راز انقلاب‌های عربی، بازارهای آزاد است
حقوق مالکیت و اقتصاد غیررسمی
چند هفته پیش بود که من به دیدار سالم بوعزیزی برادر کوچکتر میوه‌فروش شجاع تونسی رفتم که با فدا کردن جان خویش باعث خیزش اعراب شد. از وی پرسیدم اگر از برادرت در بهشت بپرسیم امید داشت با این از خود‌گذشتگی خود چه چیزی نصیب جهان عرب شود، او چه خواهد گفت؟ وی بدون مکث گفت: «او خواهد گفت فقرا نیز حق کسب و کار و خرید و فروش داشته باشند.»
چند هفته پیش بود که من به دیدار سالم بوعزیزی برادر کوچکتر میوه‌فروش شجاع تونسی رفتم که با فدا کردن جان خویش باعث خیزش اعراب شد. از وی پرسیدم اگر از برادرت در بهشت بپرسیم امید داشت با این از خود‌گذشتگی خود چه چیزی نصیب جهان عرب شود، او چه خواهد گفت؟ وی بدون مکث گفت: «او خواهد گفت فقرا نیز حق کسب و کار و خرید و فروش داشته باشند.» یادآوری آن جمله در حال حاضر اهمیت زیادی دارد چرا که کارشناسان به شدت سرگرم بحث درباره چالش‌های آینده انقلاب عربی هستند و کشورها نیز می‌خواهند مطالبه دموکراسی و پایبندی به اسلام را با سکولاریسم و قدرت قبیله‌ای متوازن سازند.
با وجود سرنگون شدن سه رهبر خودکامه، به اجماع عظیمی که باعث این خیزش مردمی شد اعتبار کافی داده نشده است- منظور از این اجماع، اشتیاق خیل طبقات فرودست جامعه است که می‌خواهند در نظام اقتصاد بازار قانونی به کار و فعالیت مشغول باشند. با وجود تنوع فرهنگی زیاد، اقتصاد غیررسمی یک حلقه مشترک در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا‌ست. توجه به این بخش، کلید رشد آینده و ثبات خواهد بود.
اراده برای تغییر زمانی اوج گرفت که طارق محمد بوعزیزی جوان 26 ساله در مقابل ساختمان فرمانداری در شهر سیدی‌بزید در دسامبر 2010 خود را به آتش کشید تا اعتراضش را به ضبط اجناس خود نشان دهد. یک روز پس از این که او خودش را آتش زد هزاران نفر در شهر وی و روستاهای اطراف به خیابانها ریختند. هنوز چند هفته نگذشته بود که بیش از 180 میلیون نفر از اعراب که در بازارهای غیررسمی و اطراف آنها در خاورمیانه و شمال آفریقا کار می‌کردند به شکل لشکری بدون قدرت ظاهر شدند و فریادهای خود را به آسمان رساندند. میلیون‌ها نفر زیر پرچم اصلاحات به راهپیمایی پرداختند. بر اساس پژوهشی که توسط همکاران من انجام شد دست‌کم 37 کاسب از الگوی ناامیدانه وی پیروی کرده و خود را به آتش کشیدند (13 نفر دیگر در تونس، 17 نفر در الجزایر، چهار نفر در مصر، سه نفر در مراکش و جاهای دیگر).
مردم منطقه با وضعیت ناگوار وی آشنا بودند و با او همدردی می‌کردند: همانند 50 درصد از اعرابی که کارگری می‌کنند، بوعزیزی کارآفرینی بود که در حاشیه اقتصاد قانونی کار می‌کرد و در راه به دست آوردن حق نگه‌داشتن اموال و انجام کسب و کار بدون آزار مقامات فاسد، جانش را فدا کرد.
اگر رهبران جدید منطقه می‌خواهند تفاوتی در اوضاع به وجود آورند باید طبقات فرودست دارای چنین خصلت سرمایه‌داری امیدوارانه را قدر نهند. جنبشی فراملی که روابط قبیله‌ای عربی، زبانها، محیط‌ها و فرهنگ‌های سیاسی متفاوت‌تر را در بر می‌گیرد نیروی محرکه اصلی در ماه‌ها و سال‌های آینده خواهد بود.
اگر بخواهیم از مارکس درسی بیاموزیم، این است که آدم‌های بدون قدرت، زمانی که باخبر می‌شوند در درد و رنج مشترکی سهیم هستند، در یک طبقه انقلابی ظهور پیدا می‌کنند. به ویژه اگر یک شهید تجسم آن رنج و آمال باشد. هیچ تردیدی نیست که میلیون‌ها عرب بوعزیزی را به عنوان یک نماد و تصویر می‌بینند. مهدی بلالی دانش‌آموخته رشته فناوری اطلاعات که به کاسبی در بازار لاریانا در تونس سرگرم است به من گفت: «ما همه محمد بوعزیزی هستیم.» برای درک این جمله، باید جزییات حادثه را بفهمیم: بوعزیزی در ساعت یازده و نیم ظهر، یک ساعت پس از این که یک پلیس زن با پشتیبانی دو افسر شهرداری، دو جعبه صندوق گلابی (15 دلار)، یک جعبه موز (9 دلار)، سه جعبه سیب (22 دلار)، و یک ترازوی برقی دست دوم (179 دلار) وی را ضبط کردند، فندک خود را روشن کرد. اگرچه ممکن است مجموع این 225 دلار در ظاهر توجیه‌کننده خودکشی نباشد، اما واقعیت این است که بوعزیزی در نقش یک کاسب در یک کلام نابود شده بود. بوعزیزی بدون این کالاها، توانایی سیر کردن شکم خانواده خود به مدت بیش از یک ماه بعد را نداشت. از آنجا که اجناس وی به صورت نسیه خریداری شده و او چیزی نفروخته بود که بدهی خود را به طلبکاران بپردازد، اینک ورشکسته‌ای بیش نبود. با مصادره شدن ابزارهای کار، او سرمایه خویش را به کل از دست داد. زیرا قرارداد مرسوم پرداخت روزانه سه دینار به مقامات برای داشتن حق مالکیت پارک چرخ دستی فروش وی در دو یارد مربع فضای عمومی به پایان رسیده بود، او دسترسی غیررسمی خویش به بازار را از دست داد. بدون مالکیت و تجارت، اینک اشتهار وی به عنوان فروشنده قابل اتکای کالاها در تنها بازاری که وی می‌شناخت تضعیف شده بود. بوعزیزی حقوق‌بگیر نبود. او یک کارآفرین امیدوار و رو به رشد بود. به گفته مادر و خواهرش، هدف بوعزیزی جمع‌آوری سرمایه لازم برای بزرگ کردن کسب‌وکارش بود. با این حال وقتی ما به بررسی سوابق و قوانینی پرداختیم که وی برای حصول این هدف باید رعایت می‌کرد، متوجه شدیم چنین کاری ناممکن بود. برای کسب اعتبار لازم جهت خرید وانت بار مورد نیاز، بوعزیزی باید ثابت می‌کرد که وثیقه قانونی معتبری دارد. تنها وثیقه قانونی که او در دسترس داشت خانه پدری‌اش در سیدی‌بزید بود. اما او هرگز نتوانسته بود سند این ملک را در دفتر ثبت املاک به ثبت رساند، امری که شرط قانونی برای استفاده از خانه به عنوان ضمانت وام است. طی کردن چنین مراحلی 499 روز کاغذبازی اداری و 2976 دلار هزینه نیاز داشت. برای تشکیل کسب و کار قانونی، بوعزیزی باید یک بنگاه مالکیت شخصی کوچک تاسیس می‌کرد. این کار نیازمند 55 مرحله اداری طی 142 روز و هزینه کردن حدود 3233 دلار بود (12 برابر درآمد خالص ماهانه بوعزیزی بدون احتساب هزینه‌های نگهداری و خروج) حتی اگر او پول و وقت لازم را پیدا می‌کرد تا یک بنگاه مالکیت شخصی ایجاد کند قانون به وی امکان نمی‌داد منابع مالی جدید را به روش‌های زیر تجمیع کند: شرکای جدیدی بیاورد، برای حمایت از دارایی‌های خانوادگی مسوولیت‌ها را محدود کند و سرانجام سهام منتشر کند تا سرمایه‌گذاری جدید را به تصرف درآورد. نیروهای بازار آزاد وارد جهان عرب شده‌اند- حتی اگر دولت‌ها، آنها را دعوت به ورود نکرده باشند. رهبران سیاسی باید بفهمند پس از این که بوعزیزی خود را به آتش کشید و همتایان وی به اعتراض برخاستند، اعراب فقیر حالا دیگر خارج از بازار نیستند بلکه در داخل بازار دقیقاً در کنار آنها ایستاده‌اند. اجماع اعراب در آینده بدون تردید چیزهایی بیش از صرف رهایی و آزادسازی فقرای کارآفرین را در بر می‌گیرد. اما رهبران خاورمیانه و آفریقا اگر بخواهند آنچه را انقلاب صنعتی به بار آورد فراموش کنند، زیان سنگینی خواهند دید: اگر آنها برخورد با اساسی‌ترین نواقص و ضعف‌های نهادی را که بیشتر اعراب را فقیر ساخت در دستور کار خود قرار ندهند، سرانجام درها را به روی ضد‌دموکرات‌ها و دشمنان مدرنیته باز خواهند کرد که با نام آنها با دموکراسی و مدرنیته می‌جنگند.
