بحران نامرئی آب

با تغییر اقلیم، رشد جمعیت جهان و گسترش اقتصادها، فشارها بر منابع آب محدود جهان تشدید می‌شود. تغییر اقلیم بر کمیت و کیفیت آب موجود تاثیر می‌گذارد و با افزایش جمعیت، آب بیشتری هم مصرف و هم آلوده می‌شود. توجه سیاستگذاران تا حد زیادی معطوف به مشکلات مربوط به کمیت آب بوده که بیشتر مشهود است. خشکسالی و سیل رخدادهای آشکاری هستند که توجه رسانه‌ها و توجه عمومی را به خود جلب می‌کنند. اما کیفیت آب -که عمدتاً نامرئی و تشخیص آن دشوار است-، تا حد زیادی مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

بانک جهانی در گزارشی، مشکلات کیفیت آب را به دلیل فقدان نظارت مناسب و تشخیص، به عنوان «بحران نامرئی آب» نام‌گذاری کرده است. جهان با بحران نامرئی کیفیت آب مواجه است که تاثیرات آن گسترده‌تر، عمیق‌تر و نامطمئن‌تر از آن چیزی است که قبلاً تصور می‌شد و نیاز به توجه فوری دارد.

خطر بی‌توجهی

در حالی که توجه زیادی به مقدار یا کمیت آب معطوف شده -آب بیش از حد که به بروز سیل منجر می‌شود و آب بسیار کم که خشکسالی را پدید می‌آورد-، کیفیت آب به طور قابل توجهی مورد کم‌توجهی قرار گرفته است. «کیفیت ناشناخته» نشان می‌دهد که باید به خطرات پنهانی که در زیر سطح آب نهفته است، توجه فوری شود:

1- چالش‌های کیفیت آب منحصر به کشورهای در حال توسعه نیست، بلکه هم در کشورهای ثروتمند و هم در کشورهای فقیر وجود دارد. درآمد بالا در این زمینه مصونیت ایجاد نمی‌کند؛ چالش‌ها با آلاینده‌ها، در کنار تولید ناخالص داخلی رشد می‌کنند. همان‌طور که کشورها توسعه می‌یابند، ترکیب مواد شیمیایی و ناقل‌ها از باکتری‌های داخل مدفوع گرفته تا نیتروژن، داروها و پلاستیک‌ها، تغییر می‌کند.

2- موضوع کیفیت آب پیچیده است و اثرات آن بر سلامت و سایر بخش‌ها هنوز تا حد زیادی نامشخص است. بدتر از آن، مقرراتی که استانداردهای ایمنی را مشخص می‌کنند، اغلب در کشورها و آژانس‌ها تعیین می‌شوند، بنابراین بر این عدم اطمینان می‌افزایند. برخی از آلاینده‌ها در آب اثراتی دارند که قبلاً ناشناخته بودند و در سطوح پایین‌تر از هنجارهای ایمن ایجاد می‌شوند.

3- نیروهای محرکه این چالش‌ها در حال شتاب گرفتن هستند. کشاورزی، تغییر کاربری اراضی، الگوهای متغیر بارندگی به دلیل تغییرات آب‌وهوایی و صنعتی شدن رو به افزایش به دلیل توسعه کشورها، همگی به رشد خود ادامه می‌دهند، که به معنای افزایش تعداد شکوفه‌های جلبکی1 در آب است که برای انسان‌ها و اکوسیستم‌ها به طور یکسان کشنده است.

چالش جدی

داده‌ها و روش‌های جدید نشان می‌دهد که چگونه ترکیبی از باکتری‌ها، فاضلاب، مواد شیمیایی و پلاستیک‌ها می‌توانند اکسیژن منابع آب را مکیده و آب را به سمی برای مردم و اکوسیستم‌ها تبدیل کنند. برای روشن کردن این موضوع، بانک جهانی بزرگ‌ترین پایگاه داده جهان را در مورد کیفیت آب، از ایستگاه‌های نظارت، داده‌های ماهواره‌ای و الگوریتم یادگیری ماشین جمع‌آوری کرد. 

کشورهای فقیر و غنی به طور یکسان سطوح بالایی از آلودگی آب را تحمل می‌کنند، اما همان‌طور که کشورها توسعه می‌یابند، ترکیب مواد شیمیایی و ناقل آنها نیز تغییر می‌کند. برخی از آلاینده‌ها مانند باکتری‌های مدفوع، عمدتاً در کشورهای در حال توسعه که 70 تا 80 درصد فاضلاب‌های خانگی بدون تصفیه وارد محیط ‌زیست می‌شوند، یک مشکل جدی هستند. موارد دیگر مانند نیتروژن -عمدتاً محصول روان‌آب کودها و زباله‌های انسانی تصفیه‌نشده- آلاینده‌های ناشی از رفاه در حال رشد هستند و تمایل دارند همراه با تولید ناخالص داخلی، افزایش یابند. و آلاینده‌های نوظهور مانند پلاستیک و مواد دارویی بدون توجه به سطح درآمد، در سرتاسر جهان در حال افزایش هستند.

کیفیت پایین آب، رشد اقتصادی را تهدید می‌کند، به سلامت عمومی آسیب می‌رساند و امنیت غذایی را به خطر می‌اندازد. با استفاده از داده‌های جدید، این گزارش اهمیت کیفیت آب را در طیف وسیعی از بخش‌ها نشان می‌دهد و اینکه چگونه تاثیرات آن بر تقریباً همه SDGها2 تاثیر می‌گذارد. کیفیت پایین آب پیشرفت اقتصادی را متوقف کرده، ظرفیت‌های انسانی را مختل می‌کند و تولید غذا را کاهش می‌دهد.

آلودگی آب رشد اقتصادی را به خطر می‌اندازد. انتشار آلودگی در بالادست مانند یک باد مخالف می‌وزد و رشد اقتصادی پایین‌دست را کاهش می‌دهد.

هنگامی که تقاضای اکسیژن بیولوژیک (BOD) -معیاری برای سنجش میزان آلودگی مواد آلی در آب و معیار کیفیت کلی آب- از یک آستانه خاص عبور می‌کند، رشد تولید ناخالص داخلی در مناطق پایین‌دست به یک‌سوم کاهش می‌یابد.

در کشورهای با درآمد متوسط -که BOD به دلیل افزایش فعالیت صنعتی یک مشکل رو به رشد است-، رشد تولید ناخالص داخلی در پایین‌دست مناطق بسیار آلوده به نصف کاهش می‌یابد.

دلایل متعددی برای این امر وجود دارد، از جمله:

1- نیتروژن موجود در آب باعث کوتاهی قد و کوتاه شدن عمر انسان‌ها می‌شود. بیشتر نیتروژن مورد استفاده به عنوان کود در کشاورزی، در نهایت وارد رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و اقیانوس‌ها شده و در آنجا به نیترات تبدیل می‌شود. نیترات‌های موجود در آب موجب بروز سندرم مرگبار «کودک آبی» در نوزادان می‌شود که بدن آنها را از اکسیژن خالی می‌کند. قرار گرفتن زودهنگام کودکان در معرض نیترات بر رشد قدی و رشد مغز آنها تاثیر می‌گذارد. این گزارش نشان می‌دهد حتی کسانی که از عواقب مواجهه زودهنگام با نیترات‌ها جان سالم به در می‌برند، می‌توانند در طول زندگی خود به آسیب‌های طولانی‌مدت محکوم شوند؛ آنها از نظر قدی کمتر رشد می‌کنند و درآمد کمتری در مقایسه با افرادی که در معرض خطر قرار نگرفته‌اند، دریافت می‌کنند. کوتاهی قد نشانگر خطر ابتلا به نقص‌های جسمی و شناختی است و از آنجا که قد بزرگسالان با تحصیلات، بهره‌وری نیروی کار و درآمد مرتبط است، بنابراین کوتاهی قد به معنای از دست دادن پتانسیل درآمد نیز هست.

در حالی که یک کیلوگرم کود نیتروژن اضافی در هر هکتار، عملکرد کشاورزی را تا پنج درصد افزایش می‌دهد، روان‌آب حامل آن و رها شدن آن در آب می‌تواند کوتاه‌قدی کودکان را تا 19 درصد افزایش داده و درآمد بزرگسالان را تا دو درصد کاهش دهد. این موضوع نشان می‌دهد که میان استفاده از نیتروژن برای افزایش بازده کشاورزی و محافظت از سلامت کودکان، تضاد شدیدی وجود دارد.

2- شوری آب باعث کاهش بهره‌وری کشاورزی می‌شود. آب‌ها و خاک‌های شور در بسیاری از نقاط جهان به دلیل افزایش نرخ استخراج آب، خشکسالی‌ها و شوک‌های بارندگی، افزایش سطح آب دریاها و سیستم‌های آبیاری ضعیف در حال گسترش هستند. این گزارش نشان می‌دهد که افت بازدهی کشاورزی تقریباً مطابق با افزایش غلظت نمک در آب است؛ در نتیجه، نمک بیشتر در آب به معنای غذای کمتر برای جهان است.

این گزارش همچنین نشان می‌دهد که هر سال به دلیل آب‌های شور، غذای کافی برای تغذیه ۱۷۰ میلیون نفر در روز از بین می‌رود- که معادل جمعیت کشور بنگلادش است. چنین کاهش قابل توجهی از تولید مواد غذایی ناشی از آب‌های شور به این معناست که امنیت غذایی همچنان در معرض خطر قرار دارد؛ مگر اینکه اقدامی فوری انجام شود.

بر اساس آخرین گزارش توسعه پایدار سازمان ملل متحد (2022)، در سال 2020، دو میلیارد نفر به خدمات آب آشامیدنی مدیریت‌شده ایمن دسترسی نداشته‌اند. با سرعت کنونی پیشرفت جهان، تا سال 2030 حدود 6 /1 میلیارد نفر بدون منابع آب آشامیدنی مدیریت‌شده ایمن خواهند بود. جهان در مسیری قرار دارد که تنها 67 درصد از جمعیت جهان تا سال 2030 به خدمات بهداشتی دسترسی داشته باشند و 8 /2 میلیارد نفر دیگر را پشت سر بگذارند. برای رسیدن به آب آشامیدنی سالم و بهداشتی تا سال 2030، این گزارش نشان می‌دهد که نرخ پیشرفت فعلی باید چهار برابر شود. در حال حاضر، سالانه 829 هزار نفر بر اثر بیماری‌هایی که مستقیماً به آب ناسالم و بهداشت نامناسب و ضعیف نسبت داده می‌شود، جان خود را از دست می‌دهند.

پسماندهای کشاورزی و فاضلاب تصفیه‌نشده دو مورد از جدی‌ترین تهدیدات علیه کیفیت آب زیست‌محیطی در سطح جهان هستند، زیرا مواد اضافی را در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و سفره‌های زیرزمینی رها می‌کنند و به عملکرد اکوسیستم آسیب می‌رسانند. پیشرفت در زمینه بهبود کیفیت آب، به ویژه در مناطقی با رشد جمعیت بالا مانند آفریقا، باید تسریع شود.

اثر آلودگی آب بر اقتصاد

آب پاک، کلید توسعه پایدار است. در نتیجه، کاهش کیفیت آب می‌تواند به طرق مختلف بر اقتصاد تاثیر بگذارد. این تاثیرات را می‌توان در بخش بهداشت (جایی که بهره‌وری نیروی کار می‌تواند تحت تاثیر قرار گیرد)، در کشاورزی (جایی که کیفیت و کمیت غذای تولیدشده کاهش می‌یابد)، در گردشگری، املاک، پرورش آبزیان /شیلات و سایر بخش‌هایی که به کیفیت محیطی متکی هستند، دید.

پژوهشگران دریافته‌اند که وقتی رودخانه‌ها به شدت آلوده می‌شوند، مناطق پایین‌دست شاهد کاهش رشد اقتصادی هستند و بین 8 /0 تا 0 /2 درصد از رشد اقتصادی خود را از دست می‌دهند. این اعداد نشان می‌دهد که در بسیاری از نقاط، هزینه‌های تخریب محیط زیست به شدت کمتر از حد برآوردشده است.

بر اساس گزارش بانک جهانی، بحران نامرئی کیفیت آب یک‌سوم رشد اقتصادی بالقوه را در مناطق به شدت آلوده از بین می‌برد و رفاه انسان و محیط زیست را تهدید می‌کند. 

از آنجا که آب برای زندگی، سلامت و تولید اقتصادی مورد نیاز است، ناخالصی‌های تولیدشده از طریق آلاینده‌های بالادست ممکن است بر کاربران پایین‌دست تاثیر بگذارد. با درک اینکه حذف همه آلودگی‌های آب بسیار پرهزینه و غیرممکن است، مقررات‌گذاران و سیاستگذاران باید در مورد سطح مناسب آلودگی آب تصمیم‌گیری کنند. در شرایط کاملاً اقتصادی، این امر مستلزم سنجیدن منافع حاصل از فعالیت‌های آلاینده در برابر هزینه‌های آلودگی است.

راه درمان

چشم‌انداز روشن نیست اما تغییر، ممکن است. افزایش آگاهی، پیشگیری و سرمایه‌گذاری هوشمند با استفاده از فناوری‌های جدید برای تغییر مسیر موج آلودگی آب ضروری است. این چالش سخت است، اما غیرممکن نیست. راه‌‌حل‌هایی برای کشورها در تمام مراحل توسعه وجود دارد. راه پیش‌رو مستلزم ترکیبی از رویکردهایی است که بر اطلاعات، پیشگیری و سرمایه‌گذاری تمرکز دارد:

پیشگیری بهتر از درمان است. در حالی که نور خورشید ممکن است بهترین ضدعفونی‌کننده باشد، قوانین و اجرای آنها نیز برای پاکسازی مسیرهای آلودگی بسیار مهم است. قوانین باید به طور موثر و با دقت اجرا شده و شرکت‌ها و افراد، از دستورالعمل‌های کیفیت آب پیروی کنند.

آلودگی‌هایی که قابل پیشگیری نیست، باید درمان شود. تصفیه فاضلاب نقش حیاتی ایفا می‌کند؛ این امر برای سلامت، امنیت غذایی و اقتصاد یک کشور با کمک به حذف آلودگی و زباله بسیار مهم است. سرمایه‌گذاری در تصفیه فاضلاب یک پیش‌پرداخت برای آینده‌ای پاک‌تر است.

این گزارش مجموعه‌ای از اقداماتی را توصیه می‌کند که کشورها می‌توانند برای بهبود کیفیت آب انجام دهند. این موارد عبارت‌اند از: سیاست‌ها و استانداردهای زیست‌محیطی؛ نظارت دقیق بر بارهای آلودگی؛ سیستم‌های اجرایی موثر؛ زیرساخت‌های تصفیه آب با مشوق‌هایی برای سرمایه‌گذاری خصوصی؛ و افشای اطلاعات قابل اعتماد و دقیق به خانواده‌ها برای جذب مشارکت شهروندان.

با توجه به اینکه انتظار می‌رود با افزایش جمعیت و تغییرات اقلیمی، کمبود آب افزایش یابد، جهان نمی‌تواند منابع ارزشمند آب خود را هدر دهد و آلوده کند. 

پی‌نوشت‌ها:

1- شکوفه‌های جلبکی در نتیجه ورود یک ماده مغذی مانند نیتروژن یا فسفر از منابع مختلف (به عنوان مثال روان‌آب کود یا سایر اشکال آلودگی مواد مغذی) به سیستم آبی رخ می‌دهد که باعث رشد بیش از حد جلبک‌ها می‌شود و بر کل اکوسیستم تاثیر منفی می‌گذارد.

2- اهداف توسعه پایدار (SDGs) که به عنوان اهداف جهانی شناخته می‌شود، یک فراخوان جهانی برای اقدام در زمینه پایان دادن به فقر، حفاظت از کره زمین و اطمینان از برخورداری همه مردم از صلح و رفاه است.