بهبود تقاضا

در نتیجه تحریم‌های سختگیرانه‌ای که از ابتدای سال 1397 بر کشور تحمیل شد، تولید صنعتی افت قابل ملاحظه‌ای را تجربه کرد، به‌گونه‌ای که از زمان اعلام بازگشت مجدد تحریم‌ها، طی یک سال، شاخص ماهانه تولید صنعتی مستمراً، نسبت به دوره مشابه سال قبل، با کاهش مواجه بود. از تابستان 1398 روند بازیابی تولید صنعتی آغاز شد و به تدریج شدت گرفت. انتظار می‌رفت بخش صنعت همچنان در مسیر بهبود قرار داشته باشد، اما شیوع ویروس کرونا مجدداً شوک دیگری را بر بخش صنعت کشور تحمیل کرد، به‌طوری که به کاهش شتاب رشد شاخص‌های تولید و فروش و در ادامه، منفی شدن رشد شاخص تولید در فروردین 1399 و منفی شدن چشمگیر رشد شاخص فروش طی ماه‌های اسفند 1398 و فروردین 1399 منجر شد. پس از فروردین‌ماه، تولید صنعتی مجدداً در مسیر صعودی قرار گرفته و این روند تا دی‌ماه نیز ادامه یافته است. به نظر می‌رسد رشد تولید صنعتی در ماه‌های سپری‌شده از سال، به‌طور مشخص از ناحیه بهبود تقاضای داخلی و جایگزینی واردات حاصل شده است. طی دوره مزبور، تقاضای خارجی بخش صنعت، متاثر از کرونا، به شدت کاهش یافته است و از اسفندماه سال گذشته به‌طور مستمر (به جز ماه‌های مهر و آبان) شاهد افت‌های قابل ملاحظه‌ای در ارزش صادرات گمرکی کالاهای صنعتی کشور بودیم.

روندهای کلی تولید و فروش بخش صنعت

نمودار 1 روند رشد نقطه‌به‌نقطه شاخص‌های تولید و فروش بخش صنعت را نشان می‌دهد. در این نمودار تاثیر افت فروش و رکود سمت تقاضا بر کاهش شتاب رشد شاخص تولید طی ماه‌های اخیر به‌وضوح نمایان است. متوسط رشد شاخص تولید صنعتی در تابستان سال جاری 0 /10 درصد و در پاییز حدود 9 /4 درصد بوده است، این در حالی است که رشد نقطه‌به‌نقطه شاخص تولید صنعتی در اولین ماه زمستان با کاهش محسوس به 7 /0درصد و سطح شاخص تولید نیز به رقم 0 /106 رسیده است. این روند در شاخص فروش نیز قابل مشاهده است، به‌طوری که از رشد 6 /11درصدی در تابستان به رشد 1 /1‌درصدی در پاییز و رشد منفی 9 /3‌درصدی در دی‌ماه رسیده است. در این ماه، شاخص فروش نیز در سطح 3 /107 قرار داشته است. بررسی روند رشد شاخص تولید صنعتی بیانگر آن است که پس از ثبت رقم نسبتاً بزرگی در شهریورماه، این شاخص در مسیر نزولی قرار گرفته و در دی‌ماه در مقایسه با ماه‌های قبل با کاهش محسوس مواجه شده است. بخشی از افت رشد تولید، به دلیل تجربه رشدهای بزرگ‌تر در نیمه دوم سال گذشته بوده است، ولی نکته حائزاهمیت، تاثیر انتخابات آمریکا و آغاز روند کاهشی شاخص فروش و به‌تبع آن، کاهش محسوس شتاب رشد تولید در دی‌ماه است. به نظر می‌رسد کاهش تورم انتظاری با به تعویق انداختن تقاضا، افت فروش و افزایش موجودی انبار بنگاه‌های صنعتی را در پی داشته است. این وضعیت می‌تواند مانع از تداوم رشد تولید صنعتی در ماه‌های آتی شود. به بیان دیگر، افت شاخص فروش بخش صنعت و ثبت ارقام کمتر از 50 برای شاخص «میزان فروش» و شاخص «میزان سفارشات جدید»، از اجزای شاخص مدیران خرید بخش صنعت (شامخ)، طی سه ماه اخیر، حاکی از استمرار وضعیت رکودی در سمت تقاضای صنعت است. در دی‌ماه رشد تولید بنگاه‌های صنعتی به‌طور محسوسی در مقایسه با ماه‌های پیش کاهش یافته و شامخ «مقدار تولید» نیز مجدد به رقم کمتر از 50 رسیده است که بیانگر تضعیف تولید در واکنش به رکود سمت تقاضاست. در صورت تداوم روند نزولی فروش، افت تولید طی ماه‌های آتی محتمل خواهد بود. در مجموع، عملکرد کلی بخش صنعت طی 10 ماه سپری‌شده از سال جاری مناسب بوده، به‌گونه‌ای که طی دوره مزبور تولید بخش صنعت با افزایش 6 /5 درصد و فروش آن با افزایش 8 /4 درصد، نسبت به دوره مشابه سال قبل، مواجه شده است. طی 10 ماه ابتدایی سال جاری، 12 رشته فعالیت هم در شاخص تولید و هم در شاخص فروش از رشدی مثبت برخوردار بوده‌اند. طی این دوره، رشته فعالیت‌های «لاستیک و پلاستیک»، «خودرو و قطعات»، «دارو»، «محصولات فلزی» و «تجهیزات برقی» با رشد بیش از 10درصدی تولید مواجه بوده‌اند. همچنین، رشته فعالیت‌های «ماشین‌آلات و تجهیزات»، «لاستیک و پلاستیک»، «تجهیزات برقی»، «کاشی و سرامیک» و «چوب و کاغذ» نیز رشد بیش از 10درصدی فروش را تجربه کرده‌اند. طی 10 ماه ابتدایی سال جاری دو رشته فعالیت «کک و پالایش» و «منسوجات» به‌طور پیوسته با کاهش در شاخص‌های تولید و فروش همراه بوده‌اند. افت شاخص‌های رشته فعالیت «کک و پالایش» به دلیل شیوع ویروس کرونا و کاهش چشمگیر تعداد سفرها بوده است. افت شاخص‌های رشته فعالیت «منسوجات» نیز عمدتاً ناشی از کمبود مواد اولیه بوده است.

تحولات رشته فعالیت خودرو و قطعات

طی 10‌ماه نخست سال جاری شاخص تولید رشته فعالیت «خودرو و قطعات» با افزایش 9 /18 درصد و شاخص فروش آن با افزایش 3 /5درصد، نسبت به دوره مشابه سال قبل، همراه بوده‌اند. طی این دوره، در مجموع حدود 742 هزار و 380 دستگاه انواع خودرو در کشور تولید شده و 680 هزار و 500 دستگاه فروش رفته است که به ترتیب نسبت به دوره مشابه سال قبل افزایش 4 /1درصدی و کاهش 4 /13‌درصدی نشان می‌دهند. رشد بالاتر شاخص تولید رشته فعالیت «خودرو و قطعات» در مقایسه با رشد تولید محصولات نهایی مبین جایگزینی واردات و رشد بالای تولید قطعات خودرویی در کشور است. در دی‌ماه 1399 شاخص تولید رشته فعالیت «خودرو و قطعات» با کاهش 6 /5درصد و شاخص فروش آن با کاهش 7 /5 درصد مواجه شده‌اند. در این ماه، شاخص «انتظارات تولید در ماه آینده»، از اجزای شاخص مدیران خرید، برای صنعت «وسایل نقلیه و قطعات وابسته» رقم 3 /68 را به ثبت رسانده که بیانگر انتظار فعالان صنعت مبنی بر بهبود تولید این رشته فعالیت در ماه بهمن نسبت به دی است. با توجه به تقاضای انباشته در بازار خودرو و با توجه به اینکه حدود 70 درصد از ظرفیت شرکت‌های خودروسازی فعال است، از این‌رو خودرو از معدود رشته فعالیت‌هایی است که می‌تواند طی ماه‌های آینده همچنان سطح تولید و فروش آن افزایش یابد. اقداماتی همچون حذف قیمت‌گذاری، که موجب زیان شرکت‌های خودروسازی و ایجاد فساد شده است، تداوم و گسترش داخلی‌سازی قطعات، انجام اصلاحات اساسی در ساختار مالی شرکت‌ها و متعاقب آن تامین نیاز نقدینگی آنها از طریق انتشار اوراق، می‌توانند به تداوم رشد تولید خودرو کمک کنند.

تحولات رشته فعالیت شیمیایی به جز دارو

طی 10‌ ماه منتهی به دی 1399 شاخص تولید رشته فعالیت «شیمیایی به جز دارو» معادل 8 /3 درصد و شاخص فروش آن معادل 0 /4 درصد، نسبت به دوره مشابه سال قبل، رشد داشته‌اند. در دی 1399، شاخص تولید این رشته فعالیت معادل 3 /2 درصد نسبت به دوره مشابه سال قبل افزایش یافت، در مقابل شاخص فروش آن طی همین دوره افت 1 /11‌درصدی را تجربه کرد. در این ماه، نسبت حجم تقاضا به حجم عرضه محصولات شیمیایی در بورس کالا نیز کمتر از یک بود که بیانگر کمبود تقاضا در بازار محصولات شیمیایی طی این دوره است. بررسی آمار صادرات گمرکی حاکی از آن است که طی 9‌ ماه ابتدایی سال 1399 صادرات محصولات شیمیایی، نسبت به دوره مشابه سال قبل، به لحاظ وزنی 9 /16 درصد افزایش و به‌جز ارزشی 1 /21 درصد کاهش یافته است. روند صادرات محصولات شیمیایی حاکی از احیای آن و تجربه رشدهای مثبت در ماه‌های اخیر است. علت کاهش شدید ارزش صادرات طی ماه‌های سپری‌شده از سال، به‌رغم افزایش وزنی آن، افت چشمگیر قیمت جهانی محصولات شیمیایی در پی کاهش تقاضای جهانی ناشی از شیوع ویروس کرونا بوده است. از ماه می 2020 شاخص قیمت جهانی محصولات پتروشیمی (IPEX) ماهیانه رشدهای مثبتی را تجربه کرده و رشد نقطه‌به‌نقطه آن نیز از نوامبر 2020 مثبت شده و تا ژانویه 2021 نیز تداوم یافته که حاکی از بهبود تقاضای جهانی محصولات پتروشیمی پس از بحران ناشی از ویروس کروناست. با توجه به صادرات‌محور بودن رشته فعالیت «شیمیایی به جز دارو» برای تداوم رشد تولید آن تسهیل و تشویق صادرات ضروری به نظر می‌رسد.

تحولات رشته فعالیت فلزات پایه

در 10‌ ماه ابتدایی سال 1399 نیز شاخص تولید رشته فعالیت «فلزات پایه» معادل 2 /3درصد و شاخص فروش آن معادل 6 / 0درصد، نسبت به دوره مشابه سال قبل، رشد داشته‌اند. در دی‌ماه 1399، شاخص تولید این رشته فعالیت با 3 /0 درصد افزایش و شاخص فروش آن با 1 /13 درصد کاهش، نسبت به ماه مشابه سال گذشته مواجه شدند. به‌طور خاص در ماه دی بازار با کمبود تقاضا مواجه بود، به‌گونه‌ای که نسبت حجم تقاضا به حجم عرضه فلزات پایه در بورس کالا رقمی کمتر از یک را به ثبت رسانید. براساس آمار گمرک، طی 9 ‌ماه نخست سال 1399 صادرات فلزات پایه، نسبت به دوره مشابه سال قبل، به‌جز وزنی 9 /19 درصد و به‌جز ارزشی 5 /21 درصد کاهش یافته است. بخشی از این کاهش ناشی از کاهش تقاضای خارجی به علت شیوع ویروس کرونا و بخشی نیز ناشی از اعمال محدودیت بر صادرات فولاد به منظور کنترل قیمت‌ها در بازار داخل بوده است. گفتنی است طبق آمار انجمن تولیدکنندگان فولاد، طی 9‌ ماه ابتدایی سال 1399، تولید آهن اسفنجی 9 درصد، تولید فولاد میانی (بیلت، بلوم و اسلب) 12 درصد و تولید محصولات فولادی 10 درصد، نسبت به دوره مشابه سال قبل، افزایش داشته‌اند. طبق این آمار در 9 ‌ماه نخست سال جاری، واردات محصولات فولادی 74 درصد افزایش و صادرات آن 27 درصد کاهش نشان می‌دهد.

روندهای قیمتی کالاهای صنعتی

تورم ماهانه شاخص قیمت تولیدات صنعتی در تیرماه رکورد زده و پس از آن در مسیر نزولی قرار گرفته است، اما همچنان در سطوح بالایی قرار دارد. در ماه دی رشد ماهیانه شاخص قیمت تولیدات صنعتی به 6 /6 درصد و تورم نقطه‌به‌نقطه آن به 4 /87 درصد رسیده است. اگرچه، طی ماه‌های اخیر تورم ماهانه شاخص قیمت تولیدات صنعتی روند کاهشی در پیش گرفته، اما تورم نقطه‌به‌نقطه آن همچنان صعودی است و با توجه به فاصله تورم تولیدکننده با تورم مصرف‌کننده، انتظار می‌رود شاخص قیمت مصرف‌کننده همچنان از این ناحیه متورم شود.

شاخص مدیران خرید

شاخص مدیران خرید (شامخ) کل صنعت در دی‌ماه سال جاری برای سومین ماه متوالی رقمی کمتر از 50 را به ثبت رساند و به 8 /49 واحد رسید که بیانگر بدتر شدن وضعیت کسب‌وکار بیش از نیمی از بنگاه‌های صنعتی در این ماه نسبت به ماه گذشته است. در دی‌ماه، از بین اجزای اصلی شامخ، شاخص‌های «مقدار تولید»، «میزان سفارشات جدید» و «موجودی مواد اولیه» پایین‌تر از 50 قرار داشتند، رقم 6 /48 برای شاخص «مقدار تولید» حاکی از بدتر شدن وضعیت عرضه نسبت به ماه قبل است، همچنین شاخص‌های سمت تقاضا شامل «میزان سفارشات جدید» با رقم 8 /44، «میزان فروش» با رقم 8 /43 و «موجودی انبار محصول» با رقم 9 /52 نشان از تداوم ضعف سمت تقاضا دارند. طی دی‌ماه شاخص «قیمت خرید مواد اولیه» رقم 7 /73 و شاخص «قیمت محصولات» رقم 9 /50 را به ثبت رسانده‌اند که حاکی از تداوم رشد قیمت‌ها، اما با شتاب کمتری نسبت به ماه‌های قبل، هستند. طی چند ماه اخیر شتاب رشد قیمت محصولات کمتر از شتاب رشد قیمت مواد اولیه بوده است.

چشم‌انداز سال 1400

عملکرد کلی بخش صنعت طی 10 ماه سپری‌شده از سال جاری مناسب بوده، به‌گونه‌ای که طی دوره مزبور تولید بخش صنعت با افزایش 6 /5 درصد و فروش آن با افزایش 8 /4 درصد، نسبت به دوره مشابه سال قبل، مواجه شده است. با وجود این، نااطمینانی نسبت به نرخ ارز و میزان احتمالی کاهش آن در صورت رفع تحریم‌ها یکی از مهم‌ترین عواملی است که می‌تواند مانع تداوم رشد تولید صنعتی در ماه‌های آتی باشد. علاوه بر این، تداوم کاهش انتظارات تورمی در چند ماه آینده و احتمال کسادی بازارها، اثر رکودی بر فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی خواهد داشت. استمرار سیاست‌های قیمت‌گذاری کالاها و مداخلات قیمتی در بازارهای مختلف نیز می‌تواند در صورت تداوم همچنان از عوامل محدودکننده رشد بخش صنعت در سال 1400 باشد. در مقابل، کاهش قیمت ارز در صورت توافق محتمل ایران و آمریکا، می‌تواند با کاهش قیمت مصالح ساختمانی، تاثیری قابل توجه بر رونق بخش مسکن و صنایع مرتبط با آن داشته باشد.

پی‌نوشت‌:

 1- تمام رشدها نسبت به دوره مشابه سال قبل هستند، مگر در مواردی که صریحاً ذکر شده است.

برآوردها و تحلیل‌های این گزارش نظر شخصی نویسنده است و موسسه عالی مدیریت و برنامه‌ریزی مسئولیتی در این خصوص ندارد.