طلای هدررفته
میزان اتلاف آب در جهان چقدر است؟
بالغ بر 346 تریلیون لیتر آب، روزانه در جهان هدر می‌رود. اگر تنها 30 درصد از این هدررفت آب حذف شود، نزدیک به 800 میلیون نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی پیدا خواهند کرد؛ این گزارش تکان‌دهنده، تنها بخشی از واقعیت موجود درباره بحران آب در جهان است. در حالی که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته میزان هدررفت آب را به کمتر از 10 درصد رسانده‌اند اما همچنان بیشتر کشورهای جهان، آمار ترسناک 40 تا 60 درصد هدررفت را ثبت می‌کنند.
در کشورهای در حال توسعه، روزانه تقریباً 45 میلیون مترمکعب آب، با ارزش اقتصادی بیش از سه میلیارد دلار در سال از بین می‌رود. یک مطالعه بانک جهانی، نشان از آن دارد که تلفات فیزیکی آب در سطح جهان 32 میلیارد مترمکعب است که نیمی از آن در کشورهای در حال توسعه رخ می‌دهد. شرکت‌های آب از هزینه‌های مالی هنگفت تصفیه و پمپاژ آب رنج می‌برند. بنا به ادعای بانک جهانی اگر بتوان تلفات آب در کشورهای در حال توسعه را به نصف کاهش داد، آب ذخیره‌شده برای تامین حدود 90 میلیون نفر کافی خواهد بود. در مجامع علمی به آب هدررفته، آب بدون درآمد یا NRW گفته می‌شود. نیاز به مدیریت بهتر NRW و حفاظت از منابع آب گرانبها اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرده است. مدیریت آب بدون درآمد (NRW) به شرکت‌های برق اجازه می‌دهد خدمات را گسترش داده و بهبود ببخشند، عملکرد مالی را افزایش دهند، شهرها را جذاب‌تر کنند، انعطاف‌پذیری آب‌وهوا را افزایش دهند و مصرف انرژی را کاهش دهند. در عین حال، درآمدهای حاصل از مصرف آب صرفه‌جویی‌شده، سود ارائه‌دهندگان خدمات را بهبود می‌بخشد، در حالی که برداشت کمتر آب، تاب‌آوری شهر را افزایش می‌دهد. اما مزایایی که از کاهش NRW ناشی می‌شود هنوز به نیروهای محرکه مقابله با این چالش بومی در کشورهای در حال توسعه تبدیل نشده است. به‌رغم مزایا و دهه‌ها آموزش و حمایت سازمان‌های بین‌المللی و صنعتی، کاهش NRW هنوز در میان آن دسته از شرکت‌هایی که بیشترین سود را از آن می‌برند، مورد توجه کمی قرار می‌گیرد.
دسترسی به آب تمیز در بسیاری از مکان‌ها امری مسلم تلقی می‌شود، درست مانند هوای تازه‌ای که تنفس می‌کنیم. گاهی فراموش می‌کنیم که آب پاک یک محصول است و تولید کافی آن در واقع یک فرآیند جامع و دقیق است؛ از سوی دیگر منابع نیز کمیاب است. با اضافه کردن مدیریت توزیع ناکافی، ما با یک مشکل نامرئی‌تر و در عین حال حیاتی روبه‌رو هستیم: از دست دادن آب.
آب بدون درآمد (NRW) آب تمیزی است که در جایی در سیستم توزیع آب از بین می‌رود و هرگز به مقصد نهایی خود نمی‌رسد. این بدان معناست که آب استفاده نشده یا برای آن هزینه‌ای پرداخت نشده است، این آب بر اقتصاد محلی و همچنین منابع محلی موجود تاثیر می‌گذارد. آب بدون درآمد یک چالش جهانی است. دلایل تلفات آب بسیار زیاد است، از نشتی، ترکیدگی لوله و مدیریت ضعیف آب گرفته تا اتصالات غیرقانونی و مصرف غیرمجاز. اما خوشبختانه، راه‌حل‌های موجود و مزایای آنها نیز همین‌طور است.
نشتی و ترکیدگی لوله
نشتی باعث از دست رفتن آب از شبکه لوله می‌شود و به‌طور کلی در ترکیدگی لوله رخ می‌دهد. این بدان معنی است که آب تمیز از بین می‌رود و هرگز به دست مصرف‌کنندگان نمی‌رسد. بنابراین از دست دادن آب به دلیل نشت، هم اقتصاد آب و برق و هم محیط زیست را با مزاحمت‌های احتمالی تحت تاثیر قرار می‌دهد و به اتلاف بی‌مورد منابع کمک می‌کند. نشتی و ترکیدگی لوله می‌تواند به‌طور ناگهانی یا تدریجی در طول زمان به دلیل عدم نگهداری، خوردگی یا فرسودگی ایجاد شود.
مدیریت ضعیف آب
در بسیاری از نقاط جهان، مدیریت ضعیف منابع آب باعث از دست رفتن آب می‌شود؛ به عنوان مثال، عدم نگهداری شبکه تامین منجر به نشتی و ترکیدگی لوله، یا نبود کنتور مشتری، به‌طوری که شرکت‌های آب نتوانند بر اساس مصرف واقعی صورتحساب مصرف‌کنندگان را دریافت کنند.
اتصالات غیرقانونی و مصرف غیرمجاز
مصرف غیرمجاز به عنوان مثال سرقت آب یا پر کردن تانکر خلأ از شیر آتش‌نشانی در رده هدررفت آب قرار دارد.
آب بدون درآمد در سراسر جهان
آژانس بین‌المللی انرژی تخمین زده است که 34 درصد از کل آب در سراسر جهان به آب غیردرآمدی تبدیل می‌شود. این میزان در ایالات متحده، بین 10 تا 30 درصد تخمین زده می‌شود و برخی از توزیع‌کنندگان ادعا می‌کنند که زیان روزانه نزدیک به 50 درصد است. دولت فدرال خسارات ناشی از نشت را 16 درصد اعلام می‌کند که معادل 1 /2 تریلیون گالن آب بدون درآمد در سال است. گزارش زیرساخت که توسط انجمن مهندسان عمران آمریکا (ASCE) صادر شده است، به زیرساخت‌های آب در آمریکا میانگین D داده است زیرا بسیاری از لوله‌های آب زیرزمینی این کشور به‌طور همزمان به پایان عمر خود می‌رسند. در 25 سال آینده، حدود یک تریلیون دلار -حداقل- برای جایگزینی زیرساخت هزینه خواهد شد. در اروپا، ارزش آب ازدسترفته از طریق زیرساخت‌های نشتی تقریباً 80 میلیارد یورو در سال است. تلفات در دهلی هند در سال 2005 تقریباً 50 درصد ناشی از نشت، استفاده غیرمجاز و مصرف غیرمجاز بود. برخی از این موارد به «ناکارآمدی، فساد و عدم پاسخگویی» نسبت داده شد. طبق گفته شرکت آب تایوان، تایوان در سال 2013 دارای نرخ آب بدون درآمد 27درصدی بود. هزینه این ضرر تقریباً 5 /2 میلیون NT (76 هزار دلار آمریکا) در روز درآمد ازدسترفته بود. مالزی که در سال 2008 دارای 1 /30 درصد نرخ آب بدون درآمد بود، آن را تا سال 2015 به 3 /19 درصد کاهش داد. به‌طور کلی هدف، از دست دادن کمتر از 10 درصد آب است. دانمارک توانسته است میانگین تلفات خود را به 9 درصد کاهش دهد، در حالی که برخی از شهرهای آن تلفات آب غیر درآمدی را به پنج درصد کاهش داده‌اند.
شرکت‌های آب و برق در سراسر جهان تلاش می‌کنند تا این‌گونه تلفات آب را متوقف کنند. برای مثال، گروهی از مشاوران و شرکت‌های آب دانمارکی در ماموریت‌های اشتراک‌گذاری اطلاعات با نمایندگان بخش‌های آب در کشورهایی از جمله چین، تایوان، ابوظبی، مالی و آفریقای جنوبی همکاری کرده‌اند.
از مزایای بسیار کاهش تلفات آب می‌توان به کاهش هزینه‌های تولید آب آشامیدنی و همچنین افزایش منابع آب، کاهش فشار بر منابع آب محلی، افزایش راندمان عملیاتی و بسیاری از صرفه‌جویی‌های دیگر اشاره کرد. کارشناسان می‌گویند که اینها با هم، می‌توانند یک ابزار مفید را پایدارتر کنند. اما بدون بررسی‌های جامع و موثر از شبکه‌های آبرسانی محلی، این نوع تلاش برای حفظ آب مورد بحث است.
راهبردهای مبارزه با از دست دادن آب
در برخی از مناطق جهان، سرقت آب یک مشکل بسیار واقعی است. در آسیای جنوب شرقی، دستکاری کنتور نسبتاً رایج است. بر اساس گزارش‌ها، مشتریان از روش‌های مختلفی برای تغییر قرائت‌های کنتور خود استفاده کرده‌اند، از جمله استفاده از آهنربا برای غیرفعال کردن کنتورها. کارشناسان می‌گویند که شرکت‌های برق می‌توانند دستکاری در فناوری‌های اندازه‌گیری پیشرفته را کاهش دهند.
تبخیر یک مساله چالش‌برانگیز است. برخی از مناطق در حال بررسی پروژه‌های ذخیره‌سازی آب زیرزمینی برای کاهش این نوع تلفات هستند. با استفاده از رویکردی متفاوت، 96 میلیون توپ پلاستیکی سیاه روی سطح مخزن لس‌آنجلس شناور شدند و تبخیر را 90 درصد کاهش دادند.
انجمن بین‌المللی آب خاطرنشان کرد که به‌رغم توصیف «بهترین شیوه‌ها» برای پرداختن به این موضوع، تلفات آب به‌ویژه در سیستم‌های توزیع ادامه دارد و بسیاری از شرکت‌های آب همچنان در رسیدگی به این موضوع ناکام هستند. در سرتاسر جهان ما هنوز می‌بینیم که آب بدون درآمد 25 تا 50 درصد از کل عرضه آب را تشکیل می‌دهد و در بازارهای نوظهور حتی تا 75 درصد آب بدون درآمد را تجربه کرده‌ایم.
نشت در فهرست مقصران آب غیردرآمدی بالاست. یکی از منابع تقریباً استفاده‌نشده در مبارزه با نشت، تمرکززدایی است. تصفیه آب غیرمتمرکز، قرار دادن تصفیه در نزدیکی عرضه و نیاز است، استراتژی‌ای که طبیعتاً به لوله‌کشی کمتری نیاز دارد. لوله کمتر به معنای لوله کمتر برای نصب، لوله کمتر برای نگهداری، و لوله کمتر برای ایجاد نشتی که به آب بدون درآمد منجر می‌شود. پیشرفت‌های جدیدتر و کم‌انرژی مانند رآکتور بیوفیلم هوادهی غشایی (MABR) می‌تواند به راحتی فاضلاب را به پساب با کیفیت بالا برای استفاده در سیستم‌های «لوله بنفش» و کاربردهای غیرقابل شرب مانند آبیاری کشاورزی یا محوطه‌سازی تبدیل کند. این استفاده مجدد از آب یک منبع آب قابل پرداخت از آنچه زمانی زباله بود ایجاد می‌کند. حتی استفاده مجدد مستقیم از آشامیدنی به تدریج در جهان توسعه‌یافته، از جمله در سرزمین اصلی ایالات متحده در آریزونا، پذیرفته می‌شود.
در زمان افزایش تقاضای آب در سطح جهان و کاهش عرضه، آب بدون درآمد باری جهانی است که مدیریت آب نمی‌تواند از عهده آن برآید، و پاسخگویی به تقاضای جهان برای آب مستلزم گشودن رویکردهای جدید است.
هدررفت آب در ایران
به استناد مستندات ارائه‌شده از سوی شرکت آب و فاضلاب کشور، در سال ۱۳۹۹ بیش از یک میلیارد و ۱۳۱ میلیون مترمکعب از هشت میلیارد و ۳۷۹ میلیون مترمکعب آب شرب تصفیه‌شده در قالب هدررفت ظاهری به دست مصرف‌کننده نهایی نرسیده است.
بر اساس این آمار، تفکیک میزان هدررفت ظاهری بیانگر آن است که ۴۱۱ میلیون مترمکعب از میزان هدررفت آب ظاهری کشور مرتبط با مصارف غیرمجاز است، ۱۹ میلیون مترمکعب مرتبط با خطای مدیریت داده‌ها و سیستم به حساب می‌آید و ۵۲۸ میلیون مترمکعب دیگر نیز به دلیل عدم دقت تجهیزات اندازه‌گیری هدر می‌رود و هدررفت آب به معنای تولید فاضلاب بیشتر است. این میزان شامل 1 /39 درصد از منابع سطحی و 9 /60 درصد از منابع زیرزمینی تامین شده است.
علاوه بر این، میزان آب نشت‌شده در کل شبکه آب و فاضلاب کشور تحت عنوان هدررفت واقعی در سال ۹۹ به یک میلیارد و ۲۵۷ میلیون مترمکعب می‌رسد. از این میان ۱۳۵ میلیون مترمکعب از هدررفت واقعی متعلق به نشت از خطوط انتقال، ۵۰۹ میلیون مترمکعب نشت از شبکه توزیع، ۵۷۶ میلیون مترمکعب نشت از انشعابات مشترکان، ۲۴ میلیون مترمکعب نشت از مخازن و در نهایت ۱۳ میلیون مترمکعب ناشی از سرریز مخازن است.
بر این اساس میزان هدررفت آب در کشور در قالب آمار آب بدون درآمد نزدیک به پنج برابر کشور توسعه‌یافته آلمان است. این در حالی است که متوسط بارش سالانه در آلمان سه برابر متوسط بارش در ایران برآورد می‌شود. بر اساس بررسی به‌دست‌آمده از شرکت آب و فاضلاب کشور، ایران از ۱۷ کشور اروپایی با سرانه بارش بسیار بیشتر از ایران، درصد هدررفت بالاتری را به ثبت رسانده است.
درک شرایط اقلیمی ایران و روند عرضه و تقاضای آب در کشور، نشان می‌دهد مساله اصلاح الگوی مصرف در بخش آب، بسیار مهم‌تر از بسیاری از بخش‌های دیگر است که باید توجه ویژه‌ای از سوی سیاستگذاران، شهروندان و تولیدکنندگان و کارآفرینان به آن بشود. در حال حاضر ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان واقع شده و این امر باعث می‌شود میزان ورودی آب به کشور از طریق بارندگی بسیار اندک باشد؛ زیرا میزان بارندگی سالانه در کشور در حدود 250 میلی‌لیتر است در حالی که متوسط حجم بارندگی سالانه در جهان در حدود 860 میلی‌لیتر است. این میزان بارندگی در ایران حجمی بالغ بر 415 میلیارد مترمکعب آب را وارد کشور می‌کند و به دلیل آب‌های سطحی و نیز به دلیل اینکه 65 درصد از بارش‌ها در کشور در مناطق خشک و 20 درصد در مناطق نیمه‌خشک است و به دلیل گرمای بیشتر هوا نسبت به متوسط جهانی (متوسط دما در ایران 18 درجه است که از میزان متوسط دمای جهانی 15 درجه بیشتر است)، انباشت این حجم از منابع آبی به‌واسطه تبخیر 70درصدی آب‌های سطحی موجود و نزولات جوی، کاهش پیدا می‌کند و سالانه تنها 130 میلیارد مترمکعب منابع آب تجدیدشدنی باقی می‌ماند. از این میزان منابع آبی 20 درصد به منابع آبی زیرزمینی در دل زمین می‌پیوندد و تنها 104 میلیارد مترمکعب آب در دسترس باقی می‌ماند که در ایرانی با 80 میلیون جمعیت و حجم تولید ناخالص داخلی 1148 هزار میلیاردتومانی، باید نیاز بخش‌های مختلف نیازمند به آب اعم از صنعت، کشاورزی و بخش خانگی را پوشش دهد.
در حال حاضر 92 درصد از این میزان آب (104 میلیارد مترمکعب) در بخش کشاورزی، شش درصد در بخش خانگی و تنها دو درصد در بخش صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرد. در حال حاضر از حدود 5 /16 میلیون هکتار سطح زیر‌کشت محصولات کشاورزی در سال زراعی 94-93، بیش از 77 میلیون تن محصول زراعی تولید می‌شود و با وجود اینکه 47 درصد سطح زیر کشت دیم و 53 درصد کشت آبی است، 92 درصد از کل میزان محصولات تولیدی از زمین‌های آبی و تنها هشت درصد از زمین‌های دیم حاصل می‌شود و این نشان از تمرکز فعالیت‌های کشاورزی بر کشت آبی و بهره‌گیری از منابع آب سطحی و زیرزمینی دارد. اما طبق آمارهای استخراج‌شده در پژوهش‌های کشاورزی و زراعی، حدود 65 تا 70 درصد از آب مصرفی در بخش کشاورزی هدر می‌رود و طبق آمارهای مراکز آماری ایران و جهان، کارایی آب در بخش تولیدی کشاورزی، تنها 94 /0 کیلوگرم بر مترمکعب است که باید در سال 1400 به 6 /1 برسد. راندمان آبیاری در کل کشاورزی بخش تولید محصول و شبکه‌های توزیع و انتقال آب در حدود 43 درصد است که در بخش تولید راندمان در حد 59 درصد و در بخش توزیع و انتقال در حد 75 درصد است. راندمان روش‌های سنتی در آبیاری بخش کشاورزی که سهم قابل توجهی از آبیاری را تشکیل می‌دهد، 52 درصد است در حالی که در روش‌های آبیاری بارانی این بازده به 65 تا 70 درصد و در آبیاری قطره‌ای به 72 تا 80 درصد می‌رسد و این در حالی است که تنها 45 /1 میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی (حدود هشت درصد) دارای آبیاری تحت فشار هستند و دلیل عمده هدررفت آب در بزرگ‌ترین بخش مصرف‌کننده آب کشور، همین روش‌های آبیاری است.
در بخش شهری و خانگی و استفاده از آب شرب، که در حدود شش درصد از کل آب مصرفی را تشکیل می‌دهد، 30 تا 32 درصد اتلاف آب به سبب فرسودگی لوله‌های انتقال و توزیع آب رخ می‌دهد. از سوی دیگر از میزان آب مصرفی در شهرها، تنها 20 درصد برای مصارف شرب مورد نیاز است و در حدود 80 درصد از آب مصرفی در شهرها برای سایر موارد مورد استفاده قرار می‌گیرد که نیازی به هزینه‌های تصفیه ندارد.
در بخش صنعت نیز که تنها دو درصد از منابع تجدیدپذیر آب را مورد استفاده قرار می‌دهد، بیشترین مصرف آب مربوط به صنایع فولاد و ذوب‌آهن و نیز نیروگاه‌ها برای خنک‌کنندگی و نیز استفاده در فرآیندهای تولید بخار است که به عنوان مثال تولید هر کیلووات‌ساعت برق در نیروگاه‌های تولید برق، نیاز به 5 /2 لیتر آب دارد که نبود آب موجب توقف نیروگاه‌های تولید برق خواهد شد.
