به سوی همگرایی ملی

جواد حیدریان: حیات اجتماعی در همه کشورها ماهیتی یکسان دارد اگرچه از نظر شکلی متاثر از رخدادهای مختلف و برهم‌کنش‌های متنوع است. جامعه در تعریف امروزی آن از چارچوب کلاسیک خانواده، طایفه، عشیره و قبیله خارج شده و زیست‌بومی انسانی است که نمی‌توان بدون در نظر گرفتن کنش‌ها و واکنش‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی برای آن هویتی مستقل قائل شد. شهروندان هر جامعه‌ای ترکیبی متناقض از همه اتفاقات هستند که در آن جامعه رخ می‌دهد و آنچه آنها را به تحرک وامی‌دارد یک «ما»ی جمعی است. البته امروزه دانشمندان علوم اجتماعی به سبب غلبه جهانی‌سازی پا را فراتر می‌گذارند و از مرزهای جغرافیایی گذر می‌کنند و از جامعه انسانی یا بشری نام می‌برند که در آن خواست‌ها و نیازهای یکسانی وجود دارد اگرچه روش‌ها و اندیشه‌های گاه متناقضی بر آن حاکم است.

جامعه ایران نیز جدای از تعاریف جامعه‌شناختی امروزی نیست. جامعه که در کشاکش سنت و مدرنیته میل به مدرن شدن داشته و در دوران گذار با چالش‌های سختی نیز درگیر بوده است و امروز نیز مسائل و مشکلات خود را دارد که حتماً محصول اتفاقات متعدد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی درون‌سرزمینی و گاه برون‌سرزمینی است. جامعه ایرانی امروزه درگیر بحران هویت نیز هست. اگرچه مشکلاتی مثل بیکاری، نابرابری و عدالت توانسته شکاف‌های طبقاتی و اجتماعی در آن ایجاد کند اما بی‌تردید هنوز قوام و دوام یک نظام اجتماعی مستحکم را دارد. با این حال برخی از جامعه‌شناسان با این نظریه موافق نیستند و معتقدند بعد از هجمه مدرنیته در ایران، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها و اصطلاحاً ابرچالش‌ها در جامعه شکل گرفته است. با این حال با اینکه آمارهای اجتماعی می‌گوید جامعه ایرانی امروز رقم قابل توجهی از نزاع، خشونت، بدخلقی، طلاق، افسردگی و خودکشی و مواردی از این دست را تجربه می‌کند اما اینها هیچ‌کدام نمی‌توانند به عنوان ابرچالش اجتماعی در ایران به حساب آیند چراکه آنچه جامعه ایرانی را در آینده تهدید می‌کند، گسست‌های ناشی از نابرابری اجتماعی و ضعف حکمرانی در توسعه متوازن است. امروزه آنچه می‌تواند یک خطر بالقوه برای جامعه ایرانی باشد، واگرایی قشری و طبقاتی است. البته سوی دیگر این تلقی کسانی نشسته‌اند که این مشکل را در مقیاسی جهانی می‌سنجند و بر این باورند که ایران و نظام خانواده و قومی در ایران هنوز یکی از همگراترین نظام‌های اجتماعی جهان است. اما با حکمروایی خوب و همگن و با رعایت اصول آزادی‌های اجتماعی و پیوست‌های فرهنگی آن و ایجاد یک توسعه پایدار مبتنی بر رعایت حقوق و مشارکت شهروندان، چالش‌های جامعه ایرانی به سادگی قابل گذر است. در این پرونده به بررسی چالش‌های اجتماعی ایران می‌پردازیم و به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهیم که آیا جامعه ایرانی با ابرچالش جدی مواجه است و نقش اقتصاد و مسائل معیشتی در شکل‌گیری ابرچالش‌های اجتماعی چیست؟ آیا می‌توان بدون در نظر داشتن این کنش‌ها و واکنش‌ها در حوزه‌های مختلف بر مشکلات جامعه ایرانی فائق شد؟