رفتن همیشه رفتن

هادی چاوشی: اگر ساکن یکی از شهرهای بزرگ کشور باشید، بعید است در میان بستگان، دوستان یا آشنایان شما دست‌کم یک «ایرانی مهاجر» وجود نداشته باشد. بر اساس «گزارش مهاجرت بین‌المللی 2017» سازمان ملل متحد، نزدیک به دو میلیون و 700 هزار ایرانی به عنوان مهاجر در نقاط مختلف جهان زندگی می‌کنند؛ این معادل 3 /3 درصد از جمعیت کشور است. شاخص «مهاجرت خالص»1 بانک جهانی هم -که آخرین ویرایش آن مربوط به سال 2012 میلادی است- نشان می‌دهد مهاجرت‌های بین‌المللی تنها در یک سال موجب کاهش 400 هزارنفری جمعیت ایران شده است.2 با این حساب، مساله مهاجرت به خارج از کشور و اثر آن بر اقتصاد و جامعه ایران چندان تازگی ندارد. اما این روزها اخبار تازه‌ای درباره افزایش میل به مهاجرت در میان ایرانیان به گوش می‌رسد. علی ساری، نماینده اهواز و عضو کمیسیون اجتماعی مجلس اخیراً از «موج مهاجرت‌های کارجویانه جوانان ایرانی به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس» خبر داده و گفته است: «از 70 سال پیش مهاجرت جوانان متقاضی کار ایرانی به کشورهای عربی دیگر وجود نداشت، ولی حال شاهد این سفرهای کاری هستیم.»3 همچنین گزارش‌هایی از «هجوم ناگهانی ایرانی‌ها به صربستان با بلیت‌های یک‌طرفه تهران-بلگراد که یا به قصد مهاجرت است یا سفر غیرقانونی به اروپای غربی» در رسانه‌ها منتشر شده؛ «جریانی که پس از لغو روادید دو کشور بارها شنیده شده و مجریان تورهای گردشگری به مقصد صربستان نیز آن را رد نکرده‌اند.»4 راستی‌آزمایی جزئیات چنین گزارش‌هایی البته دشوار است، اما از آنجا که این اخبار بازتاب برداشت عمومی درباره میل به مهاجرت از کشور تلقی می‌شود، نمی‌توان به سادگی از کنار آنها گذشت. در حالی که پس از تصویب برجام در سال 1394 مقامات دولتی از معکوس شدن روند فرار مغزها خبر می‌دادند، شکل‌گیری موج جدید مهاجرت می‌تواند نگرانی‌های گذشته را احیا کند. چنان‌که مسعود نیلی، دستیار اقتصادی رئیس‌جمهور در میزگرد سالنامه 96 «تجارت فردا» نسبت به این موضوع هشدار داده و گفته است: «آقای دکتر بهکیش می‌گویند فعالان اقتصادی به این فکر می‌کنند که سرمایه‌های خود را چگونه خارج و به کجا منتقل کنند؟ اما به نظر من سرمایه انسانی ما خیلی مهم‌تر از سرمایه‌های مالی است. اگر سرمایه انسانی مایوس شود و سرمایه مالی ما هم از کشور خارج شود، تنها برهوتی باقی می‌ماند.»5

با بروز بی‌ثباتی‌های اجتماعی (مانند اعتراضات دی‌ماه 96) و اقتصادی (همچون تلاطمات این روزهای بازار ارز) شاید میزان نگرانی درباره این موج بیشتر از قبل هم شده باشد. پرونده پیش رو، به دنبال بررسی ابعاد و آثار تشدید میل به مهاجرت در جامعه ایران است.