بهار نفتی خزان مالیاتی

 دقیقاً در دوره‌ای که درآمدهای نفتی کشور رشد قابل توجهی یافته‌اند، روند درآمدهای مالیاتی نزولی شده است. شاید این مهم‌ترین اتفاق در کارنامه مالیاتی بهار امسال باشد؛ فصلی که در آن واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای دولت شامل مواردی مانند منابع حاصل از فروش و صادرات نفت خام، فرآورده‌های نفتی و میعانات گازی بیش از 329 درصد نسبت به فصل مشابه سال قبل رشد داشته است. آن وقت در همین فصل درآمدهای مالیاتی نسبت به بهار سال 1395 بیش از 300 میلیارد تومان کاهش یافته است. درآمد 1 /18 هزار میلیارد‌ تومانی مالیاتی در بهار امسال در حالی بوده که رقم مصوب برای این دوره 6 /29 هزار میلیارد تومان پیش‌بینی می‌شد. به عبارتی تنها 61 درصد از آنچه پیش‌بینی می‌شد دولت بتواند در بهار امسال در قالب مالیات دریافت کند، در واقعیت محقق شده است. این در حالی است که طبق برنامه‌ریزی قبلی، دولت باید تا پایان سال جاری 116 هزار میلیارد تومان مالیات دریافت کند. اما سرعت اخذ مالیات از سوی دولت از بهار سال گذشته هم کندتر شده است. در بهار سال گذشته دولت توانسته بود با اخذ مالیات 4 /18 هزار میلیارد‌ تومانی نسبت به بهار سال 1394 رشد 30‌درصدی را ثبت کند اما آیا امسال هم می‌تواند روند اخذ مالیات را ‌مانند گذشته تسریع کند؟

کاهش سهم مالیات از کل درآمدها

آخرین کارنامه مالیاتی منتشرشده از سوی بانک مرکزی نشان می‌دهد در بهار امسال درآمدهای مالیاتی از کل درآمدها و واگذاری‌های دارایی‌های سرمایه‌ای (اعم از نفت و‌...) تنها 43 درصد سهم داشته است. این میزان در بهار سال گذشته 73 درصد و در بهار سال 1394 معادل 48 درصد بود. در بهار سال 1394 کل درآمدها و واگذاری‌های دارایی‌های سرمایه‌ای دولت 2 /29 هزار میلیارد تومان بود که از این میزان 2 /14 هزار میلیارد تومان آن مربوط به درآمدهای مالیاتی می‌شد. یک سال بعد، درآمدهای مالیاتی به 4 /18 هزار میلیارد تومان افزایش یافته اما مجموع درآمدها و واگذاری‌های دارایی‌های سرمایه‌ای به 3 /25 هزار میلیارد تومان کاهش یافت. در واقع در بهار سال گذشته با وجود رشد درآمدهای مالیاتی اما مجموع درآمدها به‌واسطه نزولی شدن روند واگذاری‌ دارایی‌های سرمایه‌ای کاهش یافت. اما در بهار امسال دقیقاً روندها معکوس شدند. واگذاری‌ دارایی‌های سرمایه‌ای رشد قابل توجهی یافت و از 2 /4 هزار میلیارد تومان به 1 /18 هزار میلیارد تومان رسید و همزمان با این رشد بیش از چهار برابری در بخش واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای، درآمدهای مالیاتی 6 /1 درصد تنزل یافت. در واقع در دوران رشد کم‌سابقه منابع نفتی دولت،‌ منابع مالیاتی هم نزولی شدند و هم سهم آن از کل منابع مالی دولت تنزل یافت. اما این خزان مالیاتی ناشی از افت اخذ مالیات در کدام بخش‌ها بوده است؟

حقوقی‌ها، متهمان اصلی

در بخش درآمدهای مالیاتی دولت در مجموع دو دسته مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم وجود دارد؛ مالیات‌های مستقیم شامل سه گروه مالیات اشخاص حقوقی، مالیات بر درآمدها و مالیات بر ثروت است. مالیات‌های غیرمستقیم هم شامل دو گروه مالیات بر واردات و مالیات بر کالاها و خدمات است. مقایسه روند دو دسته مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم نشان می‌دهد که نزولی بودن روند اخذ مالیات تنها در بخش مالیات‌های مستقیم مشاهده می‌شود. در حالی که در بهار امسال مالیات‌های غیرمستقیم نسبت به بهار سال گذشته بیش از هفت درصد رشد داشتند اما در دسته مالیات‌های مستقیم درآمدهای این بخش در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته 800 میلیارد تومان کاهش یافته است. در این مدت درآمدهای مالیات مستقیم در حالی به 3 /9 هزار میلیارد تومان رسیده که این میزان در بهار سال گذشته 1 /10 هزار میلیارد تومان بود. اما این کاهش مربوط به کدام گروه مالیات‌های مستقیم است؟ جزئیات کارنامه مالیات‌های مستقیم نشان می‌دهد از بهار سال گذشته تا بهار امسال مالیات بر اشخاص حقوقی از 9 /5 هزار میلیارد تومان به 8 /4 هزار میلیارد تومان و مالیات بر ثروت از 590 میلیارد تومان به 580 میلیارد تومان کاهش یافته اما مالیات بر درآمدها از 5 /3 هزار میلیارد تومان به 9 /3 هزار میلیارد تومان افزایش یافته است. در واقع هرچند مالیات بر درآمدها رشد داشته اما این رشد تنها توانسته بخشی از کاهش مالیات بر اشخاص حقوقی را جبران کند و در مجموع درآمدهای مالیات‌های مستقیم دولت کاهش یافته است. همچنین با توجه به تحقق حدود 89‌درصدی در زمینه اخذ مالیات از درآمدها می‌توان گفت دولت در این بخش کارنامه قابل توجهی داشته است. اما دولت در بخش مالیات بر ثروت توانست 77 درصد رقم تعیین‌شده و در بخش مالیات بر اشخاص حقوقی تنها 52 درصد هدف پیش‌بینی‌شده را محقق کند.

معوقاتی که وصول نشد

جزئیات بیشتر کارنامه مالیاتی دولت در بهار امسال نشان می‌دهد در بخش مالیات بر اشخاص حقوقی در حالی که پیش‌بینی می‌شد طی بهار امسال 3 /9 هزار میلیارد تومان مالیات وصول شود اما تنها 8 /4 هزار میلیارد تومان مالیات اخذ شده است. از سوی دیگر در حالی میزان دریافت مالیات بر اشخاص حقوقی در بهار امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود 18 درصد کاهش یافته که در بهار سال گذشته میزان مالیات بر اشخاص حقوقی نسبت به بهار سال 1394 حدود 19 درصد افزایش یافته بود. با وجود این سرعت نزولی اخذ مالیات بر اشخاص حقوقی، دولت دوازدهم باید تا پایان سال جاری 36 هزار میلیارد تومان مالیات از این جنس را وصول کند. اما آیا دولت می‌تواند در سه فصل باقی‌مانده امسال میزان درآمدهایش از بخش مالیات بر اشخاص حقوقی را شش برابر کند؟

برای بررسی این موضوع باید زیرمجموعه‌های بخش مالیات بر اشخاص حقوقی را ارزیابی کرد تا مشخص شود دولت برای تحقق اهدافش در این بخش در سه فصل باقی‌مانده امسال در کدام بخش باید فعال‌تر عمل کند. تحقق 76‌درصدی مالیات علی‌الحساب اشخاص حقوقی دولتی، تحقق 56‌درصدی مالیات معوقه اشخاص حقوقی دولتی و تحقق تنها 45 درصد مالیات اشخاص حقوقی غیردولتی مهم‌ترین جزئیات کارنامه مالیاتی دولت در بخش اشخاص حقوقی است؛ آماری که نشان می‌دهد مهم‌ترین چالش دولت در این بخش به اخذ مالیات از اشخاص حقوقی غیردولتی برمی‌گردد. در سه‌ماهه نخست امسال دولت تنها 7 /2 هزار میلیارد تومان درآمد مالیاتی از اشخاص حقوقی غیردولتی در حالی داشته که برای این بخش در قانون مربوطه رقم درآمد شش هزار میلیارد‌ تومانی پیش‌بینی شده بود. همچنین درآمد مالیاتی دولت از اشخاص حقوقی غیردولتی در بهار سال گذشته در مقایسه با بهار سال 1394 تنها حدود دو درصد کاهش یافته بود اما در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته این میزان نزول به بیش از 20 درصد رسیده است؛ روندی که نشان می‌دهد دولت در بخش مالیات از اشخاص حقوقی غیردولتی چشم‌انداز مطلوبی را هم پیش‌رو ندارد. علاوه بر این در بخش مالیات معوقه اشخاص حقوقی دولتی نیز چشم‌انداز مطلوبی به نظر نمی‌رسد. هرچند در این بخش دولت در بهار سال گذشته با رشد 47‌درصدی درآمد روند مناسبی داشته اما این میزان در بهار امسال در مقایسه با بهار سال گذشته حدود 25 درصد کاهش یافته است. بدین ترتیب به نظر می‌رسد دولت برای جبران عقب‌ماندگی درآمدهای مالیاتی‌اش در بخش مالیات‌های مستقیم نیاز دارد که در سه فصل باقی‌مانده سال 1396 در دو بخش مالیات اشخاص حقوقی غیردولتی و مالیات معوقه اشخاص حقوقی دولتی تمرکزش را افزایش دهد. اما این وضعیت مالیات‌های اشخاص حقوقی در حالی است که دولت در تک‌تک بخش‌های مالیات بر درآمد کارنامه قابل قبولی داشته است. رشد حدود هشت‌درصدی مالیات حقوق کارکنان بخش عمومی، رشد حدود 15‌درصدی مالیات حقوق کارکنان بخش خصوصی، رشد حدود سه‌درصدی مالیات مشاغل، رشد 18‌درصدی مالیات مستغلات و رشد 52‌درصدی مالیات متفرقه درآمد در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته نشان می‌دهد مالیات‌ها در بخش درآمدها چشم‌انداز خوبی را پیش‌رو دارند. تحقق 90‌درصدی در بخش درآمدهای مالیات حقوق کارکنان بخش عمومی، تحقق 89‌درصدی هم در بخش درآمدهای مالیات حقوق کارکنان بخش خصوصی و هم در بخش درآمدهای مالیات مشاغل و همچنین تحقق 75‌درصدی درآمدها در بخش مالیات مستغلات نیز نشان می‌دهد مالیات در بخش درآمدها با نظم خاصی در حال پرداخت است.

غفلت از مالیات بر ارزش‌افزوده

در بخش مالیات‌های غیرمستقیم که در مجموع به نظر می‌رسد کارنامه دولت بهتر از مالیات‌های مستقیم است هم بخش‌هایی وجود دارند که روند درآمد در آنها نزولی است. مالیات بر واردات و مالیات بر کالاها و خدمات دوبخشی هستند که مالیات‌های غیرمستقیم را شامل می‌شوند. در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته هرچند مالیات بر واردات حدود 62 درصد افزایش داشته اما مالیات بر کالاها و خدمات بیش از سه درصد کاهش یافته است. با این حال تحقق 40‌درصدی درآمدها در بخش مالیات بر واردات و تحقق 65‌درصدی مالیات بر کالاها و خدمات نشان می‌دهد که در این بخش‌ها هم دولت چندان روند قابل قبولی ندارد. با این حال دولت در بهار امسال 8 /1 هزار میلیارد تومان درآمد مالیات بر واردات و هفت هزار میلیارد تومان نیز درآمد مالیات بر کالاها و خدمات داشته است. این در حالی است که این میزان‌ها در بهار سال 1395 به ترتیب 1 /1 هزار میلیارد تومان و 2 /7 هزار میلیارد تومان بود. اما این کاهش مالیات بر کالاها و خدمات ناشی از چه بوده است؟ جزئیات کارنامه مالیاتی در بخش مالیات بر کالاها و خدمات نشان می‌دهد که از هفت زیرمجموعه این بخش، «مالیات بر فروش فرآورده‌های نفتی»، «دو درصد مالیات سایر کالاها» و «مالیات بر ارزش‌افزوده» روند نزولی داشته‌اند و «عوارض خروج مسافر از مرزهای کشور»، «مالیات بر فروش سیگار»، «مالیات بر نقل‌وانتقال اتومبیل» و «مالیات شماره‌گذاری خودرو» روند صعودی را در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته تجربه کرده‌اند. تحقق درآمدها در هر کدام از این زیرمجموعه‌های مالیات بر کالاها و خدمات نیز نشان می‌دهد که بهترین عملکرد در بخش‌های مالیات بر فروش فرآورده‌های نفتی و عوارض خروج مسافر از مرزهای کشور به ترتیب 116 و 80 درصد تحقق مالیاتی بوده است. اما ضعیف‌ترین عملکرد هم در دو بخش مالیات بر نقل‌وانتقال اتومبیل و مالیات بر ارزش‌افزوده بوده است. با این حال در بخش مالیات بر نقل‌وانتقال اتومبیل با توجه به درآمد 120 میلیارد‌ تومانی که نسبت به این رقم در بهار سال گذشته هیچ تغییری نکرده، وضعیت ‌مانند مالیات بر ارزش افزوده نزولی نیست. اما در بخش مالیات بر ارزش افزوده هرچند دولت در سه‌ماهه نخست امسال توانست حدود 9 /4 هزار میلیارد تومان درآمد کسب کند اما این رقم در بهار سال گذشته 1 /5 هزار میلیارد تومان بود. از سوی دیگر طبق قانون مربوطه قرار است درآمد دولت در بخش مالیات بر ارزش افزوده تا پایان امسال به 4 /27 هزار میلیارد تومان برسد که با توجه به روند نزولی در این بخش رشد 5 /5 برابری تا پایان امسال کمی دور از انتظار به نظر می‌رسد اما باید دید دولت در این بخش چطور می‌تواند عقب‌ماندگی‌ها را جبران کند؟ سوال و ابهامی که نسبت به بخش درآمدهای مالیاتی از اشخاص حقوقی و به‌خصوص اشخاص حقوقی غیردولتی و مالیات معوقه اشخاص حقوقی دولتی هم وجود دارد.