رقابت ایران با بزرگان شکلات جهان

طی سال‌های اخیر یکی از مهم‌ترین صنایع غذایی که از سوی تولیدکنندگان مورد توجه ویژه قرار گرفته و رشد و رونق قابل توجهی را شاهد بوده، صنعت شیرینی و شکلات است. این صنعت هم در عرصه داخلی موفق شده است بخش بزرگی از نیاز بازار را تامین و با نمونه‌های مشابه خارجی به رقابت بپردازد و هم در صحنه بین‌المللی جایگاهی را به خود اختصاص داده و توانسته است با محصولات متعدد و متنوع، خود را در کنار رقبای بزرگ خارجی در بازارهای بین‌المللی مطرح کند. با این حال به نظر می‌رسد همچنان ظرفیت‌های روزافزونی به منظور گسترش بازارهای بین‌المللی و صادرات در این صنعت وجود دارد که می‌تواند به افزایش سطح تولید، بهبود وضعیت اشتغال، ورود ارز به کشور و توسعه صادرات غیرنفتی بینجامد. در ادامه دیدگاه‌های جمشید مغازه‌ای رئیس انجمن شیرینی و شکلات ایران را در رابطه با چگونگی دستیابی به این اهداف و مشکلات پیرامون آن می‌آوریم. مغازه‌ای با اشاره به اداره این صنعت به دست بخش خصوصی، پویایی هرچه بیشتر آن را در گرو رفع موانع اقتصادی و تجاری می‌داند.

♦♦♦

 صنعت شیرینی و شکلات تا به حال چه مسیری را طی کرده است و جایگاه این صنعت را در میان دیگر صنایع غذایی کشور به چه صورت ارزیابی می‌کنید؟

صنعت شیرینی و شکلات در میان صنایع غذایی یک صنعت فعال و پویاست و ظرفیت‌های به نسبت مطلوبی هم در ارتباط با تولیدات داخلی و صادرات دارد. این صنعت نسبت به دیگر مواد غذایی به‌‌رغم اینکه به عنوان یک کالای لوکس شناخته می‌شود، به لحاظ تناژ تولید و مصرف دارای ارجحیت‌هایی است. در این صنعت ارزش افزوده ما بسیار خوب است. صادرات خوبی نسبت به دیگر مواد غذایی داریم به طوری که از کل صادرات مواد غذایی معمولاً یک‌سوم (30 تا 40 درصد) از صادرات متعلق به صنعت ماست. تعداد شاغلان این صنعت نسبت به صنایع دیگر بالاست و ارزآوری مطلوبی دارد. تراز تجاری ما در سال‌های متمادی مثبت بوده است و از طرف دیگر 99 درصد این صنعت در دست بخش خصوصی است.

تولید این محصول نسبت به سایر اقلام غذایی از حجم نسبتاً بالایی برخوردار است و این امر در حالی محقق شده است که در سال‌های گذشته یک رکود نسبی در کل صنایع کشور از جمله صنایع غذایی حاکم بوده است. متاسفانه ما هنوز آمار سال 95 تولیدات را جمع‌آوری نکرده‌ایم اما کل تولید و ظرفیت رسمی ما در سال بین 2 میلیون و 300 هزار تا 2 میلیون و 400 هزار تن است اما مطمئناً با توجه به آمار سال‌های گذشته، فکر نمی‌کنم بیشتر از سال 94 باشد. به هرحال ما در حال حاضر دارای ظرفیت‌های خالی هستیم. خوشبختانه سال گذشته ما با توجه به رکود داخلی، سعی کردیم روی صادرات بیشتر کار کنیم و 13 تا 14 درصد نسبت به سال‌های قبل افزایش صادرات داشتیم و توانستیم به نوعی کمبود تقاضا در بازارهای داخلی را با صادرات جبران کنیم. در مجموع این یک صنعت پویاست و گستردگی و تنوع زیادی دارد و در استان‌های مختلف از پراکندگی مطلوبی نیز برخوردار است. هرچند قطب اصلی این صنعت در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی است اما به همان نسبت در استان‌های تهران، خراسان، اصفهان و دیگر استان‌ها هم فعالان اقتصادی در این رابطه مشغول هستند.

هر فعالیت تولیدی در ایران با چالش‌های مختلفی همراه است، مشکلات و چالش‌هایی که بر سر راه صنعت شیرینی و شکلات در ایران وجود دارد کدام است و آیا راهکارهایی از سوی صنف شما به منظور رفع این چالش‌ها مطرح شده است؟

مشکلات عدیده است و ما سال‌های سال در رابطه با آنها صحبت کرده‌ایم. برخی را موفق شدیم حل‌وفصل کنیم و برخی دیگر با تصمیمات دولتمردان کمرنگ‌تر شده است. نخستین و مهم‌ترین مشکل برای ما بحث مالیات بر ارزش افزوده است که از صنایع غذایی، به‌خصوص صنعت ما گرفته می‌شود. طبیعتاً این پرداخت ارزش‌افزوده، قیمت تمام‌شده کالای ما را نسبت به دیگر رقبا بالاتر می‌برد و زمینه رقابت را برای ما محدودتر و امکان رقابت را ناممکن‌تر می‌سازد و بازارهای ما را محدودتر می‌کند. اصولاً در کشورهای پیشرفته دنیا اخذ مالیات به این صورت را در صنعت غذا کمتر شاهد هستیم. نکته دیگر مربوط به نوسانات نرخ ارز است که اگرچه در سال‌های گذشته کمتر بوده اما به هرحال این امر نیز دارای تاثیرات خاص خود است. عدم ارتباطات با دنیا برای تهیه مواد اولیه از جمله دیگر مشکلات است که پس از برجام این امر به نسبت گذشته کمرنگ‌تر شده ولی کاملاً حل نشده است. گشایش اعتبارات برای ما مشکل‌ساز بود و با توجه به تحریم‌های پیش از برجام، تهیه مواد اولیه مناسب و با‌کیفیت چندان مقدور نبود و بعد از آن مقداری این وضعیت کمرنگ‌تر شده که امیدواریم روز به‌روز بهتر شود. مشکل دیگری که برای ما در حال حاضر وجود دارد مساله نقدینگی و گردش سالانه سرمایه است که مشکلی برای تمام واحدهای تولیدی به شمار می‌آید و با توجه به اینکه نظام بانکی در کشور ما تحت نظارت دولت است، امیدواریم که در این رابطه فکری اساسی صورت گیرد تا مشکلات کل صنایع کشور مرتفع شود.

ظرفیت صادرات ما در صنعت شیرینی و شکلات به چه میزان است؟

باتوجه به آخرین آمار ما از گمرک در سال 95 کل صادرات ما در حدود 580‌میلیون دلار بوده و به 66 کشور دنیا صادرات داشتیم. به لحاظ ارزشی 13درصد نسبت به سال 94 افزایش صادرات داشتیم. یعنی در سال 94 در حدود 480میلیون دلار صادرات داشتیم. به لحاظ وزنی سال گذشته صادرات ما 214960تن بوده است که به این جهت نیز سه درصد رشد داشته‌ایم. این مقایسه وزنی و ارزشی نشان می‌دهد که ما به یک رقم ثابت و رقابت سالم با کل تولیدکنندگان دنیا در حال نزدیک شدن هستیم و در مقایسه میزان واردات و صادرات، قیمت صادرات ما با وارداتمان تقریباً برابری می‌کند. پیشتر به سبب کیفیت و عدم آشنایی با برندها ناچار بودیم قیمت‌گذاری کمتر کنیم ولی در حال حاضر قیمت‌ها تقریباً تثبیت شده و در حال نزدیک شدن به قیمت‌های جهانی و رقابت با شرکت‌های بزرگ تولیدکننده هستیم.

بازار هدف ما کدام منطقه از جهان و بیشتر شامل چه کشورهایی است و چه مدل محصولاتی بیشتر از ایران صادر می‌شوند؟

طبیعتاً در هر کشوری اولویت بازار با کشورهای منطقه است. این امر به لحاظ حمل‌ونقل، ارتباطات بانکی و... حائز اهمیت است و موجب شده تا هر کشور اولویت را بر بازارهای منطقه‌ای خود متمرکز کند اما به این دلیل که بازارهای منطقه‌ای ما دستخوش مسائل حاشیه‌ای نظیر جنگ، عدم ثبات، بحران و مسائلی از این دست هستند، طبیعتاً چند سالی است که ما به بازارهای اروپایی شیفت کرده‌ایم که از بازارهای خوب و تثبیت‌شده‌ای برخوردار هستند و در این رابطه تا حدود زیادی توانسته‌ایم در کشورهای اروپایی به‌ویژه اروپای شرقی، بازارهای خوبی پیدا کنیم، همچنین کشورهای سی‌آی‌اس از دیگر مقاصد ما برای صادرات در کنار بازارهای منطقه‌ای هستند. صادرات محدودی هم به آمریکا به‌ویژه برای هموطنان خودمان در لس‌آنجلس و منطقه کالیفرنیا داریم. در مجموع کالاهای ما به 66 کشور جهان صادر می‌شود ولی از آنجا که کالای لوکس به شمار می‌آید هم مشکلات فصلی داریم و هم مشکلات دیگری در رابطه با ارز و حمل‌ونقل وجود داد. بیشتر کالاهای ما نظیر شکلات فاسدشدنی است و امکانات مناسبی برای حمل‌ونقل آن نیاز است که در فصل تابستان با هزینه بیشتری همراه است و براین اساس بیشتر حجم صادرات ما بر روی کالاهای خشک و با ماندگاری بالاست.

نقش تولیدات محلی در حجم کلی تولیدات شیرینی و شکلات کشور به چه صورت بوده است و آیا این تولیدات نقشی در فرآیند توسعه این صنعت داشته‌اند؟

بهتر است بگویم که تولیدات محلی برای ما محلی از اعراب ندارد. چراکه اینها کالاهای شناسنامه‌دار نیست. ما بیشتر به دنبال کارخانه‌هایی هستیم که شناسنامه دارند و تحت نظر وزارتخانه‌هایی نظیر بهداشت و صنعت و معدن و سازمان غذا و دارو مشغول به فعالیت هستند و از نظر کیفیت و بسته‌بندی و بهداشت کاملاً استاندارد و کنترل‌شده هستند. به هر حال تولیدات محلی هم بازارهای کوچک خود را دارند که در صنعت ما نمی‌گنجد. ما کارخانه‌های بزرگ و شرکت‌های کوچکی با تناژ تولید کمتر داریم که در حال حاضر درصد بالایی از بازار کل کشور را دارند و همچنین در بازارهای جهانی نیز فعال هستند و همه دارای شناسنامه هستند. این تولیدات محلی که به آن اشاره کردید و در برخی از موارد به صورت کارگاهی و خارج از استانداردهای لازم در حال تولید هستند در محاسبات ما نقشی ندارند و ما نه اطلاعاتی از آنها داریم و نه آنها را حمایت می‌کنیم.

آیا برآوردی وجود دارد که نشان دهد وضعیت فعلی صنعت شیرینی و شکلات ما نسبت به تولیدات جهانی در چه شرایطی قرار دارد؟

در کشورهای مختلف برندهای بنام و بزرگی وجود دارند که بازارهای بین‌المللی و منطقه‌ای بالایی دارند، ما در صنعت شیرینی و شکلات تازه‌کار هستیم و قدمت چندانی نداریم. 10، 15 سالی است که در حال رشد هستیم و توانستیم به مرور محصولات با‌کیفیت‌تر تولید کنیم، بسته‌بندی را ارتقا دهیم و استانداردهای بهداشتی بالاتری را مدنظر داشته باشیم. همچنین برندهای ما نیز در حال شناخته شدن هستند و براین اساس چون تازه‌کار هستیم، نمی‌توانیم خود را با شرکت‌های بزرگ خارجی در انگلیس، آمریکا و سوئیس مقایسه کنیم اما امید داریم اگر در سال‌های آتی بستر آماده شود، حمایت‌های دولت را داشته باشیم و مشکلات رفع شود، بتوانیم در بازار از اهمیت خاصی برخوردار شویم.

هدف‌گذاری و چشم‌انداز صنعت شیرینی و شکلات برای آینده چیست؟ آیا بازارهای جدیدی را به منظور افزایش تولید و صادرات مدنظر دارید؟

ما این هدف‌گذاری را از سال‌های پیش داشتیم ولی عمدتاً به جهت مشکلات پیش‌رو رسیدن به آن امکان‌پذیر نشده است. هدف ما در رابطه با صادرات مطابق بررسی‌های انجام‌شده رسیدن به یک بازار یک تا دو میلیارد دلاری موجود در منطقه و رفع نیاز این بازار است و رسیدن به آن در صورت آماده بودن بسترها دور از انتظار و دسترس نیست. بنابراین هدف ما صادرات بالای یک تا دو میلیارد دلار است و امیدواریم که بتوانیم به این هدف دست پیدا کنیم. ما در سال 1380 از 40 میلیون دلار شروع کردیم و در حال حاضر به نزدیک 600 میلیون دلار رسیدیم و با این روند این هدف‌گذاری دور از ذهن نیست.

جایگاه صنعت شیرینی و شکلات در مجموع صادرات غیرنفتی به چه میزان است و آیا پتانسیل‌های بیشتری در این رابطه وجود دارد؟

تمام تلاش صنعتگران در این است که کشور از زیر سلطه نفت خارج شود و از طریق مالیات، صادرات غیرنفتی و گردشگری اداره شود. ما در صنایع غذایی چیزی در حدود دو میلیارد و 400 میلیون دلار صادرات کل صنعت غذایی کشور را داشتیم و از این حجم، سهم صنعت ما نزدیک به 500 میلیون دلار یعنی تقریباً معادل 30، 35 درصد کل صادرات مواد غذایی است. هدف برای صادرات مواد غذایی روی 10 میلیارد دلار است و اگر این امر محقق شود، صنایع غذایی و به طبع آن صنعت شیرینی و شکلات می‌تواند کمک بزرگی به صادرات غیرنفتی کشور کند. صنعت شیرینی و شکلات در صنعت غذا دارای اهمیت ویژه‌ای است، به صورتی که صادرات این صنعت در سال 1394، 600 میلیون دلار بوده است. صادراتی که در سخت‌ترین شرایط اقتصادی محقق شده است. اقتصاد مقاومتی که مهم‌ترین عامل آن حمایت از صنعت بخش خصوصی در عرصه غیرنفتی است اهمیت زیادی دارد. صنعت شیرینی و شکلات با توجه به جایگاه پالایش در عرصه غذایی و صادرات وسیع آن که به بیش از 60 کشور جهان به آمریکا و اروپا هم رسیده است، با پتانسیل خوبی که دارد می‌تواند اهداف اقتصاد ملی و مقاومتی را محقق سازد. این صنعت در سال‌های اخیر با توجه به مشکلات پیش رو توانسته است کیفیت محصولات خود را در تمامی جوانب محصولی و بسته‌بندی به استانداردهای روز جهانی برساند و جایگاه ویژه‌ای را در فرامرزهای جمهوری اسلامی پیدا کند. اما مشکلاتی تاکنون نگذاشته است ظرفیت تولیدی این بخش به توان واقعی خود برسد، که در صورت فعال بودن آن می‌توانست نقش بسزایی را در رشد اقتصادی داشته باشد. بی‌شک در مقطع پساتحریم اقتصادی این صنعت با دقت نظر مسوولان ذی‌ربط به شرایط مساعدی در کسب‌وکار با مشارکت بخش خصوصی و انجمن‌ها خواهد رسید که در این‌گونه تصمیمات فردایی بهتر در این صنعت به دست خواهد آمد.

گردش مالی این صنعت در حال حاضر چه وضعیتی دارد؟

صنعت شیرینی و شکلات گردش مالی بالایی دارد و به همین دلیل باید بیشتر مورد توجه دولتمردان قرار گیرد. ارزش افزوده صنعت شیرینی و شکلات بالاست و گردش مالی آن بین ۱۶ تا ۱۷ هزار میلیارد تومان در سال است. هر کیلوگرم شکلات به‌طور متوسط سه دلار قیمت دارد، تراز تجاری این صنعت همیشه مثبت بوده و واردات آن نصف صادرات است؛ بنابراین لازم است که مسوولان چنین صنعت بزرگی را مورد توجه بیشتر قرار داده و از آن حمایت کنند. پراکندگی صنایع مربوط به شیرینی و شکلات در استان‌ها نسبت به دیگر صنایع بالاتر بوده و تنوع کالایی آن نیز شامل شش شاخه کالایی صنعتی از جمله انواع شکلات‌ها، تافی کارامل، آب‌نبات‌ها، اسنک‌ها، آدامس‌ها و... می‌شود. عدد سرانه در ایران کمتر از دو کیلوگرم برآورد می‌شود، در حالی که این عدد نسبت به کشورهای اروپایی حدود ۱۰ کیلوگرم، پایین‌تر است. زیرا به دلیل تبلیغات کم‌وبیش منفی که در جامعه صورت می‌گیرد، مردم در مصرف این ماده مغذی احتیاط می‌کنند. اما واقعیت این است که مصرف شکلات‌ها به عنوان غذای میان‌وعده‌ای در کشورهای مختلف شناخته شده و فواید بسیاری دارد. سال 94 یک میلیون و ۴۸۰ هزار تن انواع شکلات در کشور تولید شد؛ این در حالی است که حدود ۶۰۰ هزار تن از ظرفیت کارخانه‌های ما خالی ماند و در آن تولیدی صورت نگرفت. رتبه دوم صادرات گروه صنایع غذایی به این صنف مربوط می‌شود، اگرچه در سال ۹۴ بیش از ۵۰۰ میلیون دلار از این محصولات به ۶۶ کشور دنیا صادر شد، اما این رقم در سال‌های گذشته به ۷۰۰ میلیون دلار هم رسیده است. اشتغال حدود ۶۵ هزار نفر به طور مستقیم به این صنعت وابسته است و با احتساب صنایع مرتبط مانند آرد، شکر، روغن، شیرخشک و... میزان اشتغال غیرمستقیم بسیار بیش از اینها خواهد بود. کشور مستلزم فرهنگ‌سازی در رابطه با واردات شکلات است، زیرا اصولاً ما فرهنگ خارجی‌پسندی داریم و این موضوع در رابطه با شکلات هم صادق است. از طرفی این مواد به صورت قاچاق وارد کشور می‌شود و نظارت چندانی وجود ندارد. تعرفه شکلات و شیرینی در حدود 60 تا 70 درصد است، ورود شیرینی و شکلات با این تعرفه آزاد است اما با این قیمت‌هایی که این اقلام را در فروشگاه‌ها می‌بینیم، این کالاها قاچاق است چراکه قیمت شکلات و شیرینی وارداتی با این تعرفه‌ها خیلی بالاتر از این مقدار است. ما به دنبال صادرات بیشتر شیرینی و شکلات به کشورهای اروپایی هستیم، رقابت میان کشورهای اروپایی سنگین است و این مساله زمان‌بر است و دارای زحمت فراوان است تا بتوانیم به حد واقعی در این زمینه برسیم. ایران به 66 کشور در دنیا شیرینی و شکلات صادر می‌کند و نسبت به مقداری که در کشور تولید می‌شود، در حدود 200 تا 300 هزار تن صادر می‌شود.