افتخار به شکست

ناگهان بخش بزرگی از جهان ایستاد. رایانه‌ها دچار قطعی بزرگ فناوری اطلاعات شدند که خدمات‌رسانی بسیاری از مجموعه‌ها را با مشکلات اساسی روبه‌رو کرد. شرکت‌ها، بانک‌ها و خطوط هوایی در سراسر جهان با اختلال بی‌سابقه‌ای در فعالیت‌ها روبه‌رو شدند و قدرت عملیاتی خود را از دست دادند. مردم برای نخستین‌بار برای ساعاتی به زندگی بدون تکنولوژی پرتاب شدند و سردرگمی، بزرگ‌ترین مشکلی بود که برایشان ایجاد شد. مشکل بزرگی که بخش وسیعی از جهان را تحت تاثیر قرار داد، سبب شد هزاران نفر از کارکنان شرکت‌های مختلف جهان امکان ورود به رایانه‌های خود را نداشته باشند. این مشکل، مشاغل مختلف را تحت تاثیر قرار داد و دامنه آن از فعالیت‌های مالی تا مراقبت‌های بهداشتی و درمانی گسترش پیدا کرد. مشکلی که در به‌روزرسانی نرم‌افزار امنیتی یکی از شرکت‌های زیرمجموعه مایکروسافت به نام CrowdStrike رخ داد، «بزرگ‌ترین اختلال فناوری اطلاعات در تاریخ» را رقم زد و کسب‌وکارهای جهانی را از کار انداخت. در پی این اتفاق، سهام CrowdStrike نیز نزدیک به 11 درصد سقوط کرد. اما این پایان کار نبود. پخش‌کننده‌های تلویزیونی نیز آفلاین شدند، سفرهای هوایی، شکل جدیدی از خدمات‌رسانی به صورت دستی را تجربه کردند و توقف هواپیماها، بار ترافیکی وحشتناکی را برای فرودگاه‌ها ایجاد کرد. داروخانه‌ها و مراکز درمانی هم با کاهش سرعت روبه‌رو شدند و برای ساعاتی، بخش زیادی از کسب‌وکارهای فعال دنیا خدمات خود را به صورت دستی به مخاطبانشان ارائه کردند. ایالات‌متحده بیش از بقیه کشورهای جهان این مشکل را احساس کرد. تخمین زده شده که 911 خاموشی گسترده در این کشور رخ داده که منشأ آن نیز اختلال ایجادشده در سیستم‌های رایانه‌ای بوده است. بسیاری از کارشناسان تاکید کردند که این حادثه، ماهیت به‌هم‌پیوسته و شکننده زیرساخت‌های دیجیتالی را که از فعالیت‌های روزانه در سراسر جهان پشتیبانی می‌کند، به نمایش می‌گذارد.

چین مصون ماند؛ دنیا نگران شد

حتی با وجود اینکه قطعی جهانی فناوری اطلاعات مایکروسافت، بخش‌های وسیعی از جهان را تحت تاثیر قرار داد، یک کشور تا حد زیادی از قطعی جهانی مصون ماند. حتی زمانی که بانک انگلستان، قابل اعتمادترین بانک در جهان هم به دلیل مشکل ایجادشده در زیرساخت‌های مایکروسافت با مشکل روبه‌رو بود، چین به عنوان یکی از کشورهای پیشرفته جهان، بدون مشکل به فعالیت‌های خود ادامه می‌داد و بخش‌های مختلف کسب‌وکار این کشور همچنان مثل گذشته به خدمات‌رسانی خود ادامه داد. آن‌گونه که روزنامه ساوت چاینا مورنینگ پست خبر داده، کسب‌وکارهای خارجی و هتل‌های زنجیره‌ای فعال در چین به دلیل این اختلال با مشکل روبه‌رو شدند، اما خدمات زیرساختی موسسه‌ها و مجموعه‌های چینی تا حد زیادی تحت تاثیر این رخداد قرار نگرفتند. حتی فرودگاه‌های کشورهای همسایه چین، مانند هند، نپال و پاکستان نیز با مشکلاتی در زمینه عملیات فرودگاهی و خطوط هوایی مواجه بودند، اما فرودگاه‌های پکن و شانگهای چین عملکرد عادی خود را پشت سر گذاشتند. کارشناسان گفته‌اند که مصونیت چین از این اختلال جهانی به دلیل کاهش اتکای این کشور به سیستم‌های‌عامل‌ ثالث مانند ارائه‌دهندگان خدمات خارجی پیرامون امنیت سایبری، حوزه‌های عملیاتی و فعالیت‌های اجرایی است. چین در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های بسیاری برای کاهش استفاده از سیستم‌های‌عامل‌ و سخت‌افزارهای خارجی در بخش‌های مختلف زیرساختی خود انجام داده و با معرفی سیستم‌های‌عامل‌ جدید و بومی، تلاش کرده وابستگی خود را به نمونه‌های خارجی کاهش دهد. در پی این اتفاق، زمانی که چین، آرام‌ترین روزهای خود را در حوزه سایبری و فناوری اطلاعات تجربه می‌کرد، متخصصان IT در سراسر جهان به تکاپو افتاده بودند تا مشکلات ایجادشده در زیرساخت‌های مایکروسافت، به کسب‌وکارها و خدمات شرکت‌هایشان نفوذ نکند. کریس دنبیگ وایت که به عنوان مدیر ارشد امنیت در Next DLP فعالیت می‌کند، اعتقاد دارد، «اختلال گسترده ناشی از به‌روزرسانی معیوب CrowdStrike یک حقیقت مهم را آشکار کرده است: اصول امنیت سایبری، اگرچه ضروری است اما بسیار پیچیده هستند». او همچنین بر نیاز به آزمایش دقیق و ارتباط باز بین فروشندگان، متخصصان فناوری اطلاعات و کاربران نهایی برای جلوگیری از چنین مسائل گسترده‌ای تاکید کرد. الکساندر یامپولسکی، مدیرعامل SecurityScorecard هم پس از این اتفاق، به خطر سیستماتیک ناشی از انحصارات فناوری پرداخته و گفته، «اختلال اخیر جهانی در حوزه فناوری دیجیتال، یادآور شکنندگی و خطر تمرکز سیستماتیک در فناوری‌هایی است که با زندگی روزمره مردم سروکار دارد؛ خطوط هوایی، بانک‌ها، مخابرات، بورس و بسیاری دیگر از کسب‌وکارها بر اثر این اختلال آسیب دیدند که لازم است رویکردی متنوع برای مدیریت فناوری در پیش گرفته شود». او به سازمان‌ها پیشنهاد کرد استفاده از ابزارهای جایگزین را برای کاهش خطرات چنین اختلال‌هایی مورد توجه قرار دهند.

ایران مصون ماند؛ تندروها خوشحال شدند

اختلال جهانی ناشی از به‌روزرسانی ناقص مایکروسافت مدت زمان زیادی طول نکشید، اما جهان را تحت تاثیر قرار داد. در شرایطی که بخش زیادی از جهان درگیر این مشکل بود، آب در دل کسب‌وکارهای ایرانی تکان نخورد! مسئولان ایرانی از همان ساعات اولیه انتشار خبر اختلال جهانی در فعالیت‌های زیرساختی مایکروسافت، اعلام کردند که فرودگاه‌های کشورمان «به دلیل استفاده از نرم‌افزارهای بومی» هیچ مشکلی نداشته‌اند. مرکز ملی فضای مجازی نیز اعلام کرد، «ایران به دلیل تحریم‌ها، از سرویس‌های مایکروسافت استفاده نمی‌کند و سرویس‌های بومی از مدت‌ها قبل جایگزین سرویس‌های خارجی شده‌اند». مدیرعامل فرودگاه امام خمینی (ره) نیز تاکید کرد، «این فرودگاه به دلیل استفاده از نرم‌افزار داخلی، از اختلال پیش‌آمده در فرودگاه‌های جهان مصون مانده است». به گفته او، «سیستم‌های نرم‌افزار فرودگاه پیش از این توسط یک شرکت فرانسوی پشتیبانی می‌شد که باید مرتب از طریق آن شرکت مورد پشتیبانی و حمایت قرار می‌گرفت؛ بنابراین برنامه‌ریزی شد که نرم‌افزار ایرانی تهیه شود». این موضوع نشان می‌دهد ایران به دلیل اعمال تحریم‌های گسترده در فناوری‌های دیجیتال، بخش بزرگی از ارتباط خود را با جهان از دست داده و کاربران با محدودیت‌های بسیاری روبه‌رو شده‌اند. محدودیت‌هایی که استفاده از نرم‌افزارها را محدود یا غیرممکن کرده و متعاقب آن، ایران از چنین اختلالی مصون مانده و مسئولان دولتی را در تخت آسایش و خوشحالی فرو برده است. بررسی بازارهای جهانی فناوری اطلاعات نیز نشان می‌دهد در شرایط کنونی، فقط دو کشور در معرض تحریم‌های شدید فناوری و به ویژه فناوری دیجیتال قرار گرفته‌اند که ایران یکی از این دو کشور است. این کشور به دلیل نگرانی‌های جهانی درباره برنامه‌های هسته‌ای هدف تحریم‌های بین‌المللی قرار گرفته که بخش زیادی از این تحریم‌ها از سوی ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا ایجاد شده است. این تحریم‌ها تاثیر قابل ‌توجهی بر توانایی ایران برای دسترسی به فناوری پیشرفته دیجیتال و مشارکت در اقتصاد دیجیتال جهانی داشته است. یکی از پیامدهای اساسی این تحریم‌ها بر بخش فناوری دیجیتال ایران، دسترسی محدود به محصولات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری ضروری است. شرکت‌هایی مانند مایکروسافت و گوگل به دلیل تحریم‌ها از فروش محصولات و خدمات خود به افراد و مشاغل ایرانی منع شده‌اند. این اتفاق شرایطی را پدید آورده که طی آن کاربران ایرانی دسترسی محدودی به برنامه‌ها و خدمات نرم‌افزاری محبوب دارند که در نتیجه، مانع از توانایی آنها برای رقابت در بازار جهانی دیجیتال شده است. در کنار این موضوع، تحریم‌ها توانایی ایران برای واردات قطعات سخت‌افزاری ضروری برای دستگاه‌های دیجیتال را نیز محدود کرده که باعث بروز کمبود محصولات فناوری پیشرفته در کشور شده و کسب‌وکارهای ایرانی را برای نوآوری و رقابت با همتایان بین‌المللی خود با مشکل روبه‌رو کرده است. همین عامل نیز سبب شده بخش فناوری دیجیتال ایران از نظر نوآوری و رقابت از دیگر کشورهای جهان عقب بماند.

آینده روشن نیست

خوشحالی مسئولان دولتی از تحت تاثیر قرار نگرفتن زیرساخت‌های فناوری دیجیتال ایران در اختلال‌های اخیر و ناراحتی فعالان بخش‌های مختلف حوزه IT دو روی سکه‌ای است که نشان می‌دهد ایرانی‌ها با مشکلات زیادی در ارتباطات جهانی خود روبه‌رو هستند. نیما نامداری، مدیرعامل پلت‌فرم کارنامه که دانش‌آموخته دانشگاه‌های علم و صنعت و شهید بهشتی است، اعتقاد دارد آنچه امروز در فضای فناوری دیجیتال ایران می‌گذرد، ناشی از انتخاب‌هایی است که در سیاست‌های ارتباطی بین‌المللی خود تعریف کرده‌ایم: «رشد در صنعت فناوری‌های دیجیتال فقط با تعاملات بین‌المللی اتفاق می‌افتد؛ نمی‌توانیم شرکت یا استارت‌آپی را راه‌اندازی کنیم که اصلی‌ترین هدف فعالیت آن شرکت، تولید محصولات مدرن است اما به بازارهای جهانی دسترسی نداشته باشیم؛ شرکت‌های داخلی برای دسترسی به بازارهای جهانی باید روی دوش تجربه شرکت‌های دیگر در گوشه و کنار جهان بایستند؛ نمی‌توان تاکید کرد نرم‌افزاری که در ایران تولید می‌شود، فقط در کشورمان مورد استفاده قرار بگیرد.» به اعتقاد او، توسعه در صنعت دیجیتال در کنار همه سختی‌ها، فقط از طریق رقابت امکان‌پذیر است و این امکان اکنون از شرکت‌های ایرانی گرفته شده است: «اگر به عنوان فعال صنعت فناوری دیجیتال بخواهیم یک فعالیت ارزشمند انجام دهیم، باید بتوانیم با خارجی‌ها رقابت کنیم و از ویژگی‌ها و مزیت‌های بازارهای جهانی هم بهره‌مند شویم؛ اما متاسفانه این امکان را از دست داده‌ایم و به نظر من، در سال‌های آینده اگر تحریم‌ها و انزوا همچنان وجود داشته باشد، نمی‌توانیم شاهد رشد مطلوبی در صنعت دیجیتال باشیم.» بر اساس تحلیل‌های نیما نامداری، محدودیت‌های پیش پای فعالان فناوری دیجیتال ایران ناشی از دو دلیل عمده است؛ تحریم‌های بین‌المللی و تحریم‌های داخلی؛ «انزوای نرم‌افزاری که در ایران با آن روبه‌رو هستیم از یک‌سو به دلیل تحریم‌های بین‌المللی است که سبب شده دسترسی به نرم‌افزارهای خارجی برای ما بسیار محدود شود؛ در واقع، شرکت‌های تولیدکننده نرم‌افزار از نظر فنی و از نظر تجاری اجازه استفاده از این نرم‌افزارها را به ما نمی‌دهند. از طرف دیگر، ما در حوزه تکنولوژی دیجیتال با تحریم‌های داخلی خودخواسته روبه‌رو هستیم؛ دستگاه‌های دولتی مانند سازمان پدافند غیرعامل، استفاده از نرم‌افزارهای متعددی را در ایران ممنوع کرده‌اند؛ همه سازمان‌های دولتی مجبور هستند از آنتی‌ویروس‌ها و نرم‌افزارهای امنیتی خاصی که مورد تایید سازمان پدافند غیرعامل است استفاده کنند؛ شرکت‌های بخش خصوصی هم به دلیل فیلترینگ مجبور هستند نرم‌افزارهای خارجی را با استفاده از VPN باز کنند که سرعت اجرا را به اندازه‌ای کاهش می‌دهد که کاربران ترجیح می‌دهند عطای آن را به لقایش ببخشند». به گفته او، «زمانی که درباره فناوری دیجیتال صحبت می‌کنیم، باید بدانیم که این فناوری در ذات خود، فراتر از مرزها عمل می‌کند؛ منطق رشد مقیاس‌پذیر فناوری دیجیتال بر این اساس گذاشته شده که شرکت‌ها و کاربران با یکدیگر تبادل داشته باشند و این تبادل می‌تواند تبادل داده، سرویس و اجزای دیگر باشد؛ اما در کشور ما تصمیم گرفته شده که این منطق نادیده انگاشته شود و با ایجاد یک جزیره، سرویس‌های داخلی ساخته شود و در نهایت خودمان را از مجموعه بزرگ مزایا و منافع ناشی از ارتباط فرامرزی محروم کرده‌ایم؛ متاسفانه با این رویکرد تصمیم گرفته‌ایم خودمان را از به اشتراک گذاشتن دانش محروم کنیم که در نتیجه آن، به اختراع خدمات از صفر روی آورده‌ایم، خدمات را گران دریافت می‌کنیم و البته مجبور شده‌ایم از سرویس‌های باکیفیت استفاده نکنیم!»

از شکست، افتخار می‌سازیم!

آسیب ندیدن زیرساخت‌های ارتباطی ایران از بحران اخیر مایکروسافت غیرقابل تصور نیست. حوزه فناوری دیجیتال ایران تبدیل به جزیره‌ای شده که تلاش می‌کند با استفاده از نسخه‌های غیرقانونی سیستم‌های‌‌عامل‌ و نرم‌افزارهای بین‌المللی و همچنین بهره‌برداری‌های نصفه‌و‌نیمه از نرم‌افزارهای بومی، گلیم خود را از آب فناوری دیجیتال بیرون بکشد. نیما نامداری اعتقاد دارد، بخشی از این مشکل به دلیل سیاست‌های کلی ایران در حوزه بین‌المللی ایجاد شده است: «تحریم، محصول تصمیم سیاسی بلندمدتی بوده که سبب شده ایران از جهان جدا شود؛ تصمیم به انزوا، یک تصمیم فراتر از سطح صنعت و تکنولوژی است اما نتایج خود را در این بخش نشان می‌دهد و متاسفانه این نتایج منفی بسیار ملموس هستند؛ تصمیم به انزوا سبب شده مردم ایران از استفاده از محصولات و سرویس‌های جدید، به‌صرفه و متنوعی که در جهان وجود دارد محروم شوند. در این شرایط، مردم باید منتظر شوند مدل بومی‌شده هر نرم‌افزار خوبی که در جهان وجود دارد در داخل کشور ساخته شود و در نهایت از یک نسخه پیش‌پاافتاده و ضعیف به جای نرم‌افزارهای خارجی استفاده کنند.» به گفته او، مسئولان دولتی ایران که اکنون از تحت تاثیر قرار نگرفتن سیستم‌های ایران از اختلال اخیر خوشحال هستند، به واقعیت‌های دیگر توجه نمی‌کنند: «مسئولان دولتی ما خوشحال هستند و می‌گویند سیستم‌های ارتباطی همه جهان قطع شده اما ما با هیچ مشکلی روبه‌رو نشدیم؛ این هم از توانایی مسئولان دولتی ایرانی است که می‌توانند از شکست، افتخار بسازند! درست است؛ ما چند ساعتی دچار اختلال نشدیم اما در 365 روز سال، توانایی استفاده از هیچ سیستم بین‌المللی را که در حوزه فناوری دیجیتال فعال است نداریم! سیستم‌های فرودگاهی، پرداخت و خدمات‌رسان ما به سرویس‌های جهانی وصل نیست و طبیعی است که کاربران ما نتوانند از سرویس‌های جهانی استفاده کنند؛ در واقع، ما در 365 روز سال از تکنولوژی‌های جهانی در حوزه دیجیتال محروم هستیم!» این صحبت‌های مدیرعامل کارنامه در حالی مطرح می‌شود که بر اساس جدیدترین گزارش تکنولوژی دیجیتال منتشرشده از سوی کمیسیون اروپا، در کشورهایی که تحت تحریم‌های بین‌المللی قرار گرفته‌اند، مانند ایران و کره شمالی، طراحی سیستم‌‌های‌عامل‌ و فناوری‌های دیجیتال بومی به دلیل دسترسی محدود به فناوری و محصولات نرم‌افزاری خارجی به یک ضرورت تبدیل شده است. این کشورها به دلیل تحریم‌های جامعه بین‌المللی با چالش‌های قابل‌ توجهی در دسترسی به فناوری پیشرفته دیجیتال و سیستم‌های عامل مواجه شده‌اند. در نتیجه، آنها مجبور شده‌اند راه‌حل‌های فناوری دیجیتال بومی خود را برای رفع نیازهای جمعیت و صنایع خود توسعه دهند. بر اساس این گزارش، توسعه فناوری دیجیتال بومی و سیستم‌های‌عامل‌ در کشورهای تحت تحریم، نگرانی‌هایی را در مورد انزوای فناوری، مشکلات سازگاری با استانداردهای بین‌المللی و دسترسی محدود به بازارهای جهانی ایجاد می‌کند. فقدان قابلیت همکاری با محصولات اصلی فناوری می‌تواند مانع نوآوری، همکاری و رقابت در اقتصاد دیجیتال جهانی شود. علاوه بر این، هزینه‌های اقتصادی توسعه و نگهداری راه‌حل‌های فناوری دیجیتال بومی، به‌ویژه برای کشورهایی با منابع و تخصص محدود در بخش فناوری، می‌تواند قابل توجه باشد. نیاز به سرمایه‌گذاری مستمر در تحقیق و توسعه، به‌روزرسانی نرم‌افزار، اقدامات امنیت سایبری و پشتیبانی فنی، بودجه دولت را زیر فشار قرار می‌دهد و سرعت پیشرفت تکنولوژی را کاهش می‌دهد.