مشکلات ساختاری و عمومی

صادرات به بیان ساده آن یعنی عرضه محصولات تولید داخلی به بازارهای هدف خارجی که برای آن تقاضایی وجود دارد؛ اینکه کالایی امکان حضور در بازارهای جهانی را دارد که بر اساس تقاضای بازار کشور خارجی باشد. سلایق و مطلوبیت مصرف‌کننده در نظر گرفته شود و استاندارد و کیفیت و بسته‌بندی مناسب داشته باشد. چرایی توجه به تقاضا و کیفیت و استاندارد و بسته‌بندی به این موضوع برمی‌گردد که تجارت خارجی به دلیل فضای رقابتی با رقبای زیادی روبه‌رو است و حضور پایدار در بازار جهانی مستلزم خلق مزیت است. در حوزه تجارت بین‌الملل به علت حضور کشورها و عرضه‌کنندگان مختلف با اهداف مختلف تلاش برای به دست آوردن بازارهای صادراتی قابل توجه است.

هر کشوری تلاش می‌کند با خلق و ایجاد مزیت و ارزش در بخش صادرات، ایجاد درآمد و ارزش‌افزوده و اشتغال کرده و روند رشد و توسعه کشور را شتاب دهد. بنابراین در این زمینه کشوری موفق خواهد بود که علاوه بر اینکه مزیت‌های نسبی تجاری خود را تقویت می‌کند، سعی در ایجاد مزیت‌های نسبی جدید داشته باشد چرا که عوامل مختلفی شرایط مزیت نسبی را دچار تغییر می‌کنند و اقتصادهایی می‌توانند مزیت نسبی خود را حفظ کنند که این شرایط را مد نظر قرار دهند و سیاست‌های لازم را اتخاذ کنند.

رقابت در عرصه بین‌الملل

 به بیان ساده هر کشوری که بخواهد روی پای خود بایستد، باید تولیدات داخلی خود را در عرصه بین‌الملل به رقابت بگذارد تا به هدف اصلی خود برسد و این همه جز با صادرات پایدار میسر نمی‌شود. گرچه صادرات  و توسعه اقتصادی مبتنی بر صادرات در هر کشور به مجموعه رویکردها، قوانین و برنامه‌ریزی توسعه صادرات یک کشور وابسته است. اهمیت و ضرورت  حضور کالاهای ساخت یک کشور در بازار جهانی و در فضای اقتصاد  بین‌المللی از مهم‌ترین عوامل توسعه است که نقش صادرات در این بین به اندازه‌ای مهم است که بسیاری از کارشناسان صادرات را تنها مسیر موفق در راه توسعه اقتصادی یک کشور در بازار جهانی می‌دانند.

 از دیگر سو امروزه با گستردگی فناوری اطلاعات در حوزه صادرات و تسهیلاتی که از سوی کشورهای مختلف در اختیار صادرکنندگان قرار می‌گیرد، شاهد کثرت کالاهای صادراتی و رقابت در حوزه صادرات در عرصه جهانی هستیم و با توسعه بازارها و رواج فناوری‌های برتر و گسترش روزافزون تجارت و ایجاد رقابت در حفظ بازارهای صادراتی سرعت و کیفیت  عرضه کالا در بازارهای جهانی از مهم‌ترین عوامل موفقیت و حضور موثر صادرکنندگان یک کشور است و هرچه سرعت و کیفیت صادرات با توجه به ظرفیت‌های داخلی تولید در یک کشور مطلوب‌تر باشد، رتبه آن کشور در بازارهای بین‌المللی نیز بهتر خواهد بود.

مشکلات صادرات غیرنفتی

 در کشور ما نیز توسعه صادرات غیرنفتی همواره یکی از آرمان‌ها و اهداف برنامه‌های توسعه کشور بوده اما هنوز بر سر راه صادرات غیرنفتی مشکلات عدیده‌ای وجود دارد. به عبارت دیگر هنوز نتوانسته‌ایم به هدف توسعه صادرات غیرنفتی به عنوان محرک رشد و توسعه کشور و رهایی از اقتصاد غیرنفتی دست یابیم. آمار و اطلاعات بانک مرکزی حکایت از آن دارد که روند ارزشی صادرات غیرنفتی کشور باثبات نبوده و دارای نوسان است. نمودار (1) و (2) ارزش صادرات غیرنفتی کشور را نشان می‌دهد. همان طور که ملاحظه می‌شود، جز سال 1393 که در حدود 3/15 درصد رشد صادرات غیرنفتی داشته‌ایم، برای بقیه سال‌ها روند رشد منفی بوده است.

عوامل داخلی اثرگذار

ساختار صادرات غیرنفتی کشور نشان از آن دارد که هنوز در راستای تحقق توسعه صادرات مشکلات و موانعی وجود دارد. نوسانات صادرات ایران به عوامل زیاد داخلی و خارجی مربوط می‌شود که از مهم‌ترین عوامل داخلی می‌توان به هزینه بالای مواد اولیه، سود بالای بانکی، قوانین دست و پاگیر، عدم ثبات قوانین و بخشنامه‌ها، حمل و نقل، بسته‌بندی و برند، واردات بی‌ضابطه و نرخ ارز اشاره کرد. تولیدکننده و صادرکننده ایرانی نمی‌تواند استراتژی کوتاه‌مدت و بلندمدت برای کالاهای صادراتی خود داشته باشد چون هر روز ممکن است با قوانین و مقررات جدید مواجه شده و این عدم ثبات نسبی مقررات و قوانین آفتی برای توسعه صادرات غیرنفتی از حیث ایجاد فضای عدم اعتماد و اطمینان برای پیش‌بینی آینده را به همراه دارد.

 در این میان بانک‌ها نقش بسیار مهمی در انتقال پول و ضمانت صادرات برعهده دارند و همچنین مهم‌ترین تامین‌کننده نقدینگی واحدهای تولیدی و صادراتی هستند. اما بانک‌ها از نظر حمایت مالی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان نقش کمرنگی دارند و سود بالای تسهیلات بانکی، خود باعث تضعیف فعالیت‌ها می‌شود. از طرف دیگر به توانمندسازی تولیدکنندگان و صادرکنندگان داخلی برای خلق مزیت و ارزش و داشتن قدرت رقابت در بازار جهانی کمتر توجه شده است و این خود می‌تواند عامل مهمی در رشد و توسعه صادرات غیرنفتی باشد.

مساله ارز

 نکته مهم دیگر نرخ ارز است که اکثر کارشناسان آن را شاهرگ حیاتی تولید و صادرات می‌دانند. ارز از دو جنبه حائز اهمیت است؛ ارزش برابری دلار با پول ملی و نوسانات ارز. ارزش برابری پول ملی با دلار نشان‌دهنده توان کشورهای دیگر برای خرید محصولات آن کشور است. به عبارتی کشوری که پول ملی قوی‌تری دارد، پول کمتری برای خرید آن صرف خواهد کرد. اما بالا بودن ارزش پول ملی باعث کاهش صادرات خواهد شد. به همین دلیل کشورهایی مانند چین همواره عمداً ارزش پول ملی خود را پایین نگه می‌دارند تا حجم صادرات آنها کاهش نیابد و به عبارتی بازارهای هدف را از دست ندهند. اما از طرف دیگر کشوری که برای تهیه مواد اولیه خود به خارج از مرزهایش وابسته باشد، با کاهش ارزش پول ملی دچار مشکلات زیادی خواهد شد که می‌توان به افزایش هزینه تولید، کاهش قدرت خرید و کاهش نقدینگی تولیدکننده اشاره کرد.

 این دو تاثیر متفاوت درباره نرخ ارز بر رقابت‌پذیری کالاهای صادراتی نیازمند توجه به تاثیرپذیری هر کالا نسبت به نرخ ارز و تغییرات آن است تا بتوان مدیریت نرخ ارز را طوری طراحی کرد که زیان‌های آن به حداقل برسد.

 از سوی دیگر عامل مهم دیگر در مدیریت نرخ ارز نوسانات آن است. این همان عاملی است که به تولیدکننده و صادرکننده اجازه برنامه‌ریزی حتی میان‌مدت نخواهد داد. نوسانات ارز به راحتی می‌تواند باعث ورشکستگی و نابودی صنایع تولیدی شود و ریسک اقتصاد را افزایش می‌دهد. از دیگر عوامل خارجی که بر صادرات غیرنفتی تاثیر داشته، می‌توان به تحریم‌های بین‌المللی، کاهش روابط خارجی، عدم شناخت بازارهای هدف، عدم سرمایه‌گذاری و تبلیغ، رعایت نکردن استانداردهای روز دنیا و کیفیت پایین محصولات اشاره کرد.

فرهنگ‌سازی و تبلیغات

 امروزه شرکت‌های بزرگ هزینه‌های زیادی در جهت شناخت علایق مشتریان خود و معرفی محصولات‌شان می‌کنند و شرکتی در این رقابت پیروز و موفق خواهد بود که همواره به سلیقه مشتریان خود احترام گذاشته و بتواند بهتر خود را معرفی کند.

 از طرف دیگر عاملی که مشتریان را وفادار به خرید از یک شرکت نگه می‌دارد، کیفیت محصول است. البته قیمت نیز نقش اساسی بازی می‌کند. 

اما نسبت مناسب بین کیفیت و قیمت یک محصول و مناسب بودن آن برای بازار هدف، باعث موفقیت برند مذکور خواهد شد. همه این عوامل و بسیاری از عوامل دیگر که به صورت سیستمی و زنجیره‌ای بر توسعه صادرات تاثیرگذار هستند، نیازمند برنامه‌ای هستند که در آن ضمن دیدن عوامل مختلف تاثیرگذار بر صادرات غیرنفتی بر حسب هر کالا و محصول استراتژی مناسب توسعه صادرات تهیه و اجرا شود. به عبارت دیگر توسعه صادرات غیرنفتی زمانی اتفاق می‌افتد که ضمن ایجاد و ساماندهی زنجیره عرضه و ارزش محصول و کالا، استراتژی مناسب برای توسعه صادرات در کنار سایر استراتژی‌ها همانند تولید، بازار، حمل‌ونقل، فرآوری، تامین مالی و... دیده شود.

متاسفانه نبود نگاه سیستمی و زنجیره‌ای به مقوله محصول باعث شده ارتباطات منطقی و عقلایی بین بازیگران زنجیره برقرار نشده و در این میان توسعه صادرات هم با مشکلات مختلفی مواجه شود که از جمله می‌توان به کیفیت پایین که مربوط به بخش تولید یا بسته‌بندی که مربوط به صنعت بسته‌بندی و حمل و نقل که مربوط به بازیگران حمل و نقل در زنجیره عرضه است، اشاره کرد. همین مشکلات برشمرده‌شده برای صادرات نوشیدنی‌ها هم صادق است.

نگاهی به آمارها

 بر اساس آمار مرکز آمار ایران در سال 1394 کد تعرفه 22 که شامل نوشابه‌ها، آب‌گونه‌های الکلی و سرکه‌هاست، ارزش صادرات آن حدود 1031 میلیارد ریال بوده که حدود 17/0 درصد ارزش صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است. 

بر اساس آمار 11 ماه سال ۱۳۹۵، 2/54 هزار تن انواع آبمیوه و کنستانتره میوه به ارزش 6/65 میلیون دلار به خارج صادر شده که در مقایسه با مدت مشابه از لحاظ ارزشی ۲۹ درصد و از لحاظ وزنی ۲۳ درصد کاهش صادراتی داشته‌اند. نوسان‌های تولید محصولات کشاورزی در سال‌های مختلف به دلایل مختلف و افزایش هزینه‌های تولید از جمله مهم‌ترین نگرانی تولید و صادرات این گروه است که با تاثیرپذیری از این عوامل، وضعیت صادرات این محصولات در سال‌های مختلف را با افت و خیز مواجه کرده است.

آمار نشان می‌دهد که با توجه به توسعه صنایع مرتبط با نوشیدنی‌ها در کشور هنوز صادرات آن نتوانسته جایگاه مهمی در صادرات غیرنفتی کشور داشته باشد. در این میان کارشناسان مرتبط علاوه بر مشکلات برشمرده‌شده درباره صادرات غیرنفتی به دلایل مختلفی برای حضور کمرنگ صادرات نوشیدنی‌ها در بازار جهانی اشاره کرده‌اند. یکی از این عوامل ورشکستگی کارخانه‌های تولید نوشابه و نوشیدنی در ایران است. ورود ساده و راحت برندهای خارجی در بازار ایران و تبلیغات قوی آنها توانسته ذائقه مردم را به خود جذب کند و باعث تضعیف تولیدات داخلی و در نتیجه کاهش قدرت رقابت‌پذیری آنها شده و حضور آنها در بازار جهانی را کمرنگ کرده است.

تضعیف صادرات نوشیدنی‌های داخلی

واردات رسمی و غیررسمی نوشیدنی‌های خارجی به دلیل سودآور بودن آن همواره وجود داشته و به نوعی باعث تضعیف صادرات نوشیدنی‌های داخلی شده است. در کنار آن برای تولید صادرات‌محور نیاز به قوطی‌های نوشابه مناسب است که در این زمینه هم هنوز نیازمند فناوری و تکنولوژی روز برای تولید آن هستیم. تولید باکیفیت و استاندارد مطلوب نیز یکی از مسائلی است که باعث شده همه تولیدات نوشیدنی‌های داخلی قابلیت عرضه در بازارهای جهانی در کنار برندهای معروف را نداشته باشند. توجه به افزایش کیفیت و استاندارد و مزه و بسته‌بندی و قیمت از جمله موضوعات اساسی برای ایجاد و خلق قدرت رقابتی است. درباره آبمیوه به دلیل بالا بودن قیمت تمام‌شده تولید در ایران، از مزیت قیمتی در بازار جهانی برخوردار نیستیم و علاوه بر آن قوانین دست و پاگیر و بخشنامه‌های موردی موجب کندی روند رشد صادرات غیرنفتی شده‌اند.

جمع‌بندی

با توجه به مطالب ذکرشده می‌توان گفت که توسعه صادرات نوشیدنی‌ها در ایران همانند توسعه صادرات سایر کالاهای غیرنفتی با مشکلات عمومی مشابهی روبه‌رو است که از جمله می‌توان به قیمت تمام‌شده بالا، بسته‌بندی، کیفیت، استاندارد، برند و... اشاره کرد. اما صادرات نوشیدنی‌ها را می‌توان تحت تاثیر حضور فراوان انواع برندهای خارجی در بازار ایران و مزیت رقابتی کم محصولات داخلی با خارجی به عنوان دو عامل مهم دانست که هر کدام از این دو گروه خود تحت تاثیر عوامل گوناگونی است که نیازمند تحقیق و مطالعه است تا بتوان با اولویت‌بندی مسائل و مشکلات اصلی و با استراتژی مناسب سهمی از بازار جهانی را به کشور اختصاص داد.