بحران آب؛ امنیت ملی یا جبران مافات
تحلیلی درباره پیامدهای مختلف کمبود آب
اخیراً اعلام شد «به دلیل بی‌توجهی به کمبود آب در کشور، بحران آب در ایران وارد مقوله امنیتی» شده و به همین خاطر «کمیته امنیت آب» تشکیل شده است.
اخیراً اعلام شد «به دلیل بی‌توجهی به کمبود آب در کشور، بحران آب در ایران وارد مقوله امنیتی» شده و به همین خاطر «کمیته امنیت آب» تشکیل شده است. این اقدام را می‌توان اقدام پیشگیرانه نامید یا اقدام بهینه در امر سیاستگذاری؟ آنچه مسلم است این اقدام پیشگیرانه نیست چراکه سال‌های متمادی است که کارشناسان، بحران آب را گوشزد کرده‌اند. رویدادهای سال‌های اخیر در مورد آب، حاکی از بحرانی شدن شرایط موجود همچون خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها، کاهش ذخایر منابع آبی، کاهش بارندگی و ادامه خشکسالی و به خطر افتادن حیات جانوری، گیاهی و انسانی بوده که پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم کمبود آب به‌قدری عیان و آشکار شده که نیازی به هشدار و به صدا درآوردن زنگ خطر نبوده است.
بارها و بارها طی دهه اخیر کارشناسان متخصص آب در گزارش‌ها و تحلیل‌های علمی‌شان وقوع خشکسالی را هشدار داده بودند به این امید که سیاستگذاران و تصمیم‌سازان با به صدا درآمدن این زنگ خطر و هشدار چاره‌ای بیندیشند و جلوی وقایع نامطلوب را با درایت و تدبیر و مدیریت بهینه بگیرند.
مایه حیات در خطر است
بارها از زبان کارشناسان شنیده و خوانده‌ایم که «بحران آب جدی است؛ مایه حیات زندگی، خود در خطر حیات است؛ نیاز به همراهی دستان همگی ما دارد که بماند و حیات‌بخش زندگی تمامی جانداران و از جمله انسان باشد.» بارها بیان شده که استان‌های کشور در معرض خشکسالی قرار گرفته و توان حیات اقتصادی و اجتماعی و امنیتی استان‌ها را به خطر انداخته است. آمار و ارقام و گزارش‌های رسمی داخلی و خارجی نیز به کرات به بحران آب و پیامدهای آن اشاره کرده‌اند.
طبق گزارش‌های سازمان ملل در نیم‌قرن اخیر، بیش از 1830 مورد مناقشه در زمینه آب در جهان رخ داده که 37 مورد آن سبب بروز جنگ یا انفجار سدها شده است. در منطقه خاورمیانه و قاره آفریقا کشورهای مصر، سودان و اتیوپی بر سر تقسیم آب رود نیل و کشورهای عراق، سوریه و ترکیه بر سر رودهای دجله و فرات تنش‌های جدی دارند. گرچه میزان وابستگی ایران به منابع خارجی در سطح نسبتاً پایینی قرار داشته (حدود هفت درصد از منابع آب ایران از منابع خارجی تامین می‌شود) اما محدودیت منابع آب در شرق کشور سبب شده که اختلافات جدی بین ایران و افغانستان در خصوص میزان بهره‌مندی از آب رودخانه هیرمند که از افغانستان سرچشمه می‌گیرد، وجود داشته باشد. همین اختلافات و تنش‌ها در حال حاضر بین ایران و ترکیه دیده می‌شود. یعنی بحران و کم‌آبی می‌تواند خود عامل جنگ باشد.
در کنار آن در گزارش ناسا که درباره شرایط جوی زمین در 30 سال آینده منتشر شده آمده است 45 کشور جهان دچار خشکسالی شدید شده و در صورت عدم ذخیره منابع آبی دچار بحران در تولید کشاورزی و دامداری می‌شوند که در این گزارش ایران رتبه چهارم در میان 45 کشور در معرض خطر را دارد. علاوه بر این در این گزارش پیش‌بینی شده است که بعید نیست در 30 تا 40 سال آینده بخش‌های وسیعی از ایران به بیابان تبدیل شود. این گزارش هم به شدت بحران آب و پیامدهای آن را برای کشور به تصویر کشیده است که «حواسمان» باشد بحران آب و خشکسالی زندگی در کشور را غیرممکن می‌سازد. در کنار آن در گزارش بانک جهانی میزان بهره‌وری آب در کشور در سال 2011 برابر سه دلار تولید ناخالص داخلی به ازای یک مترمکعب آب مصرفی (به دلار سال 2005) گزارش شده که در مقایسه با متوسط بهره‌وری آب در سطح جهان (14 دلار تولید ناخالص داخلی به ازای یک مترمکعب آب مصرفی)، در سطح بسیار پایین‌تری قرار دارد. این ارقام نشان می‌دهد بهره‌وری آب در ایران بسیار پایین است. یعنی «حواسمان» باشد درست مصرف نمی‌کنیم.
در گزارش‌های تحقیقاتی آمده است از مجموع بارندگی سالانه در کشور 66 درصد آن پیش از رسیدن به رودخانه‌ها تبخیر می‌شود. «حواسمان» باشد مدیریت عرضه آب درست نیست و به همین دلیل آب‌ها به هدر می‌رود. بارها اشاره شده است که پیش‌بینی می‌شود جمعیت ایران در سال 1400 به 129 میلیون نفر برسد. الان با جمعیت فعلی دچار بحران آب هستیم اما برای جمعیت پیش‌بینی‌شده آیا آبی خواهد بود که جرعه‌ای بنوشند؟ چه مطالعات داخلی و چه گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی وقوع خشکسالی و کم‌آبی را در ایران نشان داده و به آثار زیانبار آن اشاره شده و به وجود مشکلات عدیده در طرف تقاضا و عرضه آب پرداخته شده و مدیریت بهینه آب کشور مطالبه شده است. بنابراین نمی‌توان اقدام کمیسیون امنیت ملی را پیشگیرانه دانست.
زیان‌های جبران‌ناپذیر
اما آیا می‌توان این اقدام را از بهترین اقدام‌های سیاستی دانست؟ پاسخ به این سوال را می‌توان از دو جنبه بررسی کرد که این اقدام تنها اقدام پیش رو بوده و برای جبران مافات و هزینه اشتباهات گذشته است، البته اگر و تنها اگر درست و بهینه تصمیم‌سازی، اجرا و مدیریت شود.
تنها با تشکیل «کمیته امنیت آب» نمی‌توان انتظار داشت هزینه اشتباهات گذشته جبران شود و ایران از مرز بحران آب بگذرد. این کار نیازمند عزم ملی و مشارکت مردم و دولت و نظام کشور است که در صورت حکمرانی خوب شاید بتوان از گسترش و ایجاد هزینه‌های بیشتر برای کشور جلوگیری کرد و هزینه دیگری بر کشور تحمیل نکرد.
بسیاری از زیان‌های به‌وجود آمده از عدم توجه به نظرات کارشناسان حوزه آب در گذشته را نمی‌توان به این زودی جبران کرد و برخی جبران‌ناپذیرند اما می‌توان امیدوار بود با عقلانیت و تدبیر و به‌کارگیری نظرات کارشناسان و اختصاص بودجه‌های مناسب برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های مناسب هم طرف تقاضا و هم طرف عرضه آب، مدیریت بهینه آب را عملی کرد. مدیریتی که سال‌هاست مورد مطالبه محققان آب بوده است. مدیریتی که در آن به مصرف بهینه و افزایش کارایی و بهره‌وری آب در همه بخش‌های اقتصادی توجه داشته و به هدررفت و ذخیره‌سازی آب در بخش عرضه آب نیز توجه داشته باشد.
ارمغان تشنگی برای نسل‌های آینده
تشکیل یک کمیته به تنهایی نمی‌تواند مشکلات عدیده آب را حل کند، چه خوب است از همه کارشناسان، محققان، استادان دانشگاه و همه ایده‌پردازان خواسته شود دور هم جمع شده و با تدوین برنامه‌ای علمی و قابل اجرا گام به گام جلو رفته و بر مشکلات فعلی و آینده آب در کشور مدیریت داشته باشند. باید زودتر از هر زمانی به این موضوع پرداخته شود که تا جنگ و نزاعی جدی در کشور به‌وجود نیامده و عده‌ای به خاطر آن جان خود را از دست ندهند باید دست به کار شد.
باید پیش از آنکه عده‌ای مجبور شوند ترک محل سکونت کنند یا عده‌ای از گرسنگی و فقر و کمبود بهداشت از بین بروند و جنگل‌ها و مراتع نابود شوند به مساله بحران آب توجه شود. این عدالت بین‌نسلی نیست که الان ما چاره‌ای نیندیشیم و برای نسل‌های بعدی گرسنگی و تشنگی و مرگ را به ارمغان بیاوریم.
این نکته هم یادآوری می‌شود که بحران آب به دنبال خود بحران‌های دیگری به همراه دارد که هم اکنون کشور با این بحران‌ها نیز دست به گریبان است؛ همانند بحران خاک، بیابان‌زایی، بحران منابع طبیعی و جنگل و مرتع. به سیاستمداران نظام توصیه می‌شود نسبت به این موضوع بیش از همه حساسیت به خرج بدهند تا امنیت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور به خطر نیفتد.
