همسایه پرحاشیه

آذربایجان کشور نفت‌خیزی است که در دو دهه گذشته خود را از یک کشور تازه استقلال‌یافته و در حال مبارزه، به یک بازیگر بزرگ انرژی در منطقه تبدیل کرده است. با این حال این کشور در سال‌های گذشته وارد ماجراجویی‌هایی شده که آینده اقتصادش را تهدید می‌کند. جنگ و درگیری با ارمنستان، خط و نشان کشیدن برای ایران و گسترش روابط با اسرائیل برای این کشور تهدیدهایی ایجاد کرده که، بی‌ثباتی و نااطمینانی و توقف سرمایه‌گذاری کوچک‌ترین عواقب این سیاست‌هاست.

 آذربایجان برای اینکه به وضع امروز برسد، روزهای پرچالش زیادی را پشت سرگذاشته است. این کشور از سال 1918 تا سال 1920 کشوری مستقل بود اما پس از آن به اتحاد جماهیر شوروی الحاق شد. آذربایجان در سال 1936 به یک جمهوری سوسیالیستی تبدیل شد و در سال 1991 اعلام استقلال کرد.

بیش از نیمی از جمعیت آذربایجان شهرنشین است. باکو مرکز آذربایجان از روز نخست، هدف دولت برای پیشرفت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بوده و در حال حاضر هم در شرایط خوبی به سر می‌برد اما به نظر می‌رسد آن بخش از آذربایجان که شهرنشین نیست و همچنان جزو مناطق روستانشین محسوب می‌شود، چندان مورد توجه دولت برای توسعه و پیشرفت نبوده است. بر اساس گزارش بانک جهانی تولید ناخالص داخلی این کشور از سال 2003 تقریباً 10 برابر شده است. اما توسعه اقتصادی در جمهوری آذربایجان نابرابر بوده و فقر همچنان یک مساله اصلی است. تاریخ و موقعیت آذربایجان مزیت‌ها و همچنین مشکلات فراوانی برای این کشور به وجود آورده است. موقعیت استراتژیک این کشور در دریای غنی از هیدروکربن خزر بین آسیا، اروپا و خاورمیانه، مملو از امتیازات اقتصادی است.

تاریخ پر از تلاطم آذربایجان نیز فرهنگ منحصربه‌فردی به این کشور بخشیده اما در عین حال تهدیدهای امنیتی در داخل و خارج به همراه داشته است. نظام سیاسی کنونی آذربایجان دوستانی در داخل و خارج از این کشور پیدا کرده است، اما به دلیل بسیاری از سیاست‌های دولت که به نام ایجاد ثبات در کشور اجرا می‌شود، مورد انتقاد نیز قرار گرفته است.

با توجه به حرکت رو به جلوی این کشور، خوش‌بینی زیادی برای رشد و توسعه آذربایجان و امید به بهبود مستمر رفاه مردم این کشور وجود دارد اما با وجود ثروت و افزایش نفوذ جمهوری آذربایجان در منطقه، فقر و فساد همچنان بر توسعه این کشور سایه افکنده است. ضمن اینکه مشخص نیست ماجراجویی‌های هیات حاکمه در این کشور به کجا ختم شود.

وضعیت سیاسی جمهوری آذربایجان

سال 2003 حیدر علی‌اف در 80سالگی از ریاست‌جمهوری استعفا کرد. این اتفاق در شرایطی افتاد که علی‌اف حال جسمانی مساعدی نداشت. او در برنامه زنده تلویزیونی از حال رفته بود و در همان سال نیز درگذشت. پس از درگذشت علی‌اف پسر او الهام علی‌اف در سال 2003 رئیس‌جمهور شد و آخرین دوره ریاست‌جمهوری خود را، در سال 2018 در انتخاباتی به دست آورد که به گفته ناظران غربی استانداردهای دموکراتیک نداشت.

منتقدان می‌گویند که ظلم، فساد، و تقلب در حال حاضر هم گسترده است و الیگارش‌ها اکنون منبع واقعی قدرت سیاسی هستند.

بر اساس گزارش خانه آزادی، اپوزیسیون سیاسی رسمی آذربایجان به دلیل سال‌ها آزار و اذیت، تضعیف شده و دولت باکو در سال‌های اخیر سرکوب گسترده‌ای علیه آزادی‌های مدنی انجام داده است. صداهای مخالف در رسانه‌های رسمی جایی ندارند و روزنامه‌نگاران منتقد همواره در خطر آزار و دستگیری هستند. گزارشگران بدون مرز بارها به موارد متداول آزار و اذیت یا بازداشت خودسرانه روزنامه‌نگاران در آذربایجان اشاره کرده است. در اکتبر 2021 نیام‌الدین احمدوف، یکی از اعضای حزب مخالف جبهه مردمی آذربایجان (AXFP)، به اتهام تامین مالی تروریسم به 13 سال زندان محکوم شد. اتهامی که وکلای او آن را تحت تاثیر انگیزه‌های سیاسی خواندند. تلویزیون در آذربایجان محبوب‌ترین رسانه است اما همه کانال‌های مستقر از خط دولت پیروی می‌کنند. رسانه‌های اجتماعی به ‌عنوان پلت‌فرم‌هایی برای بیان آزاد و فعالیت در این کشور به کار گرفته می‌شوند و فیس‌بوک پیشروترین شبکه اجتماعی است. در سال 2016 یک همه‌پرسی اختیارات رئیس‌جمهور را افزایش داد. این همه‌پرسی بدون بحث پارلمانی یا رایزنی برگزار شده بود و مورد انتقاد گسترده مخالفان قرار گرفت. مخالفان معتقد بودند که این اقدام با هدف تحکیم حکومت خانواده رئیس‌جمهور علی‌اف و پسر 19ساله او به عنوان وارث بالقوه انجام شده است. در سال 2017 علی‌اف همچنین همسر خود «مهربان علیوا» را به عنوان معاون رئیس‌جمهور منصوب کرد. این پست هم از طریق تغییرات قانون‌اساسی به وسیله همه‌پرسی ایجاد شده بود. نخست‌وزیر و کابینه هم به وسیله رئیس‌جمهور منصوب و عزل می‌شوند. در اکتبر 2019، نخست‌وزیر «نوروز ممدوف» که از آوریل 2018 بر سر کار بود به وسیله علی اسدوف جایگزین شد.

الهام علی‌اف در دسامبر 2019 پارلمان این کشور را منحل کرد و انتخابات زودهنگام در فوریه 2020 برگزار شد. حزب حاکم آذربایجان نوین (YAP) 70 کرسی پارلمان را به دست آورد؛ درحالی‌که مستقل‌ها 41 کرسی به دست آوردند و بقیه کرسی‌ها به احزاب کوچک‌تر رسید.

میزان مشارکت در این انتخابات 8 /46 درصد بود. این در حالی است که ائتلاف بزرگ اپوزیسیون، شورای ملی نیروهای دموکراتیک، انتخابات را تحریم کرد. ناظران سازمان امنیت و همکاری اروپا از نحوه برگزاری این انتخابات انتقاد کردند. ناظران انتخابات محدودیت‌های آزادی تجمع، ناتوانی نامزدها در کسب مجوز برای برگزاری گردهمایی یا حضور در تلویزیون، مداخله سیاسی در دادگاه‌های رسیدگی‌کننده به تخلفات انتخاباتی و عدم تبعیت از تصمیمات گذشته دادگاه حقوق بشر اروپا (ECHR) در مورد مسائل انتخاباتی را محکوم کرده‌اند.

بر اساس گزارش خانه آزادی فضای سیاسی آذربایجان نه کثرت‌گرایانه است و نه رقابتی. توانایی احزاب مخالف برای فعالیت و تعامل با مردم به دلیل تسلط YAP (حزب آذربایجان نوین) محدود شده است. برخی از قوانین، تلاش‌های نامزدها را برای سازماندهی و برگزاری تجمعات محدود می‌کند و اپوزیسیون عملاً به پوشش تلویزیونی که محبوب‌ترین منبع خبری است، دسترسی ندارد.

سال 2020 گفت‌وگوی سیاسی میان دولت و مخالفان آغاز شد که به ایجاد احزاب سیاسی جدید برای اولین‌بار از سال 2011 منجر شد. با این حال، منتقدان می‌گویند احزاب جدید گروه‌های مخالف واقعی نیستند و گفت‌وگو تحت سلطه دولت بوده است. در واقع علی‌اف تا حد زیادی به سیاست‌های داخلی و خارجی پدرش ادامه داده است. در حالی که منطقه قره‌باغ کوهستانی همچنان منطقه مورد مناقشه آذربایجان و ارمنستان باقی مانده است، این جنگ اکنون به حوادث کوتاه مرزی محدود شده است. اما دولت از تنش‌های مرزی به عنوان اهرمی برای فشار و تهییج ناسیونالیسم استفاده می‌کند.

وضعیت اقتصادی آذربایجان

آذربایجان نفت‌خیز در دو دهه گذشته خود را از یک کشور تازه‌مستقل در حال مبارزه به یک بازیگر بزرگ انرژی منطقه‌ای تبدیل کرده است. معاملات با تولیدکنندگان انرژی بین‌المللی به کشور این امکان را داده است که از درآمدهای انرژی خود برای ایجاد یک صندوق دولتی درگیر در پروژه‌های بین‌المللی استفاده کند.

اقتصاد آذربایجان پس از پاندمی کرونا به سرعت بهبود پیدا کرد، اما جنگ اوکراین چالش‌های جدیدی پیش‌روی این کشور قرار داده است. در حالی که آذربایجان از قیمت بالای نفت و گاز سود می‌برد جنگ اوکراین خطرات جدیدی را از جمله افزایش قیمت مواد غذایی، امنیت غذایی و تبعات ناشی از تحریم‌ها ایجاد کرده و نااطمینانی زیادی در چشم‌انداز اقتصادی این کشور به وجود آورده است.

برخی معتقدند در بلندمدت چالش‌های اصلی برای آذربایجان تثبیت مالی و تنوع در معاملات تجاری است. رشد اقتصاد این کشور در سال 2021 و اوایل سال 2022 به دلیل قیمت بالای نفت و تقاضای مصرف‌کننده به سرعت شتاب گرفت. تولید ناخالص داخلی در سال 2021، 6 /5 درصد افزایش پیدا کرد. تولید ناخالص داخلی هیدروکربنی به دلیل کاهش محدودیت‌های اوپک‌پلاس و افزایش صادرات گاز، 8 /1 درصد افزایش داشت و تولید ناخالص داخلی غیرهیدروکربنی 2 /7 درصد بیشتر شد. جنگ در اوکراین تا سال 2022 تاثیر محدودی بر اقتصاد آذربایجان داشت و رشد غیرنفتی از ژانویه تا آوریل 2022 همچنان بالا بود. در عین حال، تورم جهانی به افزایش کلی در شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) منجر شده است.

تورم CPI از 7 /2 درصد (سالانه) در دسامبر 2020 به 12 درصد در دسامبر 2021 افزایش را به چشم دید و در فاصله ژانویه تا آوریل 2022 در حدود 12 درصد باقی ماند. این موضوع در درجه اول تحت تاثیر عوامل خارجی است، اما در عین حال تعدیل قیمت‌های تنظیم‌شده و افزایش مصرف را نشان می‌دهد. افزایش اندک اولیه قیمت‌ها با افزایش در سبد CPI اثرات ثانویه مهمی نیز داشته است. این موضوع تاثیر نامتناسبی بر قدرت خرید آسیب‌پذیرترین اقشار گذاشته است. اما قیمت بالای نفت و گاز به بهبود قابل توجهی در تراز پرداخت‌ها منجر شد. واقعیت این است که آذربایجان از افزایش قیمت انرژی ناشی از حمله روسیه به اوکراین سود می‌برد. بنابراین پیش‌بینی می‌شود افزایش قیمت انرژی و افزایش بالقوه صادرات گاز به اروپا باعث افزایش صادرات و درآمدهای مالی در میان‌مدت شود. همچنین پیش‌بینی می‌شود دارایی‌های صندوق نفت جمهوری آذربایجان (SOFAZ) در سال 2025 به 100 درصد تولید ناخالص داخلی نزدیک شود.

با این حال جنگ برای آذربایجان نگرانی‌هایی را نیز به همراه داشته است. افزایش تورم قیمت مواد غذایی و امنیت غذایی برای این کشور یک نگرانی جدی است زیرا سهم قابل توجهی (17 درصد) از واردات آذربایجان از روسیه و عمدتاً مواد غذایی است.

ریسک‌های تجارت عمدتاً مربوط به بخش محصولات کشاورزی بوده و تاثیر آن بر بخش مالی تا پایان سال 2022 محدود بوده است.

تاثیر منفی تحریم‌ها یا بدتر شدن وضعیت ترکیه می‌تواند بر چشم‌انداز اقتصاد آذربایجان تاثیر بگذارد. این در حالی است که امنیت غذایی به عنوان یک چالش جدید ظاهر شده است. یک درگیری طولانی‌مدت، می‌تواند مانع دسترسی جمهوری آذربایجان به بازارهای اصلی گندم و سایر مواد غذایی شود.

درگیری نظامی آذربایجان و ارمنستان

شرایط اقتصادی و پیشرفت جمهوری آذربایجان نه‌تنها با درگیری‌های ترکیه و حمله روسیه به اوکراین گره خورده بلکه تنش در منطقه قره‌باغ نیز که بیش از یک قرن ادامه دارد، همواره ثبات و امنیت این کشور را تهدید می‌کند. آذربایجان پس از استقلال از منابع خود برای بازسازی ارتش استفاده کرده است که به دلیل درگیری‌های قره‌باغ به عنوان یک اولویت در نظر گرفته می‌شود. از زمان پذیرش دوجانبه آتش‌بس در سال 1994، که به‌طور رسمی تا سپتامبر 2020 به قوت خود باقی ماند، استفاده از پهپادهای تهاجمی، گلوله‌باران و فعالیت‌های عملیات ویژه از سوی نیروهای ارمنستان و آذربایجان به درگیری‌های مستمر در منطقه قره‌باغ منجر شده است.

درگیری در منطقه قره‌باغ به اوایل قرن بیستم برمی‌گردد. در سال 1923، اتحاد جماهیر شوروی منطقه خودمختار قره‌باغ کوهستانی را که محل سکونت 95 درصد جمعیت قومی ارمنی بود در داخل جمهوری سوسیالیستی شوروی آذربایجان تاسیس کرد. قانونگذاران منطقه‌ قره‌باغ کوهستانی، در سال 1988 قطعنامه‌ای را تصویب کردند که در آن قصد خود را برای پیوستن به جمهوری ارمنستان به‌رغم موقعیت رسمی آن در آذربایجان اعلام کرد. نبردهای مسلحانه میان این دو جمهوری که سابقه طولانی تنش قومی دارند، در دوران حکومت شوروی تحت کنترل نسبی بود. اما با شروع فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی صلح در منطقه نیز فروپاشید.

در تابستان 2020 پس از شدت گرفتن تنش، درگیری در ماه سپتامبر آغاز شد. بیش از هفت هزار سرباز و غیرنظامی در این درگیری‌ها کشته و صدها آذربایجانی و ارمنستانی هم زخمی شدند. هر دو کشور در ابتدا فشارهای سازمان ملل، ایالات‌متحده و روسیه برای انجام مذاکرات و پایان دادن به خصومت‌ها را رد کردند و به جنگ ادامه دادند.

اما تنش‌ها زمانی تشدید شد که هر دو طرف از گلوله‌باران مرزی به توپخانه دوربردتر و سایر تسلیحات سنگین روی آوردند. پس از چندین تلاش ناموفق روسیه، فرانسه و ایالات متحده برای مذاکره در مورد آتش‌بس، در نهایت روسیه با موفقیت در توافقی در 9 نوامبر 2020 میانجیگری کرد که به کمک حافظان صلح روسی آتش‌بس را اجرا کند. به این ترتیب جنگ شش‌هفته‌ای دوم قره‌باغ به پایان رسید. تنش در منطقه قره‌باغ همواره ثبات را در منطقه تهدید کرده اما این درگیری اکنون خود به محلی برای تهییج ناسیونالیسم بدل شده که دولت آذربایجان و الهام علی‌اف از آن بهره می‌برند. با وجود پیشرفت جمهوری آذربایجان در اقتصاد و پیروزی‌های متعدد در درگیری قره‌باغ اما به نظر می‌رسد پاشنه آشیل دولت علی‌اف توسعه نامتوازن و بن‌بست سیاسی است. ثبات اقتصادی در این منطقه هرگز مانع اعتراض جوامع به استبداد فزاینده نبوده است.