دوران نقاهت

این گزارش خلاصه‌ای از پژوهش «چکیده تحولات تولید ناخالص داخلی در تیر 1399» تهیه شده در موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی است.

بسته به شرایط و زمینه‌های سیاستگذاری و سایر عوامل موثر، بخش صنعت طی دهه گذشته 20 تا 30 درصد از ارزش‌افزوده تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است. علاوه بر سهم نسبتاً بالای بخش صنعت در تولید ناخالص داخلی، این بخش به دلیل ایجاد زنجیره‌های ارزش‌افزا در بخش خدمات، به نوعی عامل محرک هم در بخش خدمات است و هم در بخش کشاورزی و به همین دلیل است که به صورت کلاسیک، توسعه‌یافتگی به نوعی مترادف یا حداقل همساز با صنعتی شدن است.

دو شاخص تولید و فروش فعالیت‌های صنعتی، شاخص‌های اصلی تعیین‌کننده ارزش‌افزوده بخش صنعت هستند که در نمودار 1، روند ماهانه آنها آمده است. اگر از اثرات فصلی که معمولاً در فروردین‌ماه هر سال خود را نشان می‌دهد، بگذریم، روند این دو شاخص مهم صنعت گویای آن است که در تیرماه 1399، شاخص تولید فعالیت‌های صنعتی با افزایش 1 /9‌درصدی نسبت به دوره مشابه سال قبل، به رقم 6 /105 و شاخص فروش با افزایش 7 /10‌درصدی به رقم 6 /107 رسیدند. به نظر می‌رسد بخش صنعت پس از مواجهه اولیه با شوک منفی ناشی از شیوع بیماری کووید 19 روند بازیابی خود را طی کرده و به ثبات نسبی رسیده است، چنان‌که طی سه ماه منتهی به تیر 1399 سطح شاخص‌های تولید و فروش فعالیت‌های صنعتی از نوسان اندکی برخوردار بوده‌اند. طی سه ماه اخیر، سطح شاخص تولید فعالیت‌های صنعتی به سطح قبل از شیوع ویروس کرونا در ماه‌های آذر و دی 1398 رسیده و از این سطوح پیشی نیز گرفته است.

همچنین، در سه‌ماهه منتهی به تیر 1399، شاخص تولید فعالیت‌های صنعتی با 6 /7 درصد افزایش و شاخص فروش با 6 /11 درصد افزایش نسبت به دوره مشابه سال قبل مواجه شده‌اند. تورم انتظاری، انباشت تقاضای معوق و وضعیت نامساعدتر فروش در دوره مشابه سال قبل، از علل رشد بیشتر فروش در مقایسه با تولید به حساب می‌آیند.

در تیر 1399 از بین 15 رشته‌فعالیت صنعتی، 13 رشته‌فعالیت افزایش در شاخص تولید و 11 رشته‌فعالیت افزایش در شاخص فروش را تجربه کردند. افزایش تعداد رشته‌فعالیت‌های با رشد مثبت در مقایسه با ماه‌های اخیر از بازیابی بخش صنعت در اکثر رشته‌فعالیت‌ها پس از شیوع ویروس کرونا حکایت دارد. در این ماه، 11 رشته‌فعالیت شامل «غذایی و آشامیدنی»، «شیمیایی به جز دارو»، «دارو»، «لاستیک و پلاستیک»، «کاشی و سرامیک»، «سیمان»، «سایر کانی غیرفلزی»، «فلزات پایه»، «محصولات فلزی»، «تجهیزات برقی» و «ماشین‌آلات و تجهیزات» به‌طور همزمان افزایش تولید و فروش را تجربه کردند.

رشته‌فعالیت «فلزات پایه» بیشترین سهم را در افزایش شاخص تولید فعالیت‌های صنعتی و رشته‌فعالیت «شیمیایی به جز دارو» بیشترین سهم را در افزایش شاخص فروش آن در تیرماه 1399 داشته‌اند.

پس از عملکرد ضعیف رشته‌فعالیت «تجهیزات برقی» به لحاظ تولید و فروش در سال 1398، طی سه ماه منتهی به تیر 1399، این رشته‌فعالیت از رشدهای مثبت در شاخص‌های تولید و فروش برخوردار بوده است. به طور خاص، در چهار ماه ابتدایی سال لوازم خانگی همچون یخچال و فریزر، تلویزیون و ماشین لباسشویی افزایش تولید داشتند.

طی پنج ماه متوالی از بهمن 1398 تا تیر 1399، رشته‌فعالیت‌های «منسوجات» و «کک و پالایش» مستمراً با کاهش همزمان تولید و فروش نسبت به دوره مشابه سال قبل، مواجه شده‌اند. به نظر می‌رسد رشته‌فعالیت منسوجات با بحران مواد اولیه روبه‌روست، چنان‌که در شاخص «موجودی مواد اولیه» (از اجزای فرعی شاخص مدیران خرید) در تیرماه با رقم 7 /10 در بین رشته‌فعالیت‌ها بدترین وضعیت را دارد. رشته‌فعالیت «کک و پالایش» نیز از شیوع ویروس کرونا متاثر شده و با کاهش چشمگیر سفرها، تقاضای آن نیز کاهش یافته است.

شاخص تولید رشته‌فعالیت «خودرو و قطعات» در تیرماه با افزایش 9 /24‌درصدی و شاخص فروش آن با کاهش 5 /9‌درصدی نسبت به ماه مشابه سال قبل، مواجه شدند. طی چهار ماه ابتدایی سال جاری، شاخص تولید این رشته‌فعالیت با افزایش 7 /18 درصد و شاخص فروش آن با افزایش 3 /22 درصد نسبت به دوره مشابه سال قبل همراه بوده‌اند. اجرای طرح‌های جدید فروش منجر شد تا قیمت خودرو در بازار کاهش اندکی را تجربه کند، ولی این کاهش موقتی بود و نتوانست بیش از یک ماه ادامه پیدا کند. در تیرماه افرایش نرخ ارز محرک افزایش قیمت خودرو شد، چنان‌که به عنوان نمونه شکاف قیمت کارخانه و قیمت بازار انواع پراید به بیش از 100 درصد رسید.

طی چهار ماه ابتدایی سال 1399، در مجموع 300,353 دستگاه انواع خودرو تولید و 243,808 دستگاه به فروش رفته است. وزارت صمت برای سال 1399، به طور متوسط، تولید 100 هزار دستگاه انواع خودرو در هر ماه را هدف‌گذاری کرده است که با وجود افزایش تولید در چهار ماه سپری‌شده از سال نسبت به دوره مشابه سال قبل، همچنان عملکرد تولید از میزان هدف‌گذاری‌شده فاصله دارد. در حال حاضر، خودروسازها بسیار پایین‌تر از ظرفیت فعالیت می‌کنند. این مساله در کنار افزایش قابل توجه قیمت مواد اولیه و قطعات به افزایش بهای تمام‌شده هر دستگاه خودرو منجر شده است. با این حال، جلوگیری دولت از افزایش قیمت خودرو، باعث زیان‌ده‌شدن تولید خودرو و افزایش زیان انباشته در خودروسازی شده است. ادامه این روند، می‌تواند چرخه تولید و تامین در صنعت خودرو را در ماه‌های آینده با اختلال جدی مواجه کند و روند رشد تولید را متوقف سازد.

در تیر 1399، شاخص تولید رشته‌فعالیت «شیمیایی به‌جز دارو» 8 /2 درصد و شاخص فروش آن 1 /13 درصد، نسبت به ماه مشابه سال قبل افزایش نشان می‌دهند. طی چهارماهه منتهی به تیر 1399 نیز شاخص‌های تولید و فروش این رشته‌فعالیت هردو به میزان 6 /2 درصد رشد داشته‌اند.

حجم معاملات محصولات شیمیایی در بورس کالای ایران در تیر 1399 به رقم بی‌سابقه 516 هزار تن رسید که نسبت به ماه مشابه سال قبل 2 /72 درصد و نسبت به ماه قبل 2 /28 درصد افزایش نشان می‌دهد. در این دوره، شکاف تقاضا برای محصولات شیمیایی در مقایسه با ماه قبل عمیق‌تر شد و نسبت حجم تقاضا به حجم عرضه به رقم 26 /1 رسید. در این راستا، شاخص قیمت محصولات شیمیایی نیز رشد بی‌سابقه 7 /17‌درصدی را نسبت به ماه قبل تجربه کرد.

بررسی آمار صادرات گمرکی حاکی از آن است که طی چهار ماه ابتدایی سال 1399 صادرات محصولات شیمیایی1، نسبت به دوره مشابه سال قبل، به لحاظ وزنی 7 /6 درصد افزایش و به‌لحاظ ارزشی 8 /38 درصد کاهش یافته است. علت کاهش شدید ارزش صادرات طی چهار ماه اخیر به‌رغم افزایش وزنی آن، افت چشمگیر قیمت جهانی محصولات شیمیایی در پی کاهش تقاضای جهانی ناشی از شیوع ویروس کرونا بوده است. طی سه ماه منتهی به جولای 2020، شاخص قیمت جهانی محصولات پتروشیمی (IPEX) به صورت ماهانه رشدی مثبت را تجربه کرده که حاکی از روند بهبود تقاضای جهانی محصولات پتروشیمی پس از بحران ناشی از کروناست.

در حوزه فلزات پایه، در تیر 1399، شاخص تولید رشته‌فعالیت «فلزات پایه» با 2 /12 درصد و شاخص فروش آن با 5 /14 درصد افزایش، نسبت به ماه مشابه سال گذشته مواجه شدند. در چهارماهه ابتدایی سال 1399 نیز شاخص تولید این رشته‌فعالیت 2 /1 درصد و شاخص فروش آن 0 /6 درصد رشد داشته‌اند. تقاضای داخلی فلزات پایه به سبب افزایش تورم انتظاری صعودی بوده است، اما در مقابل، تقاضای خارجی این رشته‌فعالیت در پی شیوع ویروس کرونا به‌شدت کاهش یافته است.

طبق آمار انجمن تولیدکنندگان فولاد، در چهار ماه ابتدایی سال 1399، تولید آهن اسفنجی 12 درصد، تولید فولاد میانی (بیلت، بلوم و اسلب) 9 درصد و تولید محصولات فولادی پنج درصد نسبت به دوره مشابه سال قبل افزایش داشته‌اند. رشد تولید آهن اسفنجی در چهار ماه نخست امسال بیش از رشد تولید فولاد میانی بوده است که نکته امیدوارکننده‌ای است چراکه سال گذشته زنجیره فولاد با مشکل کمبود آهن اسفنجی روبه‌رو بود.

بر اساس آمار گمرک، طی چهار ماه ابتدایی سال 1399 صادرات فلزات پایه2، نسبت به دوره مشابه سال قبل، به ‌لحاظ وزنی 2 /38 درصد و به ‌لحاظ ارزشی 1 /37 درصد کاهش یافته است که نشان از وضعیت نامناسب تقاضای خارجی برای این محصولات دارد.

در تیر سال جاری، حجم معاملات فلزات پایه در بورس کالا به رقم 1007 هزار تن رسید که نسبت به دوره مشابه سال قبل افزایش 0 /68 درصدی، اما نسبت به ماه قبل کاهش 1 /18‌درصدی نشان می‌دهد. طی این ماه نسبت حجم تقاضا به حجم عرضه فلزات پایه در بورس کالا در مقایسه با ماه گذشته کاهش یافت و به رقم 32 /1 رسید. با وجود این شاخص قیمت آن افزایش 3 /19‌درصدی را نسبت به ماه قبل تجربه کرد. طی دو ماه اخیر، قیمت محصولات فولادی در بورس کالا با جهش همراه بوده که کم شدن شکاف تقاضا در تیرماه را در پی داشته است. به این ترتیب به نظر می‌رسد با از بین رفتن رانت در بازار بورس محصولات فولادی، تقاضای سفته‌بازانه در حال کم شدن است.

در چهار ماه ابتدایی سال 1399، شاخص‌های تولید و فروش نهاده‌های ساختمانی به ترتیب کاهش 1 /13 و 5 /6 درصد را نسبت به دوره مشابه سال قبل تجربه کردند. پس از تجربه رشدهای منفی قابل ملاحظه در اسفند سال گذشته و فروردین سال جاری، به تدریج از شدت رشدهای منفی تولید و فروش نهاده‌های ساختمانی کاسته شد و فروش در خردادماه رشد مثبت اندکی را تجربه کرد اما در تیرماه مجدداً هر دو شاخص در محدوده رشد منفی قرار گرفتند.

شاخص مدیران خرید بخش ساختمان طی چهار ماه نخست امسال به ترتیب ارقام 7 /18، 5 /60، 4 /64 و 8 /52 را به ثبت رسانده است. عدد شاخص در تیرماه بیانگر بهبود فعالیت‌های ساختمانی نسبت به خردادماه است. در این ماه شاخص انتظارات فعالیت‌ها در ماه آینده کمتر از 50 بوده و در مقایسه با خرداد نیز کاهش یافته که از عدم امیدواری فعالان این بخش نسبت به بهبود فضای کسب‌وکار در مردادماه حکایت دارد لذا به نظر می‌رسد فروش نهاده‌های ساختمانی نتواند از محدوده رشدهای منفی خارج شود.

بر اساس آمار صادرات گمرک، در چهار ماه ابتدایی سال 1399 صادرات خاک، سنگ، سیمان، گچ و مصنوعات سنگی و سرامیکی نسبت به دوره مشابه سال قبل، به‌لحاظ وزنی 2 /24 درصد و به‌لحاظ ارزشی 0 /22 درصد کاهش داشته است. نکته حائز اهمیت، کاسته شدن از شدت رشدهای منفی صادرات و مثبت شدن آن در تیرماه است. بهبود وضعیت صادرات می‌تواند به تولید صنایع مرتبط با بخش ساختمان با توجه به چشم‌انداز رکودی داخلی، کمک کند.

از سوی دیگر شاخص قیمت تولیدات صنعتی 3 /9 درصد نسبت به ماه قبل افزایش یافت و به این ترتیب تورم نقطه به نقطه آن به 6 /17 درصد رسید. تورم نقطه به نقطه شاخص قیمت فعالیت‌های صنعتی در ماه‌های اردیبهشت و خرداد به زیر 10 درصد آمد ولی این روند ادامه‌دار نشد. افزایش شدید نرخ ارز در ماه‌های اخیر باعث افزایش قابل توجه قیمت مواد اولیه و محصولات در تیر نسبت به خرداد به حساب می‌آید.

شاخص مدیران خرید کل صنعت در تیرماه سال جاری به رقم 3 /55 واحد رسید که حاکی از بهبود وضعیت کسب‌وکار بیش از نیمی از بنگاه‌ها در این ماه نسبت به ماه گذشته است. از میان اجزای اصلی شامخ، شاخص «موجودی مواد اولیه» طی چهار ماه ابتدایی سال همواره رقم کمتر از 50 داشته و شدت تضعیف آن در ماه تیر نسبت به ماه خرداد در مقایسه با سایر اجزای اصلی شامخ شدیدتر بوده است.

ارقام 5 /39 برای شاخص «موجودی مواد اولیه» و 7 /94 برای شاخص «قیمت خرید مواد اولیه» تشدید مشکل تامین مواد اولیه در بخش صنعت را تایید می‌کند. محدودیت‌های ارزی و نوسانات شدید نرخ ارز، تامین ارز مورد نیاز واردات مواد واسطه را با مشکل مواجه کرده و به افزایش بی‌رویه قیمت مواد اولیه و قیمت تولیدات منجر شده است.

در این ماه روند شاخص‌های «میزان فروش»، «صادرات کالا» و «موجودی انبار» از بهبود تقاضای داخلی و خارجی حکایت دارند.

شاخص «انتظارات تولید در ماه آینده» که منعکس‌کننده چشم‌انداز تولید است، به رقم 4 /51 رسید. هرچند هنوز این زیرشاخص بالاتر از ۵۰ است اما از ابتدای سال تا تیر روند نزولی دارد و کمترین میزان از ابتدای دوره محاسبه شامخ (به‌جز ماه‌های اسفند) را دارد. وضعیت این زیرشاخص در کنار وضعیت موجودی مواد اولیه و قیمت مواد اولیه، می‌تواند نشان‌دهنده افزایش احتمال رکود در ماه‌های آتی باشد. البته بخشی از این افت می‌تواند به دلیل شروع تعطیلات تابستانی بنگاه‌ها در مردادماه باشد.

هشدارها:

 در ماه‌های اخیر مشکل تامین مواد اولیه بنگاه‌های صنعتی تشدید شده است. این امر می‌تواند در ماه‌های آتی به گلوگاه تولید در بخش صنعت تبدیل شود.

 در ابتدای شیوع ویروس کرونا، رکود سمت تقاضا به متوقف یا کند شدن رشد قیمت‌ها انجامید. اما شتاب قیمت‌ها در تیرماه به میزان چشمگیری بالا رفته است. تداوم این امر با توجه به کاهش قدرت خرید خانوارهای ایرانی، می‌تواند رکود سمت تقاضای عمیق‌تری را در پی داشته باشد.

 تعیین قیمت‌های پایه به صورت دستوری و ناهماهنگی در عرضه و تخصیص کالاها، بورس کالا را به محلی برای توزیع رانت تبدیل کرده است، به ویژه اینکه بنگاه‌های کوچک قادر به تهیه مواد اولیه مورد نیاز خود از بورس کالا نیستند و در این میان آسیب بیشتری متحمل می‌شوند.

فرصت‌ها:

 اصلاح مستمر نرخ ارز در اقتصاد ایران به دلیل افت شدید درآمدهای ارزی و تحریم‌های تجاری، فرصت استمرار رشد تولید صنعتی در کشور را فراهم آورده است، چنان‌که به‌‌رغم بروز چالش جدی پیش‌روی تولید ناشی از گسترش ویروس کرونا، تولید صنعتی با یک ماه وقفه به مسیر بهبود بازگشته است. تشویق و تسهیل صادرات و گسترش بازارهای صادراتی برای تداوم روند افزایش تولید ضروری است.

توصیه‌های سیاستی:

 با توجه به محدودیت‌های ارزی کشور، تسهیل راهکارهای تامین نیاز وارداتی تولیدکنندگان، کلیدی است. ضرورت دارد که نرخ ارز سامانه نیما به نرخ بازار آزاد نزدیک و راهکارهایی برای تامین نیاز وارداتی تولیدکنندگان طراحی شود. لازم است وزارت صمت به‌صورت منظم، ستاد اقتصادی دولت را نسبت به شرایط مواد اولیه و تولید این دسته از بنگاه‌ها مطلع سازد.

 توصیه می‌شود وزارت صمت با تشدید تلاش‌های خود در راستای داخلی‌سازی مواد و قطعات واسطه وارداتی، آسیب‌پذیری بنگاه‌های وابسته به واردات و همچنین وابستگی به ارز را کاهش دهد.

 پس از اصلاح قیمت بنزین در آبان 1398 و متعاقب آن شیوع ویروس کرونا و کاهش صادرات، تولید و فروش پالایشگاه‌های کشور با رشد منفی مواجه شده است. برای بهبود این روند، توصیه می‌شود با اتخاذ سیاست‌هایی از قبیل تخفیف قیمت، صادرات فرآورده‌های نفتی (با تمرکز بر کشورهای همسایه) افزایش یابد.