بازار پرکشش

اختلاف آب و هوایی و سلیقه، نوشابه را به یکی از کالاهای پرمصرف تبدیل کرده است، این کالا از نیمه دوم اردیبهشت‌ماه تا نیمه اول شهریورماه بیشترین تقاضا را دارد که هر سال معمولاً در مدت یادشده تولید و توزیع این محصول با مشکلاتی مواجه می‌شود. بالاخص در مناطق محروم که فاقد واحد تولیدی هستند.

موقعیت جغرافیایی ایران به نحوی است که اکثر نقاط کشور بیش از هفت ماه از سال دارای آب و هوای گرم است. در طول سال و در گرم‌ترین فصل دما در برخی از نقاط کشور حتی به بیش از 50 درجه سانتیگراد می‌رسد. هر چند تنوع آب و هوایی در ایران بسیار است، ولی بیشتر مناطق کشور گرم است. بنابراین افزایش جمعیت و به دنبال آن دمای هوا نیاز مصرف نوشابه را شدیداً افزایش داده که این افزایش سریع تقاضا برای این کالا در این مدت نشانگر کشش آن در بازار مصرف است، که در نتیجه نوشابه‌سازی در کشور در چند سال اخیر از روند مطلوبی برخوردار بوده است.

دلایل استقبال از نوشابه

 تنوع طعم‌های مختلف مورد استفاده تولیدکنندگان یکی از دلایل عمده عمومیت پیدا کردن مصرف نوشابه به عنوان یک کالای مصرفی شد. یکی دیگر از دلایل آن چگونگی در دسترس بودن محصول است. به طوری که می‌توان به سهولت آن را در رستوران‌ها، مغازه‌ها، سوپرمارکت‌ها و... تهیه کرد. از عمده دلایل افزایش مصرف این محصول، روش‌های بازاریابی و بسته‌بندی‌های متنوع جدید بوده است. به عنوان مثال، دستگاه‌های پرکن به صورت اتوماتیک اختراع شد و نوشابه‌های گازدار در سال 1954 در لیوان یک‌بار مصرف به مصرف‌کننده عرضه شد.

 همزمان با رشد و رقابت در صنعت نوشابه بهبود مستمر کیفیت به عنوان یک الزام برای بنگاه‌ها مطرح شد و تلاش دوچندان به عمل آمد تا کیفیت محصول و بسته‌بندی آن را تا حد ممکن ارتقا دهند. در حال حاضر نوشابه‌سازی کشور آمریکا رکورددار جهان محسوب می‌شود و در تمامی نقاط دنیا شعبه دارد. صنعت نوشابه با سابقه‌ای بیش از 50 سال و وجود بیش از 132 واحد تولیدی و ظرفیت اسمی 3/4 میلیارد لیتر در سال نوشابه‌های گازدار غیرالکلی در سطح کشور علاوه بر جذب اشتغال بخش قابل توجهی از نیروی کار در بخش‌های صنعتی، بازرگانی و خدمات، از جنبه تولید نیز به عنوان یکی از کالاهای مصرفی در مباحث اقتصادی، اجتماعی حائز اهمیت است. تعداد معدودی از این واحدها تحت لیسانس بوده و مابقی به صورت مستقل عمل می‌کنند. یکی از صنایعی که در سال‌های گذشته با توجه به سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده توسعه مناسبی در کشور داشته، شرکت‌های تولیدکننده نوشابه هستند که این امر در ایجاد اشتغال، افزایش تولید ناخالص داخلی، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی، توسعه صادرات غیرنفتی و افزایش درآمدهای مالیاتی غیرمستقیم دولت، سهم بسزایی را ایفا کرده است.

مصرف چهاربرابری نوشابه در ایران

نوشیدنی‌ها به گروه‌های مختلفی طبقه‌بندی می‌شوند که اصطلاحاً Soft Drinks نامیده شده و مجموعه‌ای از نوشیدنی‌ها شامل نوشابه‌های گازدار، آب بسته‌بندی‌شده، آبمیوه‌ها و نکتارها و نوشابه‌های انرژی‌زا و... به‌استثنای نوشابه‌های الکلی را دربر می‌گیرد. مصرف جهانی انواع نوشیدنی‌ها در سال 2006 برابر با 6/516 میلیارد لیتر با متوسط مصرف سرانه 79 لیتر بوده است.

هر ایرانی سالانه به طور متوسط ۴۲ لیتر نوشابه مصرف می‌کند. در ۲۰ سال اخیر مصرف نوشابه‌های گازدار در کشور نزدیک به ۱۵ درصد افزایش داشته ولی مصرف شیر و لبنیات تنها حدود 1/0 درصد رشد کرده است. سرانه مصرف نوشابه در جهان حدود 10 لیتر است و این یعنی میانگین مصرف نوشابه در ایران چهار برابر میانگین جهان است.

آمریکا یکی از پرمصرف‌ترین کشورهای جهان در مصرف نوشابه است. در این کشور حدوداً 48 درصد مردم به طور روزانه نوشابه مصرف می‌کنند. با وجود این به نظر می‌رسد با افزایش آگاهی عمومی در آمریکا مصرف نوشابه کاهش پیدا کرده است.

آمریکا در کنار کشورهایی مانند آرژانتین، مکزیک و... از بزرگ‌ترین مصرف‌کننده‌های نوشابه در جهان است اما از سال 2006 تاکنون این مقدار با برنامه‌های مختلف مثل گذاشتن مالیات برای نوشابه‌ها کاهش یافته است.

متخصصان امور تغذیه بر این باورند که نوشابه‌های گازدار باعث چسبندگی خون می‌شوند و افزایش غلظت خون سبب کند شدن حرکت خون در رگ‌ها می‌شود. افزون بر این، این پدیده می‌تواند باعث لخته شدن خون و بروز مشکلات قلبی و مغزی شود. بر اساس اظهارات این پژوهشگران نوشابه‌های خنک حس چشایی را نیز از بین می‌برند و در مصرف‌کننده اشتهای کاذب به غذای بیشتر ایجاد می‌کنند و سبب چاق شدن می‌شوند.

مواد اولیه در صنعت نوشابه‌سازی تا حدود زیادی وابسته به واردات است از جمله:

انواع عصاره نوشابه از قبیل عصاره کولا، پرتقالی، لیمویی

♦ مواد افزودنی مجاز: اسید سیتریک، اسید فسفریک

♦ مواد نگهدارنده: اسید اسکوربیک، اسید بنزوئیک

♦ مواد معطرکننده: وانیل، اسانس‌های مختلف.

واحدهای تولید نوشابه به طور میانگین حدود 56 درصد ظرفیت اسمی خود را تولید می‌کنند.

در صورت افزایش تقاضای جامعه برای مصرف نوشابه کارخانه‌های موجود توان پاسخگویی به نیاز را دارند. بر اساس سالنامه آماری کشور ارزش داده صنایع نوشابه‌سازی در سال 1383 به میزان 1879291 میلیون ریال، ارزش ستانده آن 3188793 میلیون ریال و درصد ارزش‌افزوده آن 1/41 است.

در مجموع از 56 درصد ظرفیت واحدهای موجود نوشابه‌سازی کشور بهره‌برداری شده است که بیشترین میزان تولید مربوط به سال 1385 بوده و میزان آن 4/2 میلیارد لیتر بوده است.

بهره‌وری نیروی کار در صنعت نوشابه‌ با توجه به میزان ارزش‌افزوده آن 1309502 میلیون ریال و تعداد اشتغال‌زایی آن (17895 نفر) به میزان 2/73 میلیون ریال به ازای هر نفر برآورد شده است.

افزایش صددرصدی واردات نوشابه

تعداد 11 واحد تولیدی نوشابه گازدار در استان‌های مختلف کشور برای اجرای طرح‌های توسعه و واردات ماشین‌آلات خطوط تولیدی خود جمعاً به میزان 3/55 میلیون دلار از حساب ذخیره ارزی استفاده کرده‌اند.

نوشیدنی‌های خارجی چند سالی است از کشورهای مختلف مانند امارات متحده عربی، کره شمالی، تایلند،‌ سنگاپور، ترکیه، هند، آلمان، ژاپن و… وارد بازار ایران شده‌اند.

 طبق آمارهای منتشرشده در سال گذشته ۱۸ هزار تن آبمیوه نیز وارد کشور شده است که ارزش واردات این بخش به ۲۹ میلیون دلار می‌رسد. تایلند، برزیل، اسپانیا، بلژیک و ایرلند عمده کشورهایی هستند که در حوزه آبمیوه و کنستانتره محصولات خود را به ایران صادر کرده‌اند. 44 درصد بازار آبمیوه‌های وارداتی در اختیار کشورهای مختلف بوده و پس از آن تایلند با در اختیار داشتن ۲۶ درصد صادرات این بخش در جایگاه اول جدول قرار گرفته و برزیل و اسپانیا به ترتیب با ۱۴ و ۱۰ درصد از صادرات آبمیوه به ایران در رتبه‌های بعدی جدول قرار گرفته‌اند. این واردات در شرایطی صورت گرفته که ایران در سال ۱۳۹۵ بالغ‌بر ۶۰ هزار و ۵۰۰ تن آبمیوه و کنستانتره صادر کرده است.

واردات شش ماه نخست سال 94 که از سوی اداره کل گمرک منتشر شده، نشان می‌دهد واردات نوشابه به کشور صددرصد افزایش داشته است. بر اساس این گزارش در نیمه نخست سال 1394، دو هزار و 239 تن نوشابه و سرکه به ارزش یک میلیون و 300 هزار و 523 دلار به کشور وارد شده است که این میزان واردات در مقایسه با مدت مشابه سال 1393 از نظر وزنی 62/142 درصد و از نظر ارزشی 83/28 درصد افزایش نشان می‌دهد. این آمار نگران‌کننده در حالی منتشر می‌شود که مسوولان سازمان غذا و دارو از ممنوعیت واردات نوشابه‌های گازدار به کشور خبر دادند. هر چند مسوولان این سازمان دلیل افزایش واردات نوشابه‌های گازدار به کشور را مجوزهای صادرشده در سال 13۹۳ عنوان می‌کنند، ولی در عین حال برخی شنیده‌ها حاکی از آن است که تعدادی از دانشگاه‌های علوم پزشکی در این مدت مجوزهایی را برای واردات نوشابه صادر کرده‌اند. مجوزهایی که برخلاف روال قانونی صادر شده است.

قیمت بیشتر نوشیدنی‌های یک‌نفره برندهای خارجی معمولاً برابر یک نوشیدنی یک‌لیتری ایرانی است که برای پذیرایی از چند نفر کافی است. نکته‌ای که  به جز قیمت این نوشیدنی‌ها جلب توجه می‌کند این است که بعضی از این نوشیدنی‌های خارجی برچسب وزارت بهداشت را که نشان‌دهنده سلامتی  یک محصول است بر روی خود ندارند. بعضی‌ دیگر هم اصلاً چیزی به نام کشور تولیدکننده ندارند.

برخی واردات گسترده نوشیدنی‌ها به ایران را تهدیدی جدی برای تولید داخلی می‌دانند و برخی نیز معتقدند این تهدید جدی نیست، چرا‌که اکثر این آبمیوه‌ها، آبمیوه‌هایی هستند که مشابه داخلی ندارند.  یکی از ثمرات ورود انواع محصولات خارجی به کشور، تغییر ذائقه مردم و تمایل آنها به مصرف و خرید کالاهایی است که تا چند سال قبل، جای آنها در سبد مصرف خانوارها خالی بود.

یکی از این محصولات‌، نوشیدنی‌های خارجی است که طی سال‌های اخیر، مصرف و توزیع آنها در کشور رشد چشمگیری پیدا کرده است و کمتر مغازه و فروشگاهی وجود دارد که انواعی از این محصولات را در خود نداشته باشد.

طبق بررسی‌های وزارت بهداشت مشخص‌ شده که بسیاری از این محصولات فاقد مجوزهای بهداشتی و برچسب اصالت است و مشخص نیست این حجم وسیع موجود در بازار کشورمان، چگونه به صورت قاچاق یا بدون موافقت وزارت بهداشت از طرق قانونی، به ایران آمده است. طبق اعلام معاون امور اقتصادی و بازرگانی وزارت صنعت، معدن و تجارت این وزارتخانه به هیچ عنوان مجوز واردات نوشیدنی‌های مختلف را صادر نمی‌کند، چرا که با توجه به تولیدات کشور در این عرصه نیازی به واردات کالای خارجی وجود ندارد.

تعیین عوارض سنگین

خوشبختانه در حال حاضر ظرفیت تولید کارخانه‌های فعال در زمینه نوشیدنی و نوشابه و تنوع آنها به حدی است که پاسخگوی نیازهای کشور است و بر همین اساس در این حوزه نیازی به واردات نمونه‌های خارجی وجود ندارد. به عنوان مثال  نوشابه «کوکا» در داخل کشور تولید می‌شود و از نظر طعم و کیفیت چیزی کم ندارد. حال آنکه به هر حال شرکت‌هایی که تحت نظر یک برند بین‌المللی به تولید می‌پردازند باید فعالیت خود را تحت لیسانس آن کشور ادامه دهند. بر همین اساس «کوکا» در تمام دنیا از نظر طعم و کیفیت شرایط یکسانی دارد و «کوکا» در ایران با عربستان و اروپا فرقی ندارد، چراکه در همه جای دنیا از فرمولی یکسان برای تولید آن استفاده می‌شود.

در خصوص واردات این محصولات باید عوارض گمرکی به شکلی تعیین شود که واردکننده تمایلی به واردات این محصولات مضر نداشته باشد؛ به طور کلی دولت باید برای کالاهای مضر عوارض و مالیات سنگین تعیین و به سمت تولید کالاهای سلامت‌محور حرکت کند.

به‌طور کلی تولید نوشابه در ایران به دلیل استقبال بالای مردم سود زیادی دارد و باید برای این صنایع مالیات و عوارضی متناسب با این سود تعیین کرد تا از منابع حاصل از آن کالاهای سلامت‌محور را با هزینه کمتر تولید و به مردم ارائه کرد.

در نظر گرفتن سلایق و فرهنگ‌های گوناگون مصرف‌کنندگان بالاخص مقاصد صادراتی از جمله موضوعاتی است که شرکت‌های بزرگ تولیدکننده نوشابه به آنها توجه دارند و در جهت حفظ افزایش سهم خود در بازار کشورهای دیگر آن را در نظر می‌گیرند.

سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی شرکت‌های بزرگ تولیدکننده نوشابه در سایر کشورها به‌خصوص کشورهای منطقه خاورمیانه و آفریقا با هدف بهره‌برداری از نیروی کار ارزان و متخصصین فنی آنها از جمله اقداماتی است که در سال‌های اخیر رو به توسعه و گسترش است.

تولید تحت برند شرکت‌های بزرگ جهان از دیگر اقداماتی است که برای راهیابی به بازارهای بین‌المللی و صادرات محصولات از آن استفاده می‌شود و برخی از این شرکت‌های تولیدکننده نوشابه داخلی نیز از روش مذکور بهره‌مند شده‌اند.

با توجه به روند رشد جمعیت و همچنین امکان افزایش میزان صادرات نوشابه‌های گازدار غیرالکلی و نیز متنوع شدن محصولات این صنعت، به‌رغم تبلیغاتی که در زمینه محدودیت مصرف نوشابه در رستوران‌ها و اماکن دولتی به عمل آمده، به نظر می‌رسد که با تنوع بخشیدن به تولیدات و حضور مستمر واحدهای تولیدی در بازارهای جهانی و منطقه این صنعت از رشد و توسعه مطلوبی برخوردار باشد.

نوشابه بر پایه مواد طبیعی

با رشد آگاهی‌های مصرف‌کنندگان در زمینه ارزش غذایی محصولات غذایی بالاخص نوشیدنی‌ها از یک‌سو و نظارت و کنترل‌ها و محدودیت‌های ایجادشده از سوی سازمان‌های بین‌المللی غذایی و بهداشتی در خصوص تبلیغات مواد غذایی یا ممنوعیت توزیع برخی نوشیدنی‌ها، مخصوصاً نوشابه‌های گازدار با کالری بالا در مدارس از سوی دیگر صنایع تولیدکننده نوشابه درصدد غنی‌سازی محصولات خود ضمن تنوع‌بخشی به آنها به لحاظ کیفیت و بسته‌بندی، از طریق افزودن ویتامین‌های مختلف، کاهش شکر و استفاده از شیرین‌کننده‌های جایگزین، کاهش کالری، کاهش افزودنی‌ها، کاهش طعم‌دهنده‌ها و ارائه اطلاعات لازم در مورد محتوای تغذیه‌ای نوشابه‌های تولیدی به مصرف‌کننده برآمدند که از جمله آنها می‌توان به محصولاتی مثل نوشابه‌ها بر پایه مواد طبیعی، عملگر و مغذی، انرژی‌زا، رژیمی و... اشاره کرد. شرکت کوکاکولا سرمایه‌گذاری‌های وسیعی را در این زمینه به‌خصوص در جهت بازاریابی محصولات فعلی و نوآوری در مورد محصولات جدید سالم‌تر انجام داده است. نوآوری‌های به‌کار گرفته شده در مورد احجام و نوع بسته‌بندی از فعالیت‌های مهمی است که طی سال‌های اخیر در مورد تولیدات نوشابه صورت گرفته است.

در کنار تقویت واحدهای فعال پیشنهاد می‌شود که سیاست‌های حمایتی از سرمایه‌گذاران این بخش از صنعت اعمال شود. با توجه به اظهارنظر مسوولان ذی‌ربط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مبنی بر عدم مصرف و محدودیت مصرف نوشابه‌های گازدار، به نظر‌ می‌رسد دولت در راستای تغییر و توسعه خطوط تولیدی این‌گونه واحدها و نیز جایگزینی محصولات تولیدی با دوغ گازدار، آب‌معدنی، ماء‌الشعیر، نوشابه‌گازدار بر پایه عرقیات گیاهی و آبمیوه‌های گازدار که از سوی ارگان‌های ذی‌ربط پیشنهاد می‌شود، به واحدهایی که در این خصوص سرمایه‌گذاری کرده‌اند کمک و مساعدت بیشتری را مبذول کند تا بدین ترتیب با رکود تولید و بحران مواجه نشوند.

کشورهای آسیای میانه بازار بسیار مناسبی برای کالاهای ایرانی است. باوجود افزایش شدید رقابت در بازارهای خارجی از سوی کشورهای مختلف، این استعداد بالقوه کشورهای آسیای میانه توسط کشورهای دیگر اشباع خواهد شد. لذا ضروری است واحدهای تولیدی با تمام توان خود و حداکثر ظرفیت نسبت به تولید محصولات خود و صادرات آن به کشورهای یادشده اقدام کرده تا بدین‌وسیله بتوان میزان صادرات غیرنفتی کشور را افزایش داده و همچنین مشکلات واحدها از هر حیث از ‌جمله درصد کم بهره‌وری برطرف شود.

از دیگر راهکارها برای رفع مشکلات این صنعت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

♦حمایت‌های دولتی اعم از معافیت‌های مالیاتی و گمرکی و تخصیص تسهیلات بانکی با نرخ بهره کم برای بازسازی و نوسازی و جایگزینی ماشین‌آلات خطوط تولیدی بعضی از کارخانه‌های نوشابه‌سازی و دستیابی به تکنولوژی مدرن دنیا

♦ انتقال آن دسته از واحدهایی که در بافت شهری قرار دارند به شهرک‌های صنعتی یا خارج از بافت مسکونی که بتوانند شرایط محیط‌زیست را کسب کنند.

♦ برای بهره‌برداری بهینه از سرمایه‌های ملی کشور لازم است با اطلاع‌رسانی مستمر و دقیق از وضعیت این صنعت متقاضیان را به موقع راهنمایی و مطلع کرده، تا با آگاهی و اطلاعات کامل نسبت به سرمایه‌گذاری و ایجاد واحد تولیدی اقدام کنند.

اگر خواهان سلامت مواد غذایی و بهبود تغذیه در جامعه هستیم بدیهی است که وزارت بهداشت به تنهایی نمی‌تواند تمام امور را انجام دهد، وزارت بهداشت متولی اصلی تامین سلامت جامعه است ولی بسیاری از امور نیاز به هماهنگی سایر دستگاه‌های اجرایی دارد.