اثر تحریم‌ها
تحریم‌ها چه به سر اقتصاد ایران آورده‌اند؟
ایران از سال 1979 تاکنون عموماً تحت تحریم‌های ایالات متحده قرار داشته است. اما این تحریم‌ها پس از موضوع برنامه هسته‌ای ایران، شدت گرفتند و اقتصاد ایران را با مشکلات زیادی مواجه کردند. اقتصاد ایران با مشکلات زیادی روبه‌رو است و نیاز به هوای تازه در بیشتر بخش‌های آن احساس می‌شود. از سوی دیگر مذاکرات هسته‌ای میان ایران و ایالات‌متحده یک‌بار انجام شد و نتیجه آن بهبود نسبی وضعیت اقتصادی ایران بود که البته پس از خروج ایالات متحده از این توافق دوباره اقتصاد ایران به مسیر قبلی خود بازگشت.
از سوی دیگر تهران اصرار دارد که ایالات متحده باید همه محدودیت‌هایی را که در طول این سال‌ها بر اقتصاد ایران تحمیل کرده است بردارد تا دو طرف بتوانند به توافق برسند. موضوع تضمین نیز از سوی مقامات ایرانی به کرات گفته شده است که البته به نظر می‌رسد امکان دستیابی به آن وجود ندارد. از سوی دیگر، مقامات روسیه به صراحت اعلام می‌کنند که ادامه تحریم‌های ایران، به نفع این کشور است و طبیعتاً تلاش آنها جلوگیری از تکرار توافق برجام و ادامه تحریم‌های شدید بر ضد ایران است. از آنجا که روسیه هم یکی از طرف‌های اصلی در توافق برجام بود، پس احتمال اینکه ایران بتواند باز با کشورهای جهان به توافق برسد و وضعیت اقتصادی خود را بهبود بخشد، چندان زیاد نیست.
با وجود این هر دو طرف اصلی توافق یعنی ایالات‌متحده و ایران ادعا می‌کنند که آمادگی کامل برای بازگشت به توافق هسته‌ای را دارند، اما در عمل دیده می‌شود که هیچ‌کدام از طرفین حاضر به کوتاه آمدن نیست و در نهایت ظاهراً هر دو طرف حاضر به ترک میز مذاکره بدون دست یافتن به توافق هستند.
متیو بی، تحلیلگر ارشد موسسه استراتفورد در این زمینه معتقد است: «به نظر می‌رسد ایران محاسبه کرده است که می‌تواند در برابر فشار اقتصادی انباشته‌شده با اتخاذ موضع سخت‌تری در برابر دولت بایدن مقاومت کند.» ایران در جامعه بین‌الملل رویکردی از خود نشان داده که انگار تمایلی به بازگشت به توافق هسته‌ای ندارد و به همین دلیل رویکرد سختگیرانه‌ای اتخاذ کرده است.
اقتصاد ایران تحت فشار تحریم‌ها روزبه‌روز کوچک‌تر شده است
اقتصاد ایران در سال 2020 حدود 5 درصد کوچک شد. البته باید در نظر داشته باشیم که رشد اقتصادی ایران از سال 2017 که تحریم‌های جدید ایالات متحده وضع شدند، به‌طور پیوسته در حال کوچک‌تر شدن بوده است.
در مقایسه، ایران در سال 2016 و پس از امضای توافقنامه موسوم به برجام با رشد اقتصادی قابل توجه 5 /12درصدی روبه‌رو شد. با این حال مدت زمان این رشد خیلی کوتاه بود و گروه‌های ذی‌نفع از تحریم‌ها همچون اسرائیل و کشورهای عربی تمام تلاش خود را برای از بین بردن این توافق به کار بستند. به همین دلیل مدت زمانی که این توافق در اختیار اقتصاد ایران قرار داد بسیار کوتاه بود.
آبرامز، نماینده ویژه سابق ایالات متحده در امور ایران در دولت ترامپ که اکنون کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه در شورای روابط خارجی (CFR) است، گفت: «نمی‌توان دقیقاً دانست که اگر تحریم‌ها وجود نداشته باشد، وضعیت اقتصادی و رشد تولید ناخالص داخلی ایران چه رقمی خواهد بود. اما من فکر می‌کنم کاملاً واضح است که تحریم‌ها بر اقتصاد ایران و بر بودجه دولت تاثیر زیادی گذاشته است.»
پس از فشارهای ناشی از کووید 19، صندوق بین‌المللی پول رشد سه‌درصدی تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2021 را پیش‌بینی کرده است. با این حال، هنوز رقم دقیق این رشد منتشر نشده است.
وضعیت فروش نفت ایران نامشخص است
تحریم‌های شدید ایالات متحده موسوم به «فشار حداکثری» بخش مهمی از فرآیندهای فروش و استخراج نفت ایران را هدف گرفته است. هرچند ایران پس از توافقنامه برجام شاهد افزایش چشمگیر تولید و فروش نفت خام خود بود، اما پس از تحریم‌های شدید پس از ترامپ، شاهد کاهش شدید تولید و صادرات نفت بود.
به دلیل این مشکلات، ایران به اجبار نفت خود را با تخفیف خیلی زیاد به چین می‌فروخت که پس از آغاز جنگ اوکراین، به دلیل تحریم‌های اعمال‌شده بر روسیه، تمایل چین به خرید از روسیه افزایش پیدا کرد و روسیه با تخفیف‌های خیلی زیاد توانست تا حدود زیادی بازار نفت ایران در چین را متزلزل کند.
آبرامز در این مورد معتقد است: «تحریم‌ها توانایی ایران برای فروش نفت را کاهش داده است و از بازگرداندن پول نفت‌های فروش‌رفته به این کشور نیز جلوگیری می‌کند.» او در ادامه گفت: «میلیاردها دلار از پول ایران در بانک‌های عراق، چین و کره جنوبی قرار دارند که این کشور به دلیل تحریم‌ها نمی‌تواند آنها را برداشت کند.»
بر اساس برآوردهای صندوق بین‌المللی پول، انتظار می‌رود صادرات نفت ایران در سال‌های 2021 و 2022 نیز کاهش قابل توجهی را تجربه کند. با وجود این به دلیل آغاز جنگ اوکراین و مشکل انرژی جهانی که به وسیله روسیه ایجاد شد، قیمت نفت نسبت به سال‌های پیش افزایش قابل توجهی یافت که باعث شد در سال 2022 دریافتی پولی ایران از فروش نفت افزایش یابد. با این حال رقابت با روسیه بر سر بازارهای فروش باعث شده مشکلات ایران به سوی حل شدن حرکت نکنند.
مشکل دیگر تحریم‌های ایران برای صنعت نفت این کشور، عدم سرمایه‌گذاری است. سال‌هاست که به دلیل تحریم‌های بین‌المللی، شرکت‌های نفتی تمایلی برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران ندارند و در نتیجه سال‌هاست که این صنعت شاهد بازسازی خاصی نبوده است. این موضوع نشان از آن دارد که ایران حتی در صورت برداشته شدن تحریم‌ها هم نمی‌تواند به سادگی وارد بازار جهانی شود. ایران صاحب یکی از بیشترین مخازن گازی جهان است و اگر سرمایه‌گذاری در این صنعت اتفاق افتاده بود، می‌توانست پس از رفع تحریم‌ها تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان گاز جهان شود، اما به دلیل عدم سرمایه‌گذاری لازم در این صنعت، هم‌اینک با مشکل کمبود شدید گاز در داخل روبه‌رو است.
وضعیت تجارت بین‌المللی ایران
تحریم‌های ایالات متحده ضد ایران، یک‌سویه بودند و تنها شرکت‌های آمریکایی را از تجارت با ایران منع می‌کردند، اما تحریم‌های دوران ترامپ، هر شرکتی را از هر کشوری که به هر نحوی با ایران به هر نوعی همکاری کند هدف قرار می‌دهد. این موضوع باعث شد بسیاری از شرکت‌ها که به صورت سنتی با ایران همکاری می‌کردند نیز پس از این تحریم‌ها تمایل داشته باشند ایران را ترک کنند.
پس از اعمال مجدد تحریم‌ها، صادرات و واردات ایران هر دو به شدت کاهش یافت. علاوه بر نفت، فلزات صنعتی ایران نیز که منبع بزرگ درآمد صادراتی این کشور هستند، تحریم شدند.
برآوردهای صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد ایران در سال 2020 با کسری تجاری 45 /3 میلیارددلاری مواجه شده است. طبق گزارش صندوق بین‌المللی پول، این کشور در سال 2019 مازاد تجاری 11 /6 میلیارددلاری داشته است. این کسری تراز تجاری نشان می‌دهد که ایران نیاز به واردات دارد ولی مشکلات زیادی برای فروش محصولات خود و به دست آوردن ارز مورد نیاز واردات دارد.
تورم، تورم و بازهم تورم
تورم موضوع جدیدی در اقتصاد ایران نیست. در تاریخ معاصر این موضوع تقریباً از اواخر دهه 40 و اوایل دهه 50 آغاز شده است و در تاریخ قدیمی‌تر نیز همیشه وجود داشته است. به همین دلیل است که بسیاری از اقتصاددانان معتقدند اقتصاد ایران به تورم و کسری بودجه عادت کرده است. به همین دلیل شاهد کاهش پیوسته ارزش پول ملی ایران هستیم.
ارزش پول ایران از اوایل سال 2018 به‌طور پیوسته کاهش یافته است، اما متیو بی، تحلیلگر ارشد جهانی در استراتفورد، معتقد است که ریال تا حدودی تثبیت شده است. با این حال، ارزش آن در بازار غیررسمی بیش از 300 هزار ریال به ازای هر دلار است که با نرخ رسمی 42 هزارریالی بانک مرکزی به ازای هر دلار که برای کالاهای وارداتی اساسی استفاده می‌شد، فاصله زیادی دارد.
ارز ضعیف‌تر واردات را برای مردم گران‌تر می‌کند و تورم بالا به معنای افزایش هزینه‌های زندگی در زمانی است که مردم در حال حاضر با اقتصاد ضعیف و بازار کار نابسامان دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
از سوی دیگر به نظر می‌رسد به دلیل تحریم‌ها و ارز داخلی ضعیف، قاعدتاً تولید در داخل ایران باید موضوعیت پیدا کند. کاهش ارزش پول یا پایین نگه‌داشتن عمدی آن در بسیاری از مواقع می‌تواند باعث افزایش تمایل به تولید و صادرات شود، در مورد ایران نیز این موضوع تا حدودی صدق می‌کند. اما مشکل اینجاست که تحریم‌های شدید ایالات متحده باعث از دست رفتن بسیاری از بازارهای صادراتی ایران شده که به دست آوردن دوباره آنها برای تجار ایرانی تا حدود زیادی غیرممکن می‌نماید.
تحریم‌های بانکی بین‌المللی و عدم پذیرش FATF از سوی ایران نیز باعث محدود شدن شدید دسترسی ایران به ارزهای بین‌المللی‌اش شده و تجار ایرانی نیز حتی در صورت انجام صادرات، امکان اینکه ارز حاصل از صادرات را به سادگی به داخل کشور برگردانند ندارند.
وضعیت بازار کار
بازار کار ایران به دلیل سال‌های متمادی تحریم‌های سخت، عدم سرمایه‌گذاری‌های جدید، ورود نسل با جمعیت بالا به بازار کار و عدم امکان آموزش و مهارت‌آموزی در سطح بین‌المللی به دلیل تحریم‌ها با مشکلات زیادی روبه‌رو است. به نظر می‌رسد نرخ بسیار بالای بیکاری در ایران تا سال‌های آینده ادامه داشته باشد و هرچه پیش می‌رود، بیشتر از موقعیت مناسب ایران برای دستیابی به توسعه فاصله گرفته می‌شود.
به نظر می‌رسد نرخ بیکاری رسمی 4 /12درصدی (با این حال که نرخ بالایی است) نه‌تنها به صورت غیررسمی بالاتر باشد، بلکه با خروج دانشجویان از دانشگاه‌ها و ورود آنها به بازار کار، شاهد افزایش چشمگیر این نرخ باشیم.
وضع کسری بودجه روزبه‌روز بدتر می‌شود
به نظر می‌رسد دولت ایران بیش از درآمدش مصرف می‌کند و این موضوع باعث شده کسری بودجه ایران در سال‌های اخیر به شدت افزایش پیدا کند. افزایش این کسری بودجه و چشم‌انداز عدم رفع تحریم‌ها باعث شده نه‌تنها امیدی به بهبود آن نباشد، بلکه در سال‌های آتی وضعیت وخیم‌تر هم بشود.
دولت ایران بیش از توان خود هزینه می‌کند و شاهد افزایش کسری بودجه بوده است. اگرچه این موضوع همیشه چیز بدی نیست، اما می‌تواند توانایی کشور را برای بهبود فعالیت‌های اقتصادی و بهبودی از همه‌گیری ویروس کرونا محدود کند.
آیا امیدی به رفع تحریم‌ها هست؟
به گفته بی، توافق میان ایالات متحده و ایران غیرممکن نیست، اما تنها در صورتی که هر یک از طرفین موضع فعلی خود را نرم کنند. بی گفت که ایالات متحده باید بپذیرد که لغو تحریم‌ها گامی ضروری در جهت پایبندی ایران به برجام است. از سوی دیگر، ایران باید بپذیرد که اگر «گام‌های اساسی» برندارد، دولت بایدن نمی‌تواند تحریم‌ها را به‌طور کامل تعلیق کند.
آبرامز، از سوی دیگر معتقد است که یک «مشکل بسیار مهم» در سیاست دولت بایدن در قبال ایران وجود دارد، و آن احیای توافق هسته‌ای قبل از مذاکره درباره یک توافق گسترده‌تر است که شامل برنامه موشکی ایران و حمایت این کشور از شبه‌نظامیان در منطقه می‌شود. او گفت: «اما هنگامی که به برجام بازگشتید، بیشتر تحریم‌های اقتصادی مهم را لغو کرده‌اید.» وی افزود: «بنابراین، شما بیشتر اهرم‌های خود را برای موافقت ایران با این موارد اضافی که نمی‌خواهد با آنها موافقت کند، حذف کرده‌اید و نمی‌دانم چرا سیاستمداران ما باید با این موضوع به این صورت موافقت کنند.»
بی در ادامه خاطرنشان کرد که به همین دلیل است که تهران بر رفع تحریم‌ها قبل از شروع مذاکرات اصرار داشته است.
