در مسیر تندباد
بحران زیست‌محیطی در شهرهای ایران چگونه اوج گرفت؟
فصول سرد سال که از راه می‌رسند به دلیل فقدان ریشه‌یابی ساختاری و رها شدن حوزه سلامت شهری، آلودگی مثل اژدهایی هفت‌سر بر آسمان شهرها سایه می‌افکند. تهران، تبریز، اصفهان، مشهد و شیراز و... به دلیل کیفیت پایین خودروها و سوخت، جمعیت بالا و فقدان مدیریت درست تبدیل به شهرهایی گاه خطرناک می‌شوند.
جواد حیدریان: بررسی چالش‌های مهم در ایران ما را به چند موضوع ویژه هدایت می‌کند. اگر بیکاری و فقر تا ابرچالش‌های مرتبط با محیط زیست و بحران سرزمینی در جای جای ایران را واکاوی کنیم به مساله سوءمدیریت و ناکارآمدی به عنوان علت اصلی بروز چنین ابرچالش‌هایی برمی‌خوریم. در این پرونده تلاش داریم در تشریح مختصر وضعیت چند استان در ایران و در روزهای بعد از حوادث غم‌انگیز آبان‌ماه 98 و در پس جاری شدن سیل در خوزستان و انتشار مرگبار آلودگی هوا در اغلب شهرهای بزرگ ایران، به مهم‌ترین ابرچالش‌های استان‌های ایران از جمله بیکاری، خشکسالی، آلودگی هوا، حوادث غیرمترقبه مانند سیل و زلزله در برخی مناطق کشور بپردازیم و به این پرسش پاسخ دهیم که بحران‌های محیط زیستی و دیگر بحران‌های انسان‌منشأ و حتی طبیعی از شهرهای ما چه می‌خواهند و نحوه مقابله با این ابرچالش‌ها از منظر حکمرانی و مدیریت سرزمین چگونه است؟ اگر از خشکسالی و کمبود آب که در فصول گرم و در طول یک دهه گذشته به‌طور دائم درباره آن تحقیق و بررسی صورت گرفته و آن را به عنوان یک ابرچالش تمامی ایران به رسمیت شناخته‌ایم بگذریم باید ابعاد زیست‌محیطی و اقتصادی دیگر چالش‌ها را مورد کنکاش قرار دهیم.
آلودگی هوا در تهران و کلانشهرها
فصول سرد سال که از راه می‌رسند به دلیل فقدان ریشه‌یابی ساختاری و رها شدن حوزه سلامت شهری، آلودگی مثل اژدهایی هفت‌سر بر آسمان شهرها سایه می‌افکند. تهران، تبریز، اصفهان، مشهد و شیراز و... به دلیل کیفیت پایین خودروها و سوخت، جمعیت بالا و فقدان مدیریت درست تبدیل به شهرهایی گاه خطرناک می‌شوند. شاخص آلودگی هوا در پاییز امسال تا مرز ppm 200 رسید. شرایطی که برای همه گروه‌ها خطرناک است. البته شهردار تهران همین چندی پیش در اظهار نظری گفته بود که باید شهر تهران با این حجم آلودگی تخلیه می‌شد. او گفته بود: «شب گذشته ذرات معلق در هوا به ppm ۲۰۰ رسیده بود و این حالت خطرناک است.» پیروز حناچی در ادامه سخنانش پا را فراتر از خطرناک توصیف کردن میزان آلودگی هوای پایتخت طی ساعات گذشته نهاد و تاکید کرد: «وقتی در چنین شرایطی قرار می‌گیریم، باید شهر تخلیه شود؛ البته این امر ناشی از تمرکز است و برای کنترل آلودگی هوا علاوه بر کاهش آلاینده‌ها، می‌بایست به مساله تمرکز هم توجه شود.»
اراک؛ شهری همیشه آلوده
کلانشهر اراک از جمله مناطقی در ایران است که پیوسته دچار آلودگی بوده است. آلودگی این شهر البته تفاوت معناداری با شهرهایی مثل تهران دارد چراکه کارخانه تولید آلومینیوم دهه‌هاست در این شهر تولید آلودگی می‌کند و ابرچالشی به نام آلودگی هوا و سلامت را در این منطقه دامن زده و هرگز راهکاری برای مدیریت آن ارائه نشده است. به دلیل وجود منابع متعدد انتشار آلودگی هوا در اغلب روزهای سال بیش از 50 درصد روزها در شهر اراک ناسالم است و همین موضوع این شهر را جزو هشت شهر آلوده کشور قرار داده است. نتایج تحقیقات یک دهه گذشته در اراک نشان می‌دهد بیشترین ضریب همبستگی پیرسون بین تعداد روزهای ناسالم به عنوان متغیر وابسته و متغیرهای مستقل به ترتیب مربوط به تعداد روزهای همراه با ذرات معلق، تعداد روزهای همراه پدیده اینورژن، سوخت پاک، تعداد روزهای همراه گردوغبار، کاهش تعداد خودروهای فرسوده و آلاینده و کاهش تعداد صنایع آلاینده است.
آلودگی تبریز را در خود غرق کرد
رسانه‌ها از تبریز گزارش داده‌اند، این شهر 8 /1 میلیون‌نفری مثل تهران، حال و روز خوشی ندارد؛ هوا آلوده است و دیگر خبری از دورنمای تماشایی کوه‌های سرخ‌فام عینالی در شمال به چشم نمی‌خورد؛ هوا چنان آلوده است که صبح زود به خیال «تبریز مه‌آلود» تصور می‌کنی همه جا را مه فرا گرفته است، اما خبری از شبنم هوای مه‌آلود نیست. با اینکه رسانه‌ها و فضای مجازی آکنده از خبرهای مربوط به آلودگی هوا و تاکید بر لزوم خودداری از خارج شدن از خانه است، اما فرقی به حال و روز خیابان‌ها و معابر و مراکز خرید شهر نکرده است. با وجود موقعیت جغرافیایی تبریز و اینکه شهری از نظر آب و هوایی سرد و مستعد حالت ایستایی و وارونگی هواست، شهری پر از صنایع آلاینده است. با این حال می‌توان گفت علاوه بر استقرار صنایع، این شهر و دیگر شهرهای بزرگ ایران از مساله نبود ارزیابی زیست‌محیطی و سوءمدیریت در مدیریت صنایع و سوخت خودروها و ترافیک شهری رنج می‌برد.
شاخص کیفیت هوای اصفهان «قرمز» شد
مرکز پایش و کنترل کیفیت هوای اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان از ابتدای دی‌ماه هوای شهر اصفهان را در وضعیت قرمز گزارش کرد. اداره کل هواشناسی اصفهان برای کلانشهر اصفهان و سایر شهرهای بزرگ استان و مناطق صنعتی، با توجه به کاهش فعالیت سامانه‌های جوی، نفوذ توده هوای سرد در سطح زمین، پایداری جو و تشکیل لایه وارونگی دما، افزایش و انباشت آلاینده‌های جوی را پیش‌بینی کرده است. هوایی که برای عموم مردم ناسالم اعلام شد. اصفهان اگرچه شهری گردشگرپذیر ولی کم‌آب و در موقعیتی کویری است اما شوربختانه به دلیل استقرار غلط و بدون ارزیابی صنایع بسیار آلاینده در دهه‌های گذشته تا اکنون یکی از بدترین هواهای آلوده در فصول سرد را دارد. شرکت‌های فولاد و صنایع مرتبط با آن نشان می‌دهد اساساً توسعه پایدار پیرامون اصفهان زیبا و تاریخی لحاظ نشده است و روند آلودگی در فصول سرد این شهر و حتی این استان را به یکی از خطرناک‌ترین مناطق ایران از نظر سلامت هوا تبدیل کرده است.
مراجعه دو هزار و ۴۲۶ نفر به دلیل آلودگی هوا به اورژانس
سخنگوی سازمان اورژانس کشور بعد از اینکه اغلب شهرهای بزرگ دچار وضعیت آلودگی هوا شدند، از مراجعه هزاران شهروند به مراکز درمانی خبر داده است. برای نمونه تنها در روز اول دی‌ماه با افزایش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ کشور، دو هزار و ۴۲۶ نفر به دلیل بیماری‌های قلبی و تنفسی به مراکز اورژانس استان‌های تهران، اصفهان، البرز، مرکزی، قزوین، قم، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی مراجعه کردند. مجتبی خالدی درباره آمار بیماران تنفسی و قلبی مراجعه‌کننده به بخش اورژانس مراکز درمانی به دلیل آلودگی هوا اظهار کرد: از این تعداد ۹۵۵ نفر به دلیل بیماری‌های تنفسی و هزار و ۴۷۱ نفر به دلیل بیماری‌های قلبی به این مراکز مراجعه کرده‌اند که استان تهران با هزار و ۲۰۹ مراجعه در صدر آمار قرار دارد. سخنگوی سازمان اورژانس کشور افزود: استان‌های آذربایجان غربی، اصفهان، آذربایجان شرقی، البرز و مرکزی در رده‌های بعدی مراجعات بیماران قلبی و تنفسی قرار گرفته‌اند. در استان‌های آذربایجان غربی، اصفهان، آذربایجان شرقی، البرز و مرکزی به ترتیب ۳۷۵، ۳۱۷، ۲۲۷، ۱۲۹ و ۷۱ نفر به بخش اورژانس مراکز درمانی مراجعه کرده‌اند.
کردستان؛ بیکاری و چالش هولناک کولبری و نان
همین چندی پیش ایران شاهد یکی از جانکاه‌ترین خبرهای تلخ ایام پرحادثه خود بود. آزاد و فرهاد خسروی شهروندان روستایی در اطراف مریوان که به دلیل فقر و مشکلات ناشی از آن در روزهای برفی به کوه زده بودند تا با کولبری به خانواده خود کمک کنند. دو برادر نوجوان هرگز به خانه بازنگشتند و شوربختانه در کولاک و سرمای برف ارتفاعات مریوان جان باختند و یک تراژدی تمام را برای همه ایران ایجاد کردند. مردم در عزای آنها با تکه نانی جسد یخ‌زده آنها را تشییع کردند. ریشه‌یابی این حادثه نشان می‌دهد عمق بیکاری در کردستان و البته بسیاری از شهرهای ایران تا چه اندازه است. شاید بتوان چالش کولبری در کردستان را یکی از ابرچالش‌های این مناطق کشور دانست. چالشی که با مرگ شهروندان که گاه از ارتفاع سقوط می‌کنند و گاه یخ می‌زنند عجین است.
سیستان و بلوچستان گردوغبار، خشکسالی و سیلاب
یکی از غم‌انگیزترین اشکال مدیریت سرزمین مناطق مختلف ایران در استان سیستان و بلوچستان اتفاق افتاده است. سرزمین وسیعی که با ابرچالش‌هایی مثل گردوغبار، خشکسالی، سیلاب و بیکاری شدید و حتی بی‌سوادی و گاه تروریسم مواجه است. اخیراً مساله قاچاق سوخت در این استان هم به مشکلات اضافه شده است. هم‌مرزی با پاکستان سبب شده قاچاقچیان سوخت از فرصت این استان برای قاچاق بهره ببرند اما به راستی سیستان و بلوچستان که با تنش‌های محیط زیستی بسیاری درگیر است، چگونه مدیریت می‌شود که هر روز یک ابرچالش تازه را در خود می‌بیند و مردمش کمترین سهمی از توسعه ولو ناپایدارش را ندارند.
لرستان؛ بیکاری، سیلاب و فرسایش خاک
روزهای آغازین سال ۹۸ بود که بارش‌های سیل‌آسا و جاری شدن سیل موجب شد تا لرستان به عنوان یک استان سیل‌زده در صدر اخبار قرار گیرد. خرابی در لرستان به اندازه‌ای بود که ستاد ویژه‌ای از دولت و نهادهای مسوول برای بازسازی تشکیل شد. مدیرکل بحران استان لرستان از خسارت 310میلیاردی سیل به این استان خبر داد. یکی از علل وقوع سیل ویرانگر در لرستان پاک‌تراشی جنگل‌های بلوط و کشت زیراشکوب جنگل عنوان شد. سیل اگرچه در زمره سوانح طبیعی دسته‌بندی می‌شود، اما بیشتر سیل‌ها حاصل دخالت‌های ناصحیح انسان در طبیعت بوده، کمااینکه سیلاب لرستان نیز تحت تاثیر دخالت‌های انسانی در محیط زیست به یک سیل ویرانگر تبدیل شد. باید به ابرچالش‌های لرستان، بیکاری بسیار بالا را نیز افزود. رقمی که تا سقف بالاترین نرخ بیکاری در ایران بالا می‌رود و تخریب طبیعت لرستان به عنوان یگانه راه درآمد و اقتصاد بسیاری از مردم، این فقر را گسترده‌تر می‌کند.
گیلان و مازندران؛ انباشت زباله و شیرابه و افزایش سرطان
استان‌های شمالی ایران به‌خصوص مازندران و گیلان به دلیل هجوم نزدیک به 30 میلیون گردشگر در سال جبهه اول انباشت زباله و در نتیجه پدید آمدن بحران‌ها و ابرچالش‌های مرتبط با آلودگی آب و خاک و افزایش سرطان است. نبود سامانه مدیریت زباله این ابرچالش را تشدید کرده است. دبیر ستاد توسعه انرژی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ایران پیشتر گفته که وضعیت میزان زباله و پسماند در دو استان گیلان و مازندران «فوق بحرانی» است. سیروس وطنخواه‌مقدم توضیح داده که به خاطر «عدم اراده جدی» در ادوار مختلف، سوءمدیریت، بخشی‌نگری، نبود اعتبارات و عدم سرمایه‌گذاری دولت وضع به این مرحله رسیده است و آمار شیوع بیماری‌های مختلف رابطه معناداری با میزان زباله‌ها دارد و این «هشدار خطرناکی» است که باید اقداماتی برای رفع این مشکل صورت گیرد.
کرمانشاه؛ زلزله‌ای که بیستون را لرزاند
وقوع زلزله سال گذشته در کرمانشاه و منطقه ازگله در سرپل ذهاب سبب شد کل منطقه کرمانشاه با ابرچالش‌های مرتبط با مدیریت اسکان، آواربرداری، ساخت‌وساز و گسترش بیکاری و فقر مواجه شود. مدیران استانی معتقدند 10 هزار میلیارد تومان برای جبران خسارت زلزله کرمانشاه نیاز است. زلزله 21 آبان‌ماه سال 96 در غرب کرمانشاه، بیش از پنج هزار میلیارد تومان خسارت وارد کرد. به نظر می‌رسد دولت اولویت کاری خود را ساخت مناطق زلزله‌زده قرار داده است و از همان ابتدای وقوع زلزله تاکنون رئیس‌جمهوری دو بار و تمامی اعضای هیات دولت نیز به تناوب به استان کرمانشاه سفر داشته‌اند، به گونه‌ای که برخی از وزرا چندین بار در مدت یک سال گذشته سفرهایی را با توجه به دغدغه‌ای که برای بازسازی این مناطق و رفع مشکلات مردم داشته‌اند، انجام داده‌اند اما راه به جایی نبرد و نشانه‌های این سوءمدیریت خود را در حوادث آبان سال 96 نشان داد.
