شریک یا رقیب؟

اگر گمرک را به عنوان یکی از نقاط حساس و اثر‌گذار در عرصه تولید و قیمت تمام‌شده کالای تولیدی در داخل کشور بدانیم، بیراه نرفته‌ایم. با این پیش فرض، هرگونه تغییر و تحولی در آیین‌نامه‌های این سازمان باید با جامع‌نگری صورت گیرد؛ چرا که تاثیر‌پذیری و نتایج آن در عرصه صنعت بسیار حیاتی خواهد بود. در حال حاضر تولیدکنندگان در زمینه واردات مواد اولیه و کالاهای اساسی مورد نیاز خود مانند لوازم مصرفی، لوازم یدکی و همچنین ماشین‌آلات با مشکلات و گاه با تاخیرات بسیار مواجه می‌شوند که این تاخیر و تعلل ناشی از عملکرد و قوانین موجود در گمرک است. در ادامه به برخی نکات و چالش‌های موجود که صنعتگران در هنگام ترخیص با آن روبه‌رو هستند، اشاره می‌شود
1 نبود تسهیلات در گمرک برای سرعت بخشیدن به فرآیند ترخیص
یکی از عمده‌ترین مشکلاتی که تولیدکنندگان در هنگام ورود کالای خود در گمرکات با آن مواجه می‌شوند، نبود همین تسهیلات است. پرواضح است که پس از محاسبه حقوق گمرکی با نرخ مبادله‌ای، گمرک یکی از گلوگاه‌ها و نقاط پرهزینه برای تولیدکننده در هنگام تامین کالای مورد نیاز خارجی محسوب می‌شود. محاسبه نرخ حقوق گمرکی بر مبنای ارز مبادله‌ای هزینه‌های واردکننده را به طرز بسیار قابل توجهی بالا برده است.
اکنون بسیاری از کشتی‌ها و شرکت‌های حمل و نقل تحت تحریم هستند و از این رو شرکت‌های محدودی به مقصد ایران بار حمل می‌کنند. بنابراین، برای حمل بار به سمت ایران با ترافیک بار مواجه هستند به همین دلیل است که برخی محموله‌ها با کشتی‌های خارجی به بندر جبل‌علی در دوبی رفته و آنجا منتظر کشتی‌هایی می‌شوند که برخی دیگر از کشتی‌ها این بار را به مقصد ایران حمل کنند. تخلیه و جابه‌جایی بار گاه با توقف بلند‌مدت کشتی حامل محموله‌های ایرانی و گاه نیز با تفتیش کشتی همراه می‌شود که موجب اتلاف زمان و تاخیر در حمل کالا به سمت ایران خواهد شد. مواردی از این دست که خارج از کنترل و قابل سرعت‌بخشی توسط وارد‌کننده نیست باعث ایجاد تاخیرهای پیش‌بینی‌نشده در واردات کالا می‌شود، از این رو ضرورت دارد، همکاری‌های لازم از سوی گمرک صورت گیرد تا از توقف بیشتر کالا و وارد آمدن خسارت به وارد‌کنندگان جلوگیری کند.
تبعات منفی این تاخیرات به طور مستقیم، متوجه تولید کشور است که با افزایش زمان ترخیص کالاها هزینه‌های تمام‌شده برای تولیدکننده را به طور فاحش بالا می‌برد.
اصلی‌ترین و عمده‌ترین مشکل در این زمینه به نحوه تعامل گمرک با سازمان‌ها و دیگر ارگان‌ها برمی‌گردد که حضور و تاییدیه آنها برای تکمیل تشریفات گمرکی ضروری و الزامی است. از این دست می‌توان به اداره بهداشت، استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران و سازمان انرژی اتمی اشاره کرد که صاحب کالا را با خواب سرمایه و یا توقفات پرهزینه مانند دموراژ و انبارداری مواجه می‌کند و باعث کندی روند انجام تشریفات گمرکی است. البته در برخی گمرکات اصلی نمایندگان این سازمان‌ها حضور دارند اما نحوه، زمان حضور، نقصان در ارائه سرویس به موقع، همچنین عدم ارتباط الکترونیکی بین این دستگاه‌ها کمک چندانی به صاحب کالا و تسریع در روند کار نمی‌کند. تشریفاتی از این دست، هزینه‌های صاحب کالا را بیشتر می‌کند و طبیعی است که بر روی نرخ تمام‌‌شده تاثیر خواهد گذاشت.
طبیعتاً برای رهایی از دست چنین تشریفاتی در گمرک، صاحبان کالا به دنبال راه‌حل‌های ساده‌تری برای واردات سوق یابند که هم هزینه‌های گمرکی کمتر و هم سرعت کار بیشتری داشته باشند و این خود بازار قاچاقچیان را داغ‌تر می‌کند.
2 عدم حضور موثر گمرک در عرصه سیاستگذاری
متاسفانه گمرک حضور موثر و فعالی در عرصه سیاستگذاری بخش‌های اقتصادی برای ایجاد ارزش افزوده سرانه ملی چه از بعد بازار صادرات و چه بازار داخلی ندارد. این مهم به کرات دیده شده و تبعات آن با دپو شدن مواد اولیه کالاهای نیمه‌ساخت کارخانجات به لحاظ اجرایی شدن قوانین غیرکاربردی و یا بی‌هنگام بوده است.
بالا رفتن نرخ ارز گمرکی و تاثیر‌گذاری آن بر روی کالاهایی که قبلاً با نرخ ارز مرجع محاسبه شده و در راه بوده‌اند و تعمیم این قانون بر روی کلیه کالاها بدون در نظر گرفتن زمان تصویب قانون نسبت به زمان سفارش‌گذاری کالا توسط واردکننده باعث شد که بسیاری از کارخانجات کالای خود را در گمرک رها کرده کنند و یا با مشکل کمبود نقدینگی برای واردات مواجه شوند.
3 تحمیل هزینه‌های مضاعف به واردکنندگان مواد اولیه کالای نیمه‌ساخته در قالب تاییدیه سفارت ایران در خارج از کشور
4 عدم اکتفای گواهی‌های بازرسی صادرشده توسط شرکت‌های بین‌المللی
5 عدم تطابق برخی از استانداردهای تعیین‌شده با استانداردهای جهانی
6 مشکلات موجود در زمینه کسری دریافتی و اضافه پرداختی حقوق ورودی در گمرک
7 عدم وجود تعامل گمرکی فعال با دیگر کشورها و مجامع بین‌المللی در زمینه همکاری‌های مشترک
بسیاری از کشورها به لحاظ تعامل با دیگر گمرکات از معافیت‌های گمرکی فی‌مابین بهره‌مند می‌شوند که این کمک بزرگی به کاهش نرخ تمام‌شده محصولات تولیدی در کشور مقصد و انجام صادرات قابل توجه می‌شود که متاسفانه تعاملات گمرک بسیار محدود بوده و منحصر به بخش کوچکی از تولیدات است.
8 یقیناً چنانچه گمرکات کشور به عنوان شریک تجاری تولیدکنندگان از نظر اقتصاد و سیاستگذاری لازم برای ارزش افزوده سرانه ملی قرار گیرند، منجر به فزونی تولید داخلی با بهترین کیفیت برای مصرف داخلی و صادرات خواهند شد. در حالی که متاسفانه در حال حاضر در بعضی از موارد خلاف آن مشهود است.
9 عدم تناسب حقوق و عوارض گمرکی بعضی از مواد که مستقیماً به تولید ارتباط پیدا می‌کند با نرخ هر تعرفه واردات کالای نیمه‌ساخته و یا ساخته‌شده که خود عامل غیررقابتی شدن محصولات داخلی با مشابه خارجی حتی با کیفیت برتر می‌شود.
10 عدم هماهنگی و همکاری صادرات به کشورهایی که به صورت موردی محصولات تولید‌شده ایرانی را پذیرش می‌کنند خود عامل از دست دادن فرصت‌های طلایی تولیدکنندگان داخلی می‌شود.