رویای تغذیه سالم
آیا کشاورزی ایران مسموم شده است؟
در بحث امنیت غذایی، داشتن رژیم غذایی سالم پایدار از اهمیت خاصی برخوردار است. رژیم غذایی سالم غذایی است که باعث رشد و نمو می‌شود و از سوءتغذیه جلوگیری می‌کند. در حوزه سیاست جهانی تغذیه، اصطلاح «سوءتغذیه» دیگر تنها به سوءتغذیه، مانند کاهش وزن، کوتاهی رشد، کمبود وزن یا کمبود ویتامین‌ها یا مواد معدنی اشاره نمی‌کند. اکنون سوءتغذیه -در تمام اشکال آن- شامل چاقی و همچنین عوامل خطر مربوط به رژیم غذایی نیز است که خطر ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر مانند بیماری‌های قلبی، سکته مغزی، دیابت و برخی سرطان‌ها را افزایش می‌دهد. در حال حاضر بیماری‌های غیرواگیر عامل اصلی ناتوانی و مرگ در همه کشورهاست. رژیم‌های غذایی ناسالم به عنوان دومین عامل خطر مرگ‌ومیر و تعداد سال‌های زندگی با ناتوانی در سطح جهان در سال 2016 مطرح شده به گونه‌ای که در سال 2017 سبب تقریباً 11 میلیون مرگ‌ومیر و 255 میلیون زندگی با ناتوانی شده‌اند. علاوه بر سلامت و بهره‌وری انسان، سیستم‌های غذایی در حال حاضر، مسوول سهم قابل توجهی (35-20 درصد) از گازهای گلخانه‌ای و عامل اصلی تغییر زمین، جنگل‌زدایی و از بین رفتن تنوع زیستی هستند. با توجه به اثرات تخریب محیط زیست ناشی از سیستم‌های غذایی فعلی و نگرانی‌های حاصله در مورد پایداری آنها، نیاز به ترویج رژیم غذایی سالم، با اثرات زیست‌محیطی کم، ضروری و مبرم است. همچنین رژیم‌های غذایی بایستی از نظر اجتماعی، فرهنگی قابل قبول و از نظر اقتصادی برای همگان در دسترس باشند. در این میان به منظور داشتن رژیم غذایی سالم پایدار باید چندین ویژگی فراهم شود که از جمله آنها می‌توان به دو ویژگی اشاره کرد: «هیچ یک از عوامل بیماری‌زا، سموم و سایر عوامل ایجادکننده بیماری ناشی از غذا را یا ندارد یا حداقل حاوی کمترین مقدار است» و «باید انتشار گازهای گلخانه‌ای، استفاده از آب و زمین، کاربرد نیتروژن و فسفر و آلودگی شیمیایی را در مقادیر مورد نظر و مورد هدف حفظ کند» . به عبارتی برای تغذیه سالم ضرورت دارد که سموم غذا دارای حداقل مقدار و مطابق با استانداردهای مورد نظر باشد. سم یا آفت‌کش در کشاورزی به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود که شامل علف‌کش‌ها، قارچ‌کش‌ها و حشره‌کش‌ها هستند. سازمان غذا و کشاورزی (FAO) سموم دفع آفات را به این شرح تعریف کرده است: هر ماده یا مخلوطی از موادی که برای پیشگیری، از بین بردن یا کنترل هرگونه آفت از جمله بیماری انسان یا حیوانات، گونه‌های ناخواسته گیاهان یا حیوانات در نظر گرفته شده است که باعث ایجاد صدمه در حین تولید یا تداخل در تولید، فرآوری، ذخیره‌سازی، حمل‌ونقل یا بازاریابی می‌شود. مواد غذایی، کالاهای کشاورزی، محصولات چوبی و خوراک حیوانات، یا موادی که ممکن است برای کنترل حشرات، آراکنیدها یا سایر آفات موجود در بدن در حیوانات تجویز شود.
در بخش کشاورزی استفاده از سموم دفع آفات که از سال ۱۹۵۰ آغاز شد، همچنان در جهان افزایش یافته است و با هدف دفع آفات و بیماری‌ها بر اساس مقاومت آفت‌ها در مقابل آفت‌کش‌ها انتخاب می‌شوند و این امر به ایجاد شرایطی تحت عنوان «چرخه آفت‌کش» منجر می‌شود که در آن به دلیل مقاوم شدن آفت‌ها به آفت‌کش‌ها تولید سموم جدید ضروری است. عمدتاً عوامل شیمیایی برای محافظت از محصولات در برابر مضراتی مانند بیماری‌ها و آفات استفاده می‌شوند. هرچند کنترل آفات گیاهی، با استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها، سودمند است، اما بر اساس گفته مسوولان مرتبط، مصرف سموم و آفت‌کش‌ها در کشور، در یک دهه اخیر سه برابر شده و به حالت مصرف بی‌رویه درآمده است که تهدید قابل توجه برای سلامت انسان و منابع طبیعی نظیر آب و خاک است. رشد سریع جمعیت جهان و افزایش تقاضا برای مواد غذایی، باعث شده سموم شیمیایی به صورت کنترل‌نشده به بخش کشاورزی وارد شده‌اند تا این بخش بتواند به تقاضای رو به رشد مواد غذایی پاسخ دهد. استفاده نامعقول و بی‌رویه از مواد شیمیایی از مهم‌ترین علل آلودگی‌های منابع آب و خاک و آلودگی‌های زیست‌محیطی است که سبب بروز مشکلاتی مانند انواع آلودگی زیستی، فرسایش خاک و مقاومت آفات به سموم شده است.
در ایران همواره موضوع باقی‌مانده سموم محصولات کشاورزی به عنوان یک چالش مطرح بوده است و این روزها در خبرها آمده است که به دلیل بالا بودن باقی‌مانده سموم محصولات صادراتی کشاورزی، برگشت صادرات داشته‌ایم گرچه بر اساس گفته برخی مسوولان این خبرها نقض شده است و اخبار ضدونقیضی در این مورد منتشر شده اما این سوال برای اذهان عمومی مطرح است که چرا مساله باقی‌مانده سموم در محصولات غذایی در حد یک خبر تقلیل داده می‌شود و به جای روشنگری و ارائه گزارش در این زمینه، تکذیب خبر صورت می‌گیرد؟ در شرایطی که اعتماد عمومی با اخبار متناقض خدشه‌دار شده و نگرانی و واهمه از خوردن غذا برای مردم کشور دو‌صد چندان شده مردم از یک‌سو غم نداشتن توانایی مالی برای خرید غذای سالم را دارند و از سوی دیگر غم ناسالم بودن غذایی که با قدرت خرید اندک خانوار تهیه می‌شود. چرا موضوع باقی‌مانده سموم مساله شده و بخش کشاورزی را با آن درگیر کرده است، می‌توان به چند عامل مهم در این مورد اشاره کرد:
1- کمبود منابع مالی لازم در وزارت جهاد کشاورزی برای کنترل باقی‌مانده سموم محصولات تولیدی بخش که اختصاص اعتبار کافی در بودجه سالانه وزارتخانه ضرورت دارد.
2- آگاهی ناکافی کشاورزان از نظر نوع، میزان و زمان استفاده از انواع سموم به‌خصوص سمومی که از دایره مصرف در سطح جهانی خارج می‌شوند. در حالی که دوره استفاده برخی از سموم ۲۳ روز است، کشاورزان و باغداران سه روز مانده به برداشت محصول، از آن استفاده می‌کنند تا محصول به اصطلاح باکیفیت‌تری به بازار عرضه کنند که این موضوع سبب می‌شود سموم کشاورزی در محصولات باقی بمانند. راه‌حل این مساله تقویت و توسعه ترویج است که تامین اعتبار و امکانات کافی (وسیله حمل‌ونقل برای بازدید میدانی و ترویج چهره‌به‌چهره) و نیروی انسانی متخصص از جمله الزامات آن است.
3- نوسانات شدید قیمت سموم در بازار به‌خصوص پس از آزادسازی قیمت در سال 1368 که هنوز این افزایش و نوسانات قیمت شدید ادامه دارد (سازمان حفظ نباتات به صورت رسمی به دلیل مشکلات تورمی تا ۳۵ درصد قیمت سموم را افزایش داده است) به نوعی نابسامانی بازار سموم کشاورزی و فروش سموم انبارشده را به همراه داشته است که خود باعث دو مشکل اساسی برای بخش کشاورزی شده است:
الف- سموم تقلبی با قیمت پایین‌تر که مورد رضایت کشاورز است، در بازار عرضه می‌شوند که استاندارد و کیفیت پایین‌تری دارند که بازتاب آن را می‌توان در خبرها از پلمب فروشگاه‌های سموم کشاورزی ردیابی کرد.
ب- سمومی که خارج از شبکه رسمی وارد شده، یا تاریخ مصرف ندارند یا از مبادی غیررسمی و قاچاق وارد می‌شوند که بر روی آنها کنترل استاندارد و کیفیت صورت نمی‌گیرد. به‌خصوص در شرایط تحریمی و نوسانات نرخ ارز این مساله شدت بیشتری پیدا کرده است.
4- بر اساس گفته مسوولان حدود 75 درصد سم مصرفی تولید داخل و 25 درصد وارداتی است و واردات بیشتر از دو کشور چین و هند است. با توجه به تحریم، واردات از کشورهای اروپایی کمتر شده است. آنچه مسلم است تفاوت قیمت سموم وارداتی به مولفه‌هایی همچون کیفیت، استاندارد و برند بستگی دارد. ورود سموم با قیمت پایین که طبیعتاً کیفیت کمتری دارند می‌تواند یکی از عوامل مهم در افزایش باقی‌مانده سموم باشد، چون کشاورز مجبور است سم بیشتری برای مبازره با آفات مصرف کند؛ سمی که استاندارد کافی را هم ندارد.
5- بخشی از محصولات تولیدی بخش کشاورزی در داخل کشور استفاده می‌شود و بخشی صادر می‌شود. اینکه تغذیه سالم حق هر شهروند ایرانی است و ضرورت دارد غذای سالم در اختیار آنها قرار بگیرد، جای بحث و تردید ندارد اما محصولات کشاورزی صادراتی باید دو گواهینامه داشته باشند. گواهینامه اول گواهی بهداشت است که صادرکنندگان برای آن باید به سازمان غذا و دارو مراجعه کنند. گواهی دیگر، گواهی قرنطینه است که سازمان حفظ نباتات باید صادر کند که محصول صادراتی عاری از هرگونه ویروس، باکتری و بیماری باشد. سوال این است که چرا نظارت‌های کافی برای سلامت غذا در بازار داخلی و خارجی صورت نمی‌گیرد؟
6- راهبرد اصلی وزارت جهاد کشاورزی، کاهش مصرف سموم و استفاده از سموم کم‌خطر است. حال این سوال پیش می‌آید که برای تهیه غذای سالم، کاهش میزان آلودگی آب و خاک و محیط زیست و چرخه تولید غذا (آبزیان، گوشت، سبزیجات و... که از آب و خاک استفاده می‌شود) چقدر مبارزه بیولوژیک برای آفات گیاهی ترویج شده و چرا این مهم فراگیر نشده است؟ آیا مساله‌ای مهم‌تر از «غذا» در جهان مطرح است که در کشور ما در راس امور قرار نگرفته است؟
