جهانی گرم‌تر
آب‌وهوای گرم دیگر یک استثنا نیست
تابستان در ژاپن با آواز زنجره‌ها و در آلاسکا با شنای ماهیان سالمون در خلاف جهت رودخانه‌ها آغاز می‌شود. اما شروع آن به هر شکل که باشد تابستان در نیمکره شمالی با جمعیتی بیش از 85 درصد از ساکنان کره زمین با افزایش خطرناک دما همراه است. امسال را هم نمی‌توان استثنا دانست. در واقع، این روند امسال شدت بیشتری دارد. در عربستان سعودی دمای هوا از 50 درجه گذشت و بیش از 1300 زائر در مراسم حج در مکه جان خود را از دست دادند. دهلی پایتخت هند 40 روز بین ماه‌های می و ژوئن را با دمای بالای 40 درجه گذراند. در مکزیک هم هزاران میمون دچار گرمازدگی شده و جان خود را از دست دادند و از بلندای درختان به پایین افتادند. تعجبی ندارد که تابستان امسال گرمای شدیدی داشته باشد. در تمام ماه‌های سال گذشته میانگین دمای جهانی رکوردشکنی کرد. مرحله داغ ال‌نینو که با بادها و جریان‌های اقیانوسی موسوم به ENSO همراه است، به تازگی به پایان رسید. اما اشتباه است که این تابستان را تابستانی استثنایی در جهان امروز بدانیم. اگر تغییرات سالانه را کنار بگذاریم سیاره زمین هم‌اکنون حدود 2 /1 درجه نسبت به قرن نوزدهم گرم‌تر شده است. همچنین، تغییراتی که در ظاهر کوچک به نظر می‌رسند تاثیر قابل ملاحظه‌ای در پیدایش رویدادهای شدید آب‌وهوایی دارند. در اکثر نقاط جهان تعداد روزهایی که در آن انسان‌ها در سرتاسر جهان در معرض فشار گرمایی بسیار زیاد یا شدید قرار داشتند و زندگی خود را در خطر دیدند به میزان هشداردهنده‌ای بالا رفته است.
تابستان‌های بی‌رحم
این امر فشارهای سنگینی ایجاد می‌کند. طبق گزارش سازمان ملل و فدراسیون بین‌المللی هلال‌احمر و صلیب سرخ، موج‌های گرما مرگبارترین فجایع آب‌وهوایی و اقلیمی در جهان هستند. دستیابی به آمار قطعی دشوار است اما تحلیلی که در سال 2021 در نشریه لانست (Lancet) به چاپ رسید بیان می‌کند که بین سال‌های 2000 و 2019 به‌طور میانگین در سطح جهان 489 هزار نفر به خاطر گرما جان باخته‌اند. یک‌چهارم از این تلفات فقط در جنوب آسیا بود. چنین برآوردهایی از جمله آنهایی که در نشریه لانست استفاده می‌شوند بر مبنای مرگ‌های مازاد (Excess death) هستند که به معنای تعداد افرادی است که در یک دوره زمانی بیشتر از آنچه انتظار می‌رفت وفات کرده‌اند. این معیار هم ناقص است و هم پس از روی دادن امری در اختیار قرار می‌گیرد. همچنین تعیین اثرات گرمایی که مخرب‌اند اما کشنده نیستند دشواری زیادی دارد. به ویژه در کشورهای فقیری که خدمات درمانی ضعیفی دارند و نمی‌توان تلفات ناشی از گرمای شدید را اندازه گرفت. هزینه‌های اقتصادی -که قابل ملاحظه هستند- را نیز می‌توان برآورد کرد. ثابت شده است که گرما اثر کاهنده‌ای بر بهره‌وری دارد. مطالعه دیگری که سال گذشته در نشریه لانست به چاپ رسید برآورد می‌کند که دمای بالا در سال 2022 باعث شد در سرتاسر جهان 490 میلیارد ساعت کاری از بین برود. این رقم در مقایسه با میانگین سالانه 2000-1991 تقریباً 42 درصد افزایش یافته است. این رویداد درآمدها در آسیای جنوب شرقی را به میزان معادل پنج درصد تولید ناخالص داخلی منطقه پایین آورد. دمای بسیار بالا به بازدهی محصولات کشاورزی نیز آسیب می‌رساند. به عنوان مثال، برآورد می‌شود که موج هوای داغ در بهار سال 2022 تولید گندم در کل هند را تا 5 /4 درصد کاهش داد. برای سازگاری با این خطرات و فشارهای جدید هزاران روش وجود دارد. اما هیچ‌کدام بدون نقص نیست و تعداد اندکی از آنها امتحان شده‌اند. به ویژه در مورد امواج گرما می‌توان گفت که اقدامات مقابله‌ای در برابر بزرگی فزاینده آن عملاً ناچیز بوده‌اند. در اکثر مناطق جهان وقوع یک تابستان داغ که در گذشته هر قرن یک‌بار اتفاق می‌افتاد اکنون هر پنج سال یک‌بار رخ می‌دهد اما هیچ کشوری برنامه‌ای منظم برای رویارویی با آن ندارد. اگر هم برنامه‌ای باشد کاملاً بی‌اثر است. دمای بالا معمولاً بیماری‌هایی مانند بیماری‌های قلبی و کلیوی یا دیابت را تشدید می‌کنند و به این ترتیب باعث مرگ افراد می‌شوند. به همین دلیل این مرگ‌ومیرها بیشتر به سراغ کهنسالان، فقیران و افراد منزوی می‌رود. دما در مناطق پرجمعیت افزایش بیشتری دارد و این مناطق عمدتاً محله‌های فقیرنشین شهرها هستند. مصالح ساختمانی ارزان‌قیمت از قبیل سقف‌های فلزی خطرات را چند برابر می‌کند. کمبود پوشش درختی نیز تاثیری مشابه دارد. چون درختان با تبخیر آب برگ‌هایشان به خنک شدن هوا کمک می‌کنند. افراد بی‌خانمان هم در معرض خطرات بیشتری قرار دارند. اطلاعات پایه برای برنامه‌ریزی اهمیتی حیاتی دارند. آدیتیا پیلای از اندیشکده اقلیمی «همکاری‌های آینده پایدار» در دهلی می‌گوید، شما باید سه مجموعه داده یعنی درآمد، برق و تامین آب را در نظر بگیرید و مناطقی را شناسایی کنید که پایین‌ترین سطوح را در این زمینه‌ها دارند. آنجا همان نقطه‌ای است که باید کار را شروع کنید. به عنوان مثال برای کاهش میزان مرگ‌ومیر در یک شهر 25 میلیون‌نفری لازم است اقدامات شما فقط 500 هزار نفر را زیر پوشش قرار دهد. استفاده از منابع در زمان درست موضوع مهم دیگر است. پیش‌بینی دما نسبتاً امری ساده است. مشکل اکثر مناطق بزرگ جهان آن است که با وجود پیش‌بینی‌های صحیح به سامانههای مناسب هشدار اولیه مجهز نیستند. بهبود خدمات هواشناسی در کشورهای عقب‌افتاده به ویژه در مناطق وسیعی از آفریقا توانمندی‌های آنها را بالا می‌برد. در کشورهای ثروتمند نیز پیش‌بینی‌های دقیق به عرضه‌کنندگان برق کمک می‌کند تا از خاموشی‌ها دور بمانند. این امر اهمیت زیادی دارد چون سامانههای سرمایشی در زمان امواج گرمایی حیاتی هستند. دیگر مداخلات سودمند خارج از دامنه سنتی سیاست‌های اقلیمی و درمانی و در حوزه برنامه‌ریزی شهری یا تنظیم‌گری بازار کار قرار می‌گیرند. کارگرانی که مجبور هستند در هوای داغ کار کنند بیشتر در معرض خطر بیماری و مرگ هستند. این وضعیت هم برای کارگرانی که در محیط‌های باز (کشاورزی و ساخت‌وساز) کار می‌کنند و هم برای آنهایی که در محیط‌هایی با تهویه نامناسب قرار دارند پیش می‌آید. الزامات ساده‌ای مانند دسترسی به آب، سایه و زمان استراحت در اوقاتی که دما به شدت بالا می‌رود تفاوت‌های زیادی ایجاد می‌کند. اما کسب‌وکارها معمولاً به مقرراتی از این دست روی خوش نشان می‌دهند. کالیفرنیا که بزرگ‌ترین نیروی کار را در بخش کشاورزی و تولید صنعتی دارد از چندین سال قبل تلاش می‌کند مقررات مربوط به آب‌وهوای گرم را توسعه دهد. قرار بود لایحه مربوط به استانداردهای کاری در محیط‌های سرپوشیده در سال 2019 به تصویب برسد اما تازه در این ماه تایید لازم را دریافت کرد. اما همین لایحه هم به خاطر نگرانی‌های مربوط به هزینه ده‌ها هزار کارمند شاغل در زندان‌ها را مستثنی می‌کند. آمریکا هیچ قانون فدرالی درباره گرما ندارد و بسیاری از ایالت‌های طرفدار جمهوری‌خواهان از ارائه چنین قوانینی امتناع می‌ورزند. قانون جدیدی که در فلوریدا معرفی شد مقامات شهرداری را از تصویب چنین مقرراتی منع می‌کند. مشکل دیگر نقاط جهان تغییر هنجارهایی است که مردم را در معرض فشارهای گرمایی قرار می‌دهند. این امر به ویژه در اروپا مصداق دارد، چون بسیاری از زیرساختارهای کشورها برای آب‌وهوایی خنک‌تر از آنچه امروز می‌بینیم طراحی شده‌اند. مکان‌هایی مانند اسپانیا که از گذشته تابستان‌هایی گرم داشته‌اند وضعیت مناسب‌تری دارند. در جنوب این کشور خانه‌ها اغلب به رنگ سفید هستند و حیاط داخلی آنها نیز سایه دارد. ساده‌ترین خانه‌ها در مادرید، پایتخت اسپانیا، عمدتاً سایبان‌هایی برای محافظت از پنجره‌ها در برابر آفتاب یا کرکره‌هایی برای جلوگیری از آن دارند. فرهنگ خواب نیمروز در میان اسپانیایی‌ها کمرنگ شده است اما هنوز در بسیاری از نقاط کشور رواج دارد و باعث می‌شود مغازه‌ها و کسب‌وکارها در داغ‌ترین ساعات بعد‌ازظهر تعطیل باشند. این فرهنگ به مردم امکان می‌دهد تا استراحت کرده و خود را خنک کنند. علاوه بر این، اسپانیا تلاش‌های هماهنگ‌شده زیادی برای مقابله با گرما انجام می‌دهد. اکثر نقاط کشور برنامه‌های خاصی برای گرما دارند و دولت ملی هم سامانه هشدار موج گرما را هدایت می‌کند. برنامه‌های شهر مادرید این موارد را دربر می‌گیرند: کاهش یا تغییر ساعات مدارس، افزایش تناوب حرکت در سامانه حمل‌ونقل عمومی با هدف کاهش زمان انتظار مردم در ایستگاه‌ها، و اعطای یارانه برای ارتقای سامانههای تهویه هوا در منازل. شهرداری‌ها و مناطق باید علاوه بر اجرای این برنامه‌ها از اثربخشی آنها اطمینان یابند و در صورت عدم اثربخشی آنها را تغییر دهند. شهر احمدآباد در ایالت گجرات هند در سال 2013 توجه رسانه‌های خبری را جلب کرد، چون اولین شهر در جنوب آسیا بود که برنامه‌ای برای مقابله با گرما به اجرا گذاشت. این برنامه تقویت سامانههای هشدار اولیه موج گرما را در دستور کار داشت و به مقامات محلی می‌گفت که چه موقع نیروی بیشتری را به مراکز درمانی اعزام کنند. مطالعه‌ای که در سال 2018 انجام گرفت بیان می‌کرد که پس از اجرای آن برنامه تعداد مرگ‌ومیر سالانه بیش از هزار مورد کمتر شد.
نمی‌توان با اطمینان گفت که پس از گذشت یک دهه آن برنامه هنوز کارایی دارد. ارزیابی آن دشوار است چون همانند دیگر سیاست‌های شهری به‌طور مرتب پایش نمی‌شود. آقای پیلای می‌گوید، «کاش می‌توانستم بگویم احمدآباد امسال هم عملکرد خوبی داشته است. شاید این‌طور باشد اما من از کجا بدانم؟» تعیین چگونگی عملکرد سیاست‌های کنونی برای تنظیم اقدامات آینده اهمیت زیادی دارد و ما در آینده به اقدامات بسیار بیشتری نیاز داریم.
