را بررسی می‌کنند. اولین سازوکاری که آنها بررسی می‌کنند میزان تراکم جمعیت است. آنها این میزان را در سال 2010 برای مناطق مختلف بررسی می‌کنند. طبق این سازوکار، مناطقی که در امتداد جاده ابریشم قرار دارند، بسیار پرجمعیت هستند، بنابراین دارای سطوح بالاتری از فعالیت اقتصادی هستند. سازوکار دوم، تنوع نژادی است. آنها در این مورد بررسی می‌کنند که آیا جاده ابریشم باعث افزایش تنوع نژادی در این مناطق شده است یا خیر. طبق این سازوکار، افزایش تعداد مردم از زمینه‌ها و نژادهای مختلف می‌تواند به تحریک نوآوری منجر شود و به افزایش سطح رشد اقتصادی بینجامد. توضیح بالقوه بعدی بر پایه این ایده است که با افزایش مناطق اطراف جاده ابریشم، آنها به سطوح بالاتری از فناوری نیاز داشتند تا بتوانند از رهگذران، بازرگانان یا احتمالاً جمعیت رو به‌رشد خود، حمایت کنند. برای بررسی سازوکار سوم، نویسندگان این پژوهش از شاخصی مربوط به تکنولوژی مورد استفاده در آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌کنند. سازوکار چهارم، کیفیت سازمانی و وجود نهادهای قدرتمند در این مناطق هستند که با ارائه کالاهای عمومی از این مناطق حمایت کرده‌اند. در این پژوهش، از داده‌های مربوط به میزان جاده‌های محلی و تعداد مراکز آموزشی و بهداشتی برای سنجش این سازوکار استفاده شده است. در نهایت در سازوکار پایانی، آنها این احتمال را بررسی می‌کنند که پیوندهای ایجاد‌شده در این مسیرها در طول زمان ثابت باقی مانده است و مناطقی که زمانی بخشی از شبکه تجاری قدیمی بودند، امروزه به بازارهای بین‌المللی بیشتری متصل هستند.
با استفاده از داده‌های 22 کشور، آنها به این نتیجه رسیدند که منافع مسیرهای تجاری باستانی از طریق دو سازوکار کلیدی به شهرها و روستاهای اطراف این جاده‌ها رسیده است. اولین سازوکار دسترسی به راه‌های بین‌المللی است. طبق این سازوکار، مناطق در امتداد جاده ابریشم به طور قابل‌توجهی به بزرگراه‌های اصلی مدرن و خطوط راه‌آهن نزدیک هستند که باعث کاهش هزینه‌های تجارت برای افراد ساکن این مناطق می‌شود. سازوکار دوم فناوری است. مردم این مناطق به احتمال زیاد از تکنولوژی استفاده می‌کنند که در طول سالیان دور از طریق شبکه تجاری باستانی جابه‌جا شده است. یافته‌های این پژوهش همچنین نشان می‌دهد که تراکم جمعیت و تعداد نژادهای مختلف در مناطق در امتداد جاده ابریشم به نسبت بیشتر است. طبق یافته‌های مقاله، نرخ ازدواج بین‌گروهی (نژادی) در مناطق در امتداد جاده ابریشم، بسیار بیشتر از دیگر مناطق است که نشان‌دهنده کنار گذاشتن موانع و مرزهای اجتماعی بین نژادی است که می‌تواند باعث انتقال ایده‌ها و فناوری بین این مناطق شود؛ با این حال این سازوکارها قادر به توضیح افزایش فعالیت اقتصادی نبوده‌اند. علاوه بر این نتایج بیانگر این است که جاده ابریشم بر تامین کالاهای عمومی در این مناطق تاثیری نداشته است. به عبارت دیگر، هیچ مدرکی دال بر بهبود دسترسی به خدمات عمومی یا سطوح بالاتر دستیابی به آموزش و بهداشت وجود ندارد.
جمع‌بندی
جاده ابریشم شبکه‌ای غیرمتمرکز از راه‌های به‌هم‌پیوسته‌ای با هدف بازرگانی در آسیا بود که خاور و باختر را به هم و به شمال آفریقا و خاور اروپا متصل می‌کرد. کالاها، ایده‌ها، و فناوری بیش از ۱۵۰۰ سال در امتداد این جاده‌ها منتقل می‌شدند. زوفیا احمد و لوک چیکویین در پژوهشی با نام «جاده ابریشم راهی به سوی ثروت» نشان می‌دهند که مناطقی که به مکان تاریخی جاده ابریشم نزدیک‌تر هستند و در فاصله 50کیلومتری این جاده قرار دارند، امروزه سطح بالاتری از فعالیت اقتصادی را تجربه می‌کنند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد مردم این مناطق به دلیل آنکه به بزرگراه‌ها و خطوط راه‌آهن اصلی نزدیک‌تر هستند هزینه‌های تجاری کمتری را متحمل می‌شوند؛ علاوه بر این، در طول سالیان گذشته، این مناطق دسترسی مناسبی به شبکه‌های تجاری داشته‌اند که باعث انتقال فناوری به این مناطق و افزایش فعالیت اقتصادی در آن شده است.
