لب‌تشنه چون رود
چرا بیش از نیمی از دریاچه‌های بزرگ جهان در حال خشک شدن هستند؟
رودخانه‌های سالم برای حمایت از زندگی روی زمین حیاتی هستند. آنها به ویژه با توجه به فشارهای اضافی که تغییرات اقلیمی بر جوامع و اکوسیستم‌های وابسته به رودخانه خواهد داشت، ضروری هستند. در چین، طولانی‌ترین رودخانه آسیا، یانگ تسه، ماه گذشته شاهد سطوح پایین بی‌سابقه‌ای بود و نیروگاه‌های برق‌آبی در طول مسیر آن مجبور به کاهش یا توقف فعالیت شدند که باعث قطع برق برای میلیون‌ها نفر شد. این تنها یکی از تاثیرات مربوط به دوره‌های خشکی مکرر و شدید رودخانه است که در سال 2022 در سراسر جهان شاهد آن بودیم. از دست رفتن دریاچه مشکل بزرگی برای افرادی است که برای شرب و آبیاری به آن متکی هستند.
یک مطالعه جدید در مقیاس بزرگ، منعکس‌کننده بحران آب‌وهوا و گرم شدن زمین است و هشدار می‌دهد که بیش از نیمی از بزرگ‌ترین دریاچه‌ها و مخازن جهان در حال از دست دادن آب هستند- و تغییرات آب‌وهوایی و مصرف انسان، محرک‌های اصلی هستند. طبق مطالعه منتشرشده در مجلهScience، حدود یک‌چهارم جمعیت جهان یا دو میلیاردنفری که در حوضه دریاچه‌های در حال خشک شدن زندگی می‌کنند، به‌طور مستقیم تحت تاثیر این موضوع قرار گرفته‌اند و بسیاری از مناطق در سال‌های اخیر با کمبود مواجه شده‌اند. ناامنی آب در حال حاضر یک مشکل جدی است و صدها میلیون نفر در سراسر جهان دسترسی مطمئن به آب سالم ندارند.
پژوهشگران دریافتند که حدود 53 درصد از دریاچه‌های جهان به وضوح کوچک شده‌اند، در حالی که تنها 22 درصد از آنها پیشرفت کرده‌اند. از این حجم‌های آبی، تقریباً 600 کیلومتر مکعب آب در طول 28 سال از دست رفته است. این مقدار، حدود 17 برابر حداکثر ظرفیت دریاچه مید، بزرگ‌ترین مخزن آب در ایالات‌متحده است.
این یافته‌ها بر نیاز فوری به گنجاندن اثرات تغییرات آب‌وهوایی در مدیریت منابع آب پایدار «برای محافظت از خدمات ضروری اکوسیستم مانند ذخیره آب شیرین، تامین غذا، زیستگاه پرندگان آبی، چرخه آلاینده‌ها و مواد مغذی، و تولید مجدد تاکید می‌کند».
دریاچه‌ها در خطرند!
مطالعه‌ای که روز پنجشنبه 18 می منتشر شد، نشان داد که بیش از نیمی از دریاچه‌ها و مخازن بزرگ جهان که 87 درصد از آب شیرین سطحی مایع جهان را در خود جای داده‌اند، از اوایل دهه 1990، عمدتاً به دلیل تغییرات آب‌وهوایی، شدت گرفتن نگرانی‌ها در مورد آب برای کشاورزی، انرژی آبی و مصارف انسانی کوچک شده‌اند. این یک مشکل بزرگ برای مردمی است که برای آب آشامیدنی و آبیاری به دریاچه‌ها وابسته هستند. خشک شدن دریاچه‌ها همچنین بقای اکوسیستم‌های محلی و پرندگان مهاجر را تهدید می‌کند و حتی می‌تواند به طوفان‌های گردوغبار زیان‌بار منجر شود. تیمی از پژوهشگران بین‌المللی گزارش دادند نزدیک به سه دهه است که برخی از مهم‌ترین منابع آب شیرین جهان -از دریای خزر بین اروپا و آسیا تا دریاچه تیتیکاکا در آمریکای جنوبی- حدود 22 گیگاتن در سال آب خود را از دست می‌دهند. این مقدار، حدود 17 برابر حجم دریاچه مید، بزرگ‌ترین مخزن ایالات متحده و همچنین معادل کل مصرف آب در ایالات متحده برای کل سال 2015 است.
دانشمندان تقریباً دو هزار دریاچه بزرگ را با استفاده از اندازه‌گیری‌های ماهواره‌ای همراه با الگوهای آب‌وهوایی و هیدرولوژیک ارزیابی کردند. تیم پژوهشگران بین‌المللی 250 هزار تصویر ماهواره‌ای از مناطق دریاچه را که از سال 1992 تا 2020 گرفته شده بود، برای بررسی منطقه و سطح آب 1972 پهنه آبی نگاه کردند. بررسی دقیق این دو هزار دریاچه از بزرگ‌ترین دریاچه‌های جهان نشان داد که آنها سالانه حدود 5 /21 تریلیون لیتر آب از دست می‌دهند. آنچه آنها دریافتند این بود که استفاده ناپایدار انسان، تغییر در میزان بارندگی و روان‌آب، رسوب‌گذاری و افزایش دما، سطح دریاچه‌ها را در جهان پایین آورده است و 53 درصد از دریاچه‌های جهان در طول آن دوره کاهش ذخیره آب را تجربه کرده‌اند. این دریاچه‌ها 96 درصد از کل ذخیره دریاچه‌های طبیعی زمین و 83 درصد از مخازن را تشکیل می‌دهند. کاهش حجم خالص در دریاچه‌های طبیعی تا حد زیادی به گرم شدن آب‌وهوا، افزایش تبخیر و سوءمصرف انسان نسبت داده می‌شود؛ در این میان، رسوب‌گذاری یکی از دلایل اصلی تلفات ذخیره‌سازی در مخازن است.
خاکِ تشنه
فانگ‌فانگ یائو، هیدرولوژیست سطح در دانشگاه ویرجینیا که این پژوهش را در مجله ساینس ارائه کرد، گفت که 56 درصد از کاهش میزان دریاچه‌های طبیعی ناشی از گرم شدن آب‌وهوا و مصرف بیش از حد انسان است که سهم گرمایش جهانی بسیار زیاد است. دانشمندان آب‌وهوا به‌طور کلی فکر می‌کنند که مناطق خشک جهان در اثر تغییرات اقلیمی خشک‌تر، و مناطق مرطوب، مرطوب‌تر می‌شوند؛ اما این مطالعه نشان داد که حتی در مناطق مرطوب نیز، از دست دادن حجم قابل توجهی از آب مشهود است. حتی دریاچه‌ها در مناطقی که بارندگی بیشتری دارند نیز خشک می‌شوند. اتمسفرِ تشنه ناشی از گرمای هوا، آب بیشتری را می‌بلعد و تبخیر می‌کند؛ همچنین جامعه تشنه، آب را از دریاچه‌ها به سمت کشاورزی، نیروگاه‌ها و منابع آشامیدنی هدایت می‌کند. یائو گفت: «این موضوع را نباید نادیده گرفت.» وی در بیانیه‌ای افزود: «بسیاری از ردپاهای انسانی و تغییرات اقلیمی بر تلفات آب دریاچه قبلاً ناشناخته بودند، مانند خشک شدن دریاچه گود زره در افغانستان و دریاچه مار چیکیتا در آرژانتین.» نویسندگان همچنین دلیل سومی را بیان کردند که آن را «طبیعی‌تر» می‌نامند، یعنی کاهش آب به دلیل الگوهای بارندگی و تغییرات روان‌آب رودخانه. اما حتی این عامل نیز ممکن است معلول تغییرات آب‌وهوایی باشد. بر اساس این مطالعه، علت اصلی کاهش حدود 05 /1 تریلیون لیتر دریاچه ارومیه در سال نیز همین موضوع است.
به گفته اندرو فریدمن از Axios (وب‌سایت خبری آمریکایی مستقر در آرلینگتون، ویرجینیا)، تغییرات آب‌وهوایی و در نتیجه آن، افزایش تبخیر، احتمال و شدت خشکسالی‌ها را افزایش می‌دهد. وضعیت در امتداد رودخانه خشکسالی‌زده کلرادو در ایالات‌متحده در سال‌های اخیر وخیم بوده است و دریاچه مید و دریاچه پاول -دومین مخزن بزرگ این کشور-، به پایین‌ترین حد تاریخی رسیده‌اند.
سطح آب در دریاچه‌ها در هفته‌های اخیر به دلیل ذوب شدن برف در غرب ایالات متحده افزایش یافته است و اداره احیای ایالات‌متحده را قادر می‌کند آب بیشتری را از دریاچه پاول به دریاچه مید که برای حدود 25 میلیون نفر در سراسر جنوب غربی آب تامین می‌کند، آزاد کند. با این حال، به گفته واشنگتن‌پست، کارشناسان هشدار می‌دهند که این مهلت «محدود و موقت» است و پیش‌بینی می‌شود که دریاچه پاول تا پاییز به 30 درصد ظرفیت خود برسد.
بارت لیفلانگ، مدیر «برنامه رودخانه کلرادو» برای منطقه حفاظت از آب مرکزی یوتا، که در این مطالعه شرکت نداشت، گفت: «درک کامل محرک‌های تامین آب برای مدیریت موثر مخازن و سیستم‌های رودخانه بسیار مهم است.» وی افزود: «هرچه تاثیرات انسانی بر تامین آب خود را بهتر درک کنیم، به عنوان مدیران آب آمادگی بیشتری خواهیم داشت و با بحران‌های کمتری روبه‌رو خواهیم شد، مانند آنچه در 20 سال گذشته در رودخانه کلرادو با آن مواجه بودیم، و منابع آب مقاوم و قابل اعتمادی خواهیم داشت.»
آیا این به معنی کاهش آب آشامیدنی است؟
نویسندگان مطالعه گفتند که کاهش آب دریاچه‌ها به این معنی نیست که مناطق به‌طور ناگهانی بدون آب آشامیدنی می‌مانند؛ با این حال، ممکن است به رقابت بیشتر برای آب دریاچه که علاوه بر آشامیدن، در انرژی برق‌آبی و تفریحاتی مانند قایق‌سواری استفاده می‌شود، بینجامد.
فانگ‌فانگ یائو، پژوهشگر ارشد این مطالعه و دانشمند آب‌وهوا در دانشگاه کلرادو، گفت: بیش از نیمی از کاهش در درجه اول به مصرف انسان یا سیگنال‌های غیرمستقیم انسانی از طریق گرم شدن آب‌وهوا نسبت داده می‌شود. بن لیونه، آب‌شناس دانشگاه کلرادو و یکی دیگر از نویسندگان نیز گفته است که انحراف آب از دریاچه‌ها -که یک عامل مستقیم انسانی برای خشک شدن سطح دریاچه‌هاست- احتمالاً بزرگ‌تر و قابل توجه‌تر است زیرا «این قابلیت را دارد که واقعاً چشم‌انداز را تغییر دهد». وی افزود: عامل غیرمستقیم انسانی (هوای گرم‌تر به دلیل تغییرات آب‌وهوایی)، یک اثر پوششی جهانی است که به نوعی بر همه چیز یا مکان‌های بیشتری تاثیر می‌گذارد.
یائو گفت، دریاچه مونو کالیفرنیا نمونه خوبی از این نوع کوچک شدن دریاچه است. دریاچه‌های گرمسیری مرطوب در آمازون و همچنین دریاچه‌های قطب شمال، آب خود را از دست داده‌اند که روندی بسیار گسترده‌تر از پیش‌بینی‌ها را نشان می‌دهد. حتی مناطقی که به دلیل تغییرات آب‌وهوایی مرطوب‌تر می‌شوند، آب دریاچه‌ها را از دست می‌دهند، زیرا هوای گرم‌تر رطوبت بیشتری را از دریاچه‌ها می‌کشد. لیونه گفت، این بدان معناست که آب بیشتری در هوا وجود دارد، که می‌تواند به صورت باران یا برف ببارد، اما «ممکن است در نهایت به صورت باران در دوردست‌ها، خارج از حوضه‌ای که تبخیر شده یا حتی بالای اقیانوس اتفاق بیفتد».
یائو، لیونه و همکارانشان از تقریباً 30 سال رصد ماهواره‌ای، داده‌های آب‌وهوا و شبیه‌سازی رایانه‌ای استفاده کردند تا بفهمند چه اتفاقی برای دریاچه‌ها می‌افتد. آنها از تصاویر Landsat -طولانی‌ترین برنامه رصد زمین در جهان- و اطلاعات مربوط به ارتفاع سطح آب از ماهواره‌ها استفاده کردند تا ببینند دریاچه‌ها در طول سه دهه چگونه تغییر کرده‌اند. آنها دریافتند که بیش از نیمی از دریاچه‌ها آنقدر کوچک شده‌اند که از نظر آماری معنادار است و تصادفی نیست.
یائو گفت، در ایالات‌متحده، دریاچه مید دوسوم آب خود را بین سال‌های 1992 تا 2020 از دست داده، در حالی که دریاچه نمک بزرگ نیز به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. دریاچه‌های بزرگ از سال 1992 تا 2013 به‌طور قابل توجهی کاهش یافتند و سپس فلات شدند.
تاملین پاولسکی، استاد هیدرولوژی دانشگاه کارولینای شمالی، که بخشی از این مطالعه نبود، می‌گوید: کمی‌سازی کامل تغییرات ذخیره آب برای دریاچه‌های بزرگی که یائو و همکارانش ارائه می‌کنند جدید است و تصویر بسیار کامل‌تری نسبت به پژوهش‌های گذشته ایجاد می‌کند. وی می‌گوید: «من به‌طور کلی بیشتر نگران دریاچه‌هایی هستم که از نظر اکولوژیک مهم هستند و در مناطق پرجمعیت بدون منابع آب خوب دیگر هستند. وضعیت دریاچه ارومیه در ایران، دریای مرده، دریای سالتون و... همه اینها نگران‌کننده است.»
راه چاره چیست؟
دانشمندان و فعالان این حوزه از مدت‌ها پیش گفته‌اند که برای جلوگیری از فاجعه‌بارترین پیامدهای تغییرات اقلیمی، جلوگیری از گرم شدن زمین بیش از 5 /1 درجه سانتی‌گراد (7 /2 درجه فارنهایت) ضروری است. اما در حال حاضر جهان با سرعتی در حدود 1 /1 درجه سانتی‌گراد (9 /1 درجه فارنهایت) در حال گرم شدن است. مطالعه روز پنجشنبه نشان داد که استفاده ناپایدار انسان باعث خشک شدن دریاچه‌هایی مانند دریای آرال در آسیای مرکزی و دریای مرده در خاورمیانه می‌شود. این در حالی است که دریاچه‌های افغانستان، مصر و مغولستان تحت تاثیر افزایش دما قرار گرفته‌اند که می‌تواند از دست دادن آب در جو را افزایش دهد. سطح آب در یک‌چهارم از این دریاچه‌ها افزایش یافت که اغلب در نتیجه ساخت سد در مناطق دورافتاده مانند فلات داخلی تبت بود.
رودخانه‌ها اکوسیستم‌های بسیار متنوع و مولدی هستند که به رشد اقتصادی، امنیت غذایی و رفاه انسان کمک می‌کنند. طبق گزارش صندوق جهانی حیات وحش (WWF) در سراسر جهان، تخمین زده می‌شود که دو میلیارد نفر برای آب آشامیدنی خود مستقیماً به رودخانه‌ها متکی هستند و 500 میلیون نفر (تقریباً یک نفر از هر 14 نفر روی زمین) در دلتاهایی زندگی می‌کنند که به وسیله رسوبات رودخانه‌ها نگهداری می‌شوند.
