جغرافیای اقتصاد نان

بر اساس آمارهای منتشرشده، مصرف نان در ایران به ازای هر نفر 160 کیلوگرم در سال است که تقریباً شش برابر متوسط جهانی محسوب می‌شود. ایرانی‌ها در حالی سالانه 15 میلیون تن نان مصرف می‌کنند که 20 درصد آن به نانواهای صنعتی و مابقی تولید نان به سنتی‌ها تعلق دارد. فعالان صنعت نان بر این باورند که در حال حاضر زیرساخت‌های این صنعت از توان واقعی خود فاصله‌ای 50‌درصدی گرفته که بیانگر شکاف عمیق بین ظرفیت‌های اسمی و وضعیت تولید فعلی آن است. این در حالی است که شکاف ایجاد‌شده تنها به ظرفیت اسمی تولید نان بازنمی‌گردد بلکه این گسستگی در بین سهم تولید نان میان سنتی‌ها و صنعتی‌ها نیز به چشم می‌خورد. «تبعیض در تخصیص یارانه» عمده‌ترین چالشی است که آن را دلیل نابرابری و تَرک‌خوردگی بین این دو بخش می‌دانند. بر این اساس واحدهای کوچک نان صنعتی روزانه 400 تا 500 کیلوگرم و واحدهای بزرگ نیز روزی چهار تا پنج تن سهمیه آرد دارند ضمن اینکه سهمیه آرد واحدهای نان صنعتی نسبت به کل سهمیه آرد تنها دو درصد بوده و 98 درصد دیگر به واحدهای نان سنتی تعلق دارد. همچنین نرخ بیمه کارکنان واحدهای نان صنعتی 30 درصد بوده در حالی که نرخ بیمه کارکنان واحدهای نان سنتی 10 درصد است.

آمارها نشان می‌دهد در حال حاضر سهم نان‌های صنعتی در بازار حدود 12 درصد است که در مقابل سهم تولید نان‌های سنتی رقم ناچیزی به شمار می‌رود. در واقع از دیدگاه کارشناسان یکی از مواردی که نقش اساسی در عقب‌ماندگی و درجا زدن صنعت نان در کشور دارد، وابستگی این صنعت به سیستم یارانه‌ای است. به باور آنان در شرایطی که آرد از طریق سیستم یارانه تولید و توزیع می‌شود، نمی‌توان انتظار پیشرفت و روند رو به رشد را در این صنعت داشت. در حال حاضر 80 درصد آرد توزیعی در کشور یارانه‌ای و 20 درصد آن آزاد است. آرد یارانه‌ای برای نانوایی‌های سنتی و آرد آزاد به نان‌های فانتزی و آزادپزها تعلق دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد اگر در صنعت نان یکسان‌سازی رخ دهد، نتیجه آن افزایش کیفیت نان، ایجاد تنوع و رقابت برابر سنتی‌ها و صنعتی‌ها در یک فضای رقابتی خواهد بود. امروزه بخش اعظمی از زنجیره تولید نان تحت تصدی‌گری دولت بوده که این امر نارضایتی تولیدکننده و مصرف‌کننده را در پی داشته که به‌تبع آن رقابتی بودن در این عرصه را با مشکل مواجه کرده است.

تجربه کشورهای موفق در بخش صنعت نان نشان می‌دهد «اصلاح سیاست‌های مرتبط با خصوصی‌سازی» و «افزایش رقابت در صنعت نان» کمک شایانی به افزایش انگیزش کشاورزان، واحدهای آردسازی و نانوایان خواهد کرد. در این کشورها عمده فرآیند خرید گندم، کنترل کیفیت گندم، حمل‌ونقل و ذخیره‌سازی گندم بر عهده بخش‌خصوصی و تعاونی‌های کشاورزان بوده و شرکت‌های بزرگی مسوولیت این کار را بر عهده دارند. با این حال به‌رغم اتخاذ سیاست‌های حمایتی مختلف و تخصیص اعتبارات کلان، تولید نان به روش مکانیزه هنوز هم از توسعه مطلوبی برخوردار نیست که علت آن را باید در سیاست‌های متمرکز در ایجاد و توسعه ظرفیت و عدم توجه کافی به توسعه بازار جست‌وجو کرد.