مثلث بحرانی

12‌، 18‌، 20 و 25 درصد. این چهار رقم نرخ‌های متوسط بیکاری کشور، بیکاری گروه فارغ‌التحصیلان، بیکاری زنان و بیکاری جوانان است؛ ارقامی که نشان می‌دهد متوسط نرخ بیکاری کشور تحت فشار تقاضای اشتغال کدام گروه‌هاست. به گفته مسعود نیلی، استاد اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف این گروه‌ها در واقع نقش بالابرنده نرخ بیکاری کل را دارند. نیلی که 11 شهریور‌ماه امسال در اولین کارگاه بین‌المللی «مطالعات بازار کار» سخن می‌گفت، با رصد بازار کار ایران بین سال‌های 1996 تا 2016 میلادی، یکی از مهم‌ترین تغییرات این دوره را سیل ورود زنان به بازار کار ایران عنوان کرد. وی گفته است در سه سال اخیر سهم ورود زنان به بازار کار از مردان سبقت گرفته اما این پدیده در حالی اتفاق افتاده که سمت تقاضا آمادگی مواجهه با آن را نداشته است. 

پیشی گرفتن زنان از مردان در صف انتظار

نیلی با بررسی تغییرات جمعیت فعال زنان و مردان برای دو دوره 2006 تا 2013 و 2014 تا 2016 گفته است: «ورودی جمعیت فعال برای مردان در هر دو دوره افزایشی بوده و شدت این افزایش در سه سال اخیر نیز بیشتر شده است. اما برای زنان یک انقلاب رخ داده است ‌طوری که در دوره اول تعداد جمعیت فعال آنها کاهش یافته اما در دوره دوم تغییرات جمعیت فعال زنان از مردان نیز پیشی گرفته است. در حقیقت در سه سال اخیر ورودی زنان به بازار کار ایران از مردان بیشتر شده است.» اما آمارهای مرکز آمار ایران چه وضعیتی از حضور زنان در بازار کار را نشان می‌دهد؟

براساس داده‌های مرکز آمار ایران طی سال‌های 1385 تا 1395 در مجموع بیش از 3 /2 میلیون نفر به جمعیت فعال کشور اضافه شده است. از این میزان حدود دو میلیون و 150 هزار نفر مرد و 150 هزار نفر زن بوده است. این آمارها گویای سهم 5 /6‌درصدی زنان از جمعیت فعالی است که در سال‌‌های 1385 تا 1395 به بازار کار وارد شده‌اند. همچنین در این 11 سال جمعیت فعال کشور از حدود 5 /23 به 8 /25 میلیون نفر، جمعیت فعال مردان از  7 /18 میلیون نفر به 9 /20 میلیون نفر و جمعیت فعال زنان از 7 /4 میلیون نفر به بیش از 8 /4 میلیون نفر افزایش یافته است. در واقع در حالی که جمعیت فعال کشور در این دوره 11‌ساله حدود 10 درصد افزایش یافت، جمعیت فعال مردان حدود 12 درصد و جمعیت فعال زنان بیش از دو درصد افزایش داشته است. اما وضعیت سه سال اخیر نشان می‌دهد چرا نیلی بیکاری زنان را یک چالش جدی می‌داند.

 در سال 1393 میزان جمعیت فعال کشور 8 /23 میلیون نفر بود که تا پایان سال گذشته به حدود 8 /25 میلیون نفر رسید. در واقع رشد هشت‌درصدی جمعیت فعال طی تنها سه سال. در همین دوره سه ساله جمعیت فعال مردان از 9 /19 میلیون نفر به 9 /20 میلیون نفر رسید. در این بخش هم می‌توان میزان رشد جمعیت فعال مردان را تنها پنج درصد تخمین زد. اما در بخش جمعیت فعال گروه زنان از 8 /3 میلیون نفر به بیش از 8 /4 میلیون نفر افزایش یافته است. این دو عدد به منزله رشد 26‌درصدی جمعیت فعال زنان تنها طی سه سال است. این همان انقلابی است که نیلی از آن تعبیر می‌کند. در حالی که نرخ رشد جمعیت زنان فعال طی 11 سال اخیر تنها دو درصد بوده اما در دوره سه‌ساله اخیر میزان رشد جمعیت فعال زنان بیش از 26 درصد بوده است. 

این انقلاب در نرخ مشارکت زنان نیز قابل مشاهده است. در حالی که طی سه سال اخیر نرخ مشارکت کل کشور 2 /2 درصد و نرخ مشارکت در بخش مردان 6 /1 درصد افزایش یافته اما نرخ مشارکت در بخش زنان بیش از 9 /2 درصد رشد داشته است. این در حالی است که پیش از آن طی سال‌های 1385 تا 1393 نرخ مشارکت زنان 4 /4 درصد تنزل یافته بود؛ تغییر فاحشی که نشان می‌دهد در میل ورود زنان به بازار کار طی سه سال اخیر چه تحول بزرگی رخ داده است. در آخرین آمار فصلی بازار کار کشور نیز (‌مربوط به بهار امسال) رشد نرخ مشارکت زنان همچنان ادامه دارد و این نرخ از 9 /14 به 4 /16 درصد افزایش یافته است. اما در همین یک فصل نرخ مشارکت مردان از 1 /64 به 5 /64 درصد افزایش یافت. در همین مدت میزان جمعیت فعال زنان نیز حدود 480 هزار نفر و جمعیت فعال مردان 404 هزار نفر اضافه شده است؛ روندی که نشان می‌دهد حضور کم‌سابقه زنان در بازار کار همچنان ادامه دارد.

عدم تقارن جنسیتی

با وجود چنین سهم‌خواهی گروه زنان در بازار کار اما بررسی وضعیت اشتغال زنان نشان می‌دهد آنها در مقایسه با مردان چندان وضعیت خوشایندی ندارند. دستیار ویژه رئیس‌جمهوری در امور اقتصادی، در سخنرانی اخیر خود میزان مشارکت زنان و مردان در بازار کار را یک عدم تقارن بزرگ در بازار کار عنوان و اظهار کرده بود عدم تطابق جنسیتی مهم‌ترین عدم تطابق فعلی بازار کار ایران است. طبق آخرین کارنامه فصلی بازار کار نرخ مشارکت مردان حدود چهار برابر زنان است. در حالی که نرخ مشارکت مردان در بازار کار بهار امسال 5 /64 درصد بوده اما این میزان برای زنان 4 /16 درصد محاسبه شده بود. آخرین کارنامه سالانه بازار کار نیز مبین نرخ مشارکت 1 /64‌درصدی مردان و 9 /14‌درصدی زنان است. به عبارتی در سال گذشته نیز میزان نرخ مشارکت مردان 3 /4 برابر این میزان در زنان بوده است. این در حالی است که در سال 1385 نرخ مشارکت مردان حدود 9 /3 برابر نرخ مشارکت زنان بوده است. موضوع قابل توجه آن است که این فاصله در سال 1393 به بیش از 2 /5 برابری نرخ مشارکت مردان نسبت به زنان رسیده بود اما در سه سال اخیر کمی بهبود یافته است. اما به هر ترتیب همین فاصله فاحش نرخ مشارکت مردان و زنان یکی از مهم‌ترین نشانه‌های عدم تقارن جنسیتی در بازار کار است. در نرخ بیکاری این دو گروه جنسیتی نیز تفاوت قابل توجهی را می‌توان مشاهده کرد. نرخ بیکاری 6 /10‌درصدی مردان و نرخ بیکاری 8 /20‌درصدی زنان در آخرین کارنامه فصلی و همچنین نرخ بیکاری 5 /10‌درصدی مردان و نرخ بیکاری 7 /20‌درصدی زنان در آخرین کارنامه سالانه بازار کار نیز این فاصله فاحش را نشان می‌دهد.

جوانان همیشه بیکار

جوانان، دومین گروه مورد اشاره دکتر نیلی است که به زعم او بیکاری این گروه چالش بزرگی در بازار کار محسوب می‌شود. داده‌های این اقتصاددان حاکی از ورود سیل عظیمی از افراد بالای 30 سال به بازار کار در طول سه سال گذشته است. آن‌طور که روزنامه دنیای اقتصاد روایت کرده، نیلی گفته است: پیک جمعیتی در هر دو جنس مردان و زنان در محدوده سنی 25 تا 34 سال قرار دارد و نرخ بیکاری جوانان از سال 96 میلادی تاکنون همواره از نرخ متوسط بیکاری بیشتر بوده است؛ موضوعی که در آمارهای مرکز آمار ایران نیز به وضوح قابل مشاهده است. طی سال‌های 1385 تا 1395 متوسط نرخ بیکاری سالانه به 5 /11 درصد می‌رسد اما در گروه سنی جوانان 15 تا 29 سال متوسط سالانه این نرخ در این دوره 11‌ساله 6 /22 درصد برآورد می‌شود. موضوع قابل توجه آنکه در همین گروه جوانان نیز نرخ بیکاری زنان وضعیت حادتری نسبت به نرخ بیکاری مردان دارد. متوسط نرخ بیکاری سالانه مردان 15 تا 29 سال در این 11 سال مورد اشاره 1 /19 درصد و متوسط نرخ بیکاری سالانه زنان این رده سنی در این 11 سال مورد اشاره 5 /36 درصد بوده است. حال به نظر می‌رسد این رده‌های سنی که تا پیش از این وضعیت بیکاری ناخوشایندی داشته‌اند در حال انتقال به رده‌های سنی جدیدی هستند که باعث خواهد شد در سال‌های آتی شاهد ورود سیل عظیمی از افراد بالای 30 سال به بازار کار باشیم.

اما گروه سوم مورد اشاره نیلی فارغ‌التحصیلان دانشگاهی هستند. داده‌های نیلی حاکی از آن است که تعداد دانشجویان در سطح کشور از سال 1996 تا 2011 همواره افزایش یافته اما این روند در شش سال پیش متوقف شده است یعنی از سال 2011 تاکنون تعداد دانشجویان در سطح کشور کاهش یافته و شیب این روند در دو سال اخیر تندتر نیز شده است. نیلی نرخ بیکاری افراد با تحصیلات عالی را یکی از محرک‌های نرخ متوسط بیکاری کشور عنوان کرده است. موضوعی که در آمارهای رسمی هم به چشم می‌آید. طبق آخرین اعلام مسوولان وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بیش از 18 درصد یعنی شش درصد بیشتر از متوسط نرخ بیکاری کل کشور است. اما نیلی با به تصویر کشیدن واقعیت‌های بازار کار ایران، سه ضرورت را به سیاستگذاران یادآور شد؛ افزایش رشد اقتصادی اشتغال‌زا، در نظر گرفتن سیاست‌های خاص بازار کار مانند مهارت‌آموزی نیروی کار و مدیریت تعداد بیکاران زیاد در کشور.