خوشا جَستن

  آیسان تنها: «ما آزموده‌ایم در این شهر بخت خویش، بیرون کشید باید از این ورطه رخت خویش». این بیت از حافظ شیرازی دست‌مایه یکی از کاربران ایرانی توئیتر فارسی قرار گرفته تا به واسطه آن به مخاطبانش بگوید که در حال مهاجرت از ایران است. در این پست توئیتری تصویری هم ضمیمه شده. تصویری از دستان پاسپورت‌به‌دست درجغرافیای فرودگاه امام خمینی‌(ره). برای این تصویر ایرانیان بسیاری هم پیغام گذاشته‌اند و برای زن مسافر آرزوی روزهای بهتری کرده‌اند. برخی هم نوشته‌اند «خوشا جستی» یا «به ستاره‌ها به باران برسان سلام ما را». اما آیا ترک وطن به سودای تحقق آرزوها به رویای ایرانیان زیادی تبدیل شده است؟ به گواه مطالعات بسیاری مهاجرت در ایران دست‌کم در دوران معاصر قدمتی دیرینه دارد اما به هر حال به مرور زمان شتاب گرفته است. آمارهای سالنامه رصدخانه مهاجرت ایران 1400‌*، نشان می‌دهد که گرچه سهم مهاجران ایرانی از کل جمعیت ایران در سال ۱۹۹۰ میلادی معادل 4 /1 درصد بوده است، این میزان در سال 2020 به 2 /2 رسیده است. اما دلیل افزایش تعداد مهاجران ایرانی چیست؟ جواد صالحی‌اصفهانی، اقتصاددان معتقد است، «مهاجرت راهی است که طبقه متوسط برای فرار از تحریم‌ها برگزیده است». به عبارتی دیگر گرچه تحریم‌های آمریکا در راستای تضعیف اقتصاد ایران و فشار به گروه‌های مختلف مردم و فشار افراد جامعه صورت گرفته بود، اما در نهایت محاسبات طرف آمریکایی اشتباه از آب درآمد چرا که رویای رفتن برای بسیاری از ماندن و مبارزه کردن شیرین‌تر بود. «رضایت از زندگی»، عامل محرک بسیاری از مهاجران جهان است. دو اقتصاددان با نام‌های ولادیمیر اوتراخشنکو از مدرسه اقتصاد نوآ در لیسبون پرتغال و اولگا پوپووا از موسسه مطالعات شرق اروپا واقع در آلمان به بررسی اثرات رضایتمندی زندگی بر تصمیمات مهاجرتی افراد پرداخته‌اند. یافته‌های این دو اقتصاددان نشان می‌دهد مردم ناراضی از زندگی تمایل بیشتری به مهاجرت دارند. در واقع آنچه بیشتر ترغیب‌کننده افراد به مهاجرت قلمداد می‌شود بیشتر از طریق متغیرهای خرد اجتماعی-اقتصادی هم به صورت مستقیم و هم به صورت غیرمستقیم و از کانال رضایت از زندگی انجام می‌شود. با این تفاسیر چندان نباید به آینده هم امیدوار بود. اخیراً مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران نتایج یک نظرسنجی را منتشر کرده که نشان می‌دهد حدود ۵۹ درصد شهروندان امیدی برای بهتر شدن وضعیت آینده کشور ندارند. در این نظرسنجی، 8 /28 درصد معتقد بودند وضعیت کشور در سال آینده نسبت به الان بدتر می‌شود. بنابراین می‌توان در چشم‌انداز رو‌به‌رو همچنان شیب ‌گرفتن تمایل ایرانیان به مهاجرت را انتظار کشید. اما موضوع دیگری هم وجود دارد. ریچارد استارلین، اقتصاددان آمریکایی، در مطالعاتش نشان داده است که در موارد بسیاری حتی رضایت از زندگی ممکن است بعد از مهاجرت کمتر شود. طبق بررسی‌هایی که صورت گرفته افرادی که به دلیل جاذبه‌های مثبت کشور مقصد مهاجرت می‌کنند همواره موفق‌تر از افرادی هستند که به دلیل دافعه کشورهای مبدأ عزم کوچیدن از دیار خود دارند. این امر به ویژه برای کشوری که طبق گزارش رصدخانه مهاجرت ایران، رتبه پناهنده‌فرستی آن در سال 2020 معادل 22 از 194 بوده، حائز اهمیت است. این یعنی بسیاری از ایرانیان غصه‌ها و ناکامی‌های خود را هم در چمدان‌هایشان می‌گذارند و با خود به کشور رویاهایشان می‌برند.

* تهیه و تنظیم رصدخانه مهاجرت ایران، پژوهشکده دانشگاه صنعتی شریف