مهره‌های کوچک و محکم اقتصاد

سهم 8 /0‌درصدی در رشد اقتصادی به گواه محاسبات بانک مرکزی و سهم 14‌درصدی به گواه محاسبات مرکز آمار ایران. رشد 9 /6‌درصدی طی سال 1395 طبق بررسی‌های بانک مرکزی ایران و رشد 5 /6‌درصدی طبق بررسی‌های مرکز آمار ایران. علاوه بر اینها، در بازار کار کشور نیز سهم 9 /31‌درصدی را باید برای صنعت کشور قائل شد. اما این ارقام در سال‌های اخیر چقدر نوسان داشته‌اند و چقدر می‌توان به ثبات این آمارها اطمینان داشت؟

رشد صنعت هم‌راستا با رشد اقتصادی

محاسبات بانک مرکزی از روند رشد تولید ناخالص ملی و رشد بخش صنعت به قیمت‌های ثابت سال 1390 نشان می‌دهد تقریباً این دو شاخص روند یکسانی داشته‌اند. در اکثر سال‌های 1385 تا 1395 هر زمان که روند رشد بخش صنعت مثبت بوده، رشد تولید ناخالص داخلی کشور هم صعودی بوده و برعکس، هر زمان که شاخص رشد بخش صنعت افت داشته، رشد تولید ناخالص داخلی هم وضعیت نامناسبی داشته است. در مجموع نیز این اعداد به هم نزدیک بوده‌اند. با وجود اینکه نرخ رشد تولید ناخالص داخلی در سال 1395 نسبت به سال 1384 معادل 4 /7 درصد رشد داشته و به 5 /12 درصد رسیده اما نرخ رشد بخش صنعت 6 /3 درصد افت داشته و از 5 /10 درصد در سال 1384 به 9 /6 درصد در سال گذشته رسیده است. سال‌های 1391، 1392 و 1394 هم سه سالی بودند که در این دوره بررسی‌شده صنعت رشد منفی داشته و نکته قابل توجه اینکه در این سه سال نرخ رشد تولید ناخالص داخلی نیز منفی ثبت شده است (شکل یک).

در واقع این روند نشان می‌دهد رشد اقتصادی کشور حداقل در این دوره 11‌ساله روندی نزدیک به نرخ رشد صنعت داشته که شاید همین هم وابستگی بین این دو را نشان دهد. اما آیا این روند در آمارهای مرکز آمار ایران نیز قابل مشاهده است؟ آمارهای مرکز آمار ایران از روند رشد محصول ناخالص داخلی به قیمت بازار و رشد بخش صنعت هم‌راستایی بیشتر این دو شاخص را نشان می‌دهد (شکل 2).

طبق این آمارها نیز همزمان با رشد بخش صنعت، بخش تولید ناخالص داخلی هم روند صعودی خوبی داشته است. در این آمارها نیز منفی بودن رشد بخش صنعت در همان سه سال 1391، 1392 و 1394 قابل مشاهده است و از این سه سال به جز سال 1394 نرخ رشد تولید ناخالص داخلی نیز منفی بوده است. مقایسه وضعیت سال‌های 1385 و 1395 نیز در آمارهای مرکز آمار مشابه این وضعیت در محاسبات بانک مرکزی است یعنی هرچند نرخ رشد تولید ناخالص داخلی در سال 1395 نسبت به سال 1394 افزایش یافته اما میزان رشد بخش صنعت کاهش یافته است. در این مدت نرخ رشد تولید ناخالص داخلی با رشد یک‌درصدی به 3 /8 درصد و رشد بخش صنعت نیز با افت 5 /2‌درصدی، به 5 /6 درصد رسیده است.

سهم نزولی صنعت از رشد

با وجود چنین وضعیتی در روند رشد بخش صنعت اما سهم ارزش افزوده بخش صنعت از کل محصول ناخالص داخلی کشور چه میزان است و این میزان چه روندی را طی کرده است؟

بررسی مرکز آمار ایران از جزئیات رشته فعالیت‌های اقتصادی از محصول ناخالص داخلی کشور به قیمت‌های جاری نشان می‌دهد در دوره 11‌ساله اخیر به تدریج سهم ارزش‌افزوده بخش صنعت از محصول ناخالص داخلی کشور کاهش یافته است. هرچند در سال 1385 سهم ارزش افزوده صنعت از محصول ناخالص داخلی 8 /41 درصد بوده اما در سال گذشته با 3 /8 درصد کاهش به 5 /33 درصد تقلیل یافته است. دقیقاً در همین دوره 11‌ساله اخیر سهم ارزش افزوده کشاورزی و خدمات از محصول ناخالص داخلی روند صعودی‌ای طی کرده است. در این دوره سهم ارزش‌افزوده گروه کشاورزی از 8 /8 درصد در سال 1385 به 1 /13 درصد در سال 1395 و سهم ارزش‌افزوده گروه خدمات از 5 /49 درصد در سال 1385 به 6 /52 درصد در سال 1395 افزایش یافته است. موضوع قابل توجه آن است که پایین‌ترین سهم ارزش افزوده صنعت در این 11 سال مربوط به سال 1394 است که در آن سال رشد صنعت منفی بوده است. در سال 1391 نیز که رشد صنعت منفی بود، سهم ارزش افزوده آن از کل محصول ناخالص داخلی روندی نزولی داشت (شکل 3).

به عبارتی شاید بتوان این‌طور گفت که در سال‌های رشد منفی صنعت، نمی‌توان انتظار افزایش سهم ارزش افزوده بخش صنعت از کل رشد تولید ناخالص داخلی را داشت. اما در این سال‌های روند نزولی سهم صنعت از ارزش افزوده کل محصول ناخالص داخلی کشور کدام بخش‌های صنعتی نقش بیشتری داشته‌اند و کدام بخش‌های آن اجازه ندادند سهم صنعت از ارزش‌افزوده کل محصول ناخالص داخلی بیشتر از میزان فعلی کاهش یابد.

ضرر معدن برای گروه صنعت

آن‌طور که در محاسبات مرکز آمار ایران می‌توان مشاهده کرد سه گروه «صنعت»، «کشاورزی» و «خدمات» گروه‌های اصلی در محاسبات سهم ارزش افزوده آنها از تولید ناخالص داخلی است. حال همین «گروه صنعت» خودش به چهار بخش «معدن»، «صنعت»، «تامین آب، برق و گاز طبیعی» و «ساختمان» تقسیم می‌شود. بررسی روند سهم ارزش‌افزوده هرکدام از این چهار بخش زیرمجموعه گروه صنعت مبین آن است که هرچند وضعیت بخش صنعت در 11 سال اخیر مناسب بوده و حتی سهم آن 3 /1 درصد افزایش یافته اما به دلیل افت 3 /12‌درصدی بخش معدن در مجموع سهم ارزش افزوده گروه صنعت در این دوره نزولی شده است. در واقع هرچند ارزش‌افزوده بخش صنعت در این دوره مناسب بوده اما به واسطه رشد منفی معدن، در نهایت این گروه صنعت بوده که متضرر شده است. سهم ارزش‌افزوده «تامین آب، برق و گاز طبیعی» از تولید ناخالص داخلی نیز از 4 /2 درصد در سال 1385 به 3 /7 درصد در سال 1395 افزایش یافته و سهم ارزش‌افزوده ساختمان از تولید ناخالص داخلی از پنج درصد سال 1385 به 9 /2 درصد سال 1395 تنزل یافته است (شکل 4). اما جدا از نوسان‌های در سهم این بخش‌ها، آیا میزان آنها نوسان‌های فاحشی داشته‌اند؟

رشد پایدار بخش صنعت

بررسی میزان ارزش افزوده رشته فعالیت‌های اقتصادی (زیرمجموعه‌های گروه صنعت) به قیمت‌های جاری در 11 سال اخیر نشان می‌دهد از بین زیرمجموعه‌های «صنعت»، «معدن»،‌ «تامین آب، برق و گاز طبیعی» و «ساختمان» تنها بخشی که در تمام این دوره روند صعودی داشته، صنعت بوده است. آن‌طور که محاسبات مرکز آمار ایران نشان می‌دهد صعودی بودن روند ارزش‌افزوده بخش صنعت در حالی بوده که بخش معدن بیشترین نوسان را داشته است. بخش ساختمان نیز هرچند تا سال 92 روندی صعودی‌ را طی کرده بود اما از سال 1393 تاکنون روندی نزولی را طی کرده است. در مجموع نیز بخش صنعت با 193 هزار میلیارد تومان بیشترین ارزش‌افزوده را در گروه صنعت داشته است. پس از آن بخش معدن با 123 هزار میلیارد تومان ارزش‌افزوده بیشترین میزان را در این گروه دارد. دو بخش «تامین آب، برق و گاز طبیعی» و «ساختمان» نیز به ترتیب 98 هزار میلیارد تومان و 39 هزار میلیارد تومان در سال 1395 ارزش افزوده داشته‌اند. نکته قابل توجه این است که طی این 11 سال هرچند ارزش‌افزوده صنعت نسبت به دو بخش معدن و ساختمان بیشتر رشد داشته اما میزان رشد ارزش‌افزوده بخش «تامین آب، برق و گاز طبیعی» از صنعت هم بیشتر بوده است. در این دوره 11‌ساله میزان ارزش افزوده بخش «تامین آب، برق و گاز طبیعی» در سال گذشته بیش از 17 برابر این میزان در سال 1385 بود. میزان ارزش‌افزوده بخش «تامین آب، برق و گاز طبیعی» در سال 1385 بیش از 7 /5 هزار میلیارد تومان بود. میزان ارزش‌افزوده بخش صنعت هم در سال گذشته شش برابر این میزان در سال 1385 بود. آن زمان میزان ارزش‌افزوده صنعت تنها 31 هزار میلیارد تومان بود. ارزش‌افزوده بخش ساختمان نیز در سال 1395 نسبت به این میزان در سال 1385 بیش از سه برابر رشده کرده و از 8 /11 هزار میلیارد تومان به 39 هزار میلیارد تومان رسیده است. بخش معدن نیز طی این دوره سال‌های 1385 تا 1395 کمترین رشد را در بین بخش‌های مورد نظر گروه صنعت داشته است. این میزان از 50 هزار میلیارد تومان در سال 1385 به 122 هزار میلیارد تومان افزایش یافته تا رشد حدود 5 /2 برابری برای آن ثبت شود (شکل 5).

ارزش‌افزوده صنعت بالاتر از میانگین

با وجود رشد پایدار بخش صنعت در این دوره 11‌ساله اما این میزان رشد ارزش افزوده نسبت به مجموع ارزش‌افزوده همه فعالیت‌های مورد محاسبه و محصول ناخالص داخلی به قیمت بازار چه وضعیتی داشته است؟ در حالی که طی این دوره 11‌ساله (در سال 1395) میزان رشد ارزش افزوده بخش صنعت شش برابر نسبت به سال 1385 بوده، میزان مجموع ارزش‌افزوده همه فعالیت‌های مورد محاسبه مرکز آمار ایران در این دوره رشد پنج برابری داشته است. در این مدت میزان کل مجموع ارزش‌افزوده 12 بخش محاسبه‌شده از سوی مرکز آمار ایران از 238 هزار میلیارد تومان به 1346 هزار میلیارد تومان رسید. موضوع قابل توجه آنکه میانگین ارزش‌افزوده 12 بخش محاسبه‌شده از سوی مرکز آمار ایران در سال‌های 1385 و 1395 کمتر از ارزش‌افزوده بخش صنعت بوده است. در سال 1385 در حالی که میانگین ارزش افزوده 12 بخش محاسبه‌شده از سوی مرکز آمار ایران 8 /19 هزار میلیارد تومان بود اما این میزان در بخش صنعت 31 هزار میلیارد تومان بود. همچنین در سال 1395 نیز هرچند میانگین ارزش افزوده 12 بخش محاسبه‌شده 112 هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود اما ارزش افزوده بخش صنعت 193 هزار میلیارد تومان بود. در واقع به نظر می‌رسد بخش صنعت نسبت به گروه‌های دیگر اقتصادی از ارزش‌افزوده بهتری برخوردار است. علاوه بر این، اختلاف 5 /1 برابری میزان ارزش‌افزوده بخش صنعت نسبت به میانگین ارزش‌افزوده 12 گروه محاسبه‌شده در سال 1385 به 7 /1 برابر در سال 1395 رسیده است که این هم نشان می‌دهد نه‌تنها وضعیت صنعت نسبت به بخش‌های دیگر اقتصادی از نظر ارزش‌افزوده بهتر است بلکه حتی این مطلوب بودنش نیز رو به افزایش است. اما آیا این وضعیت در مقایسه نسبت ارزش‌افزوده بخش صنعت با محصول ناخالص داخلی به قیمت بازار هم صدق می‌کند؟ بررسی‌های مرکز آمار نشان می‌دهد در این دوره رشد شش برابری ارزش‌افزوده بخش صنعت میزان محصول ناخالص داخلی (به قیمت بازار) رشد بیش از پنج برابری داشته است. در این مدت محصول ناخالص داخلی از 238 هزار میلیارد تومان به 1357 هزار میلیارد تومان رسیده است. در مورد سهم صنعت از بازار کار نیز بررسی‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در پایان سال 1395 سهم صنعت از شاغلان کل کشور 9 /31 درصد و سهم صنعت در سال 1385 معادل 7 /31 درصد بود. حتی در دهه قبل از آن هم این میزان 6 /31 درصد بود. در واقع به نظر می‌رسد همزمان با اینکه ارزش‌افزوده صنعت روند صعودی پایداری را طی کرده، سهم آن از بازار کار حداقل از سال 1376 تاکنون همان 31 درصد باقی مانده است. تعداد شاغلان صنعت نیز هم‌اکنون بیش از 2 /7 میلیون نفر است.