سربالایی هزینه‌های تولید

در میان شاخص‌هایی که بانک مرکزی از اقتصاد ایران منتشر می‌کند، شاخص «بهای تولیدکننده» شاخص خاصی است. این شاخص که تغییرات قیمت کالاها و خدمات تولید و عرضه‌شده به عمده‌فروشان، مصرف‌کننده نهایی یا صادرکننده به کشورهای خارجی توسط تولیدکننده را نشان می‌دهد؛ در سه گروه کشاورزی، صنعت و خدمات مورد ارزیابی بانک مرکزی قرار می‌گیرد و تغییرات قیمت کالاها و مواد خام خریداری‌شده توسط کارخانه‌ها را نشان می‌دهد. از آنجا که این شاخص زودتر از شاخص قیمت مصرف‌کننده منتشر می‌شود، یک شاخص «پیشرو» است. افزایش شاخص قیمت تولیدکننده منجر به افزایش شاخص تورم می‌شود و افزایش تورم نیز به طور خودکار بر تصمیمات بانک مرکزی تاثیر مستقیمی دارد؛ بنابراین هر چقدر شاخص بهای تولیدکننده نسبت به پیش‌بینی‌ها افزایش پیدا کند، انتظار تقویت قیمت‌ها هم وجود دارد. به عبارت دیگر، نوسان شاخص قیمت تولیدکننده در آینده‌ای نه چندان دور تاثیر خود را در شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی (نرخ تورم) نشان خواهد داد. با توجه به آنچه گفته شد، طبیعی است که پس از اجرای هدفمندی یارانه‌ها، هزینه‌های تولید نیز افزایش پیدا کند. چرا که نهاده‌های اصلی تولید یعنی حامل‌های انرژی با افزایش قیمت روبه‌رو شده و شوک قیمتی در یک حوزه، به طور خودکار به افزایش هزینه‌های بخش تولید منجر خواهد شد. عدد شاخص بهای تولیدکننده در آذر ماه 89، که هنوز هدفمندی یارانه‌ها آغاز نشده بود، ۲۰۸/۴ بوده است. اما در دی‌ماه با شوک قیمتی حامل‌های انرژی، عدد این شاخص به ناگهان با رشد شدیدی مواجه می‌شود و با 15 درصد افزایش طی یک ماه به ۲۴۰/۳ می‌رسد. دی ماه 89، زمانی است که نخستین تکانه‌ها در بازار ارز رخ داده است. قیمت دلار که تا پیش از این به روش آنچه «شناور مدیریت‌شده» خوانده می‌شود، در سطح 980 تومان نگه داشته شده است؛ به یکباره با نوسان‌های متعدد و فعالیت‌های سوداگرانه در بازار آزاد، به بیش از هزار و 100 تومان می‌رسد و این خبر بدی برای بنگاه‌های ایران است که به واسطه نزدیک به یک دهه درآمدهای بالای نفتی، با ارز در دسترس و ارزان، به واردات مواد اولیه برای تولید روی آورده و حالا با دلاری روبه‌رو است که هم روز به روز - ‌به واسطه تشدید محدودیت‌های تجاری‌- از میزان آن کاسته می‌شود و هم با افزایش تقاضا، قیمت آن افزایش پیدا می‌کند. از این رو، شاخص بهای تولیدکننده در ماه‌های پس از اجرای هدفمندی یارانه‌ها و تکانه‌های ارزی در بازار تا همین مهر‌ماه سال جاری (یعنی آخرین آماری که بانک مرکزی اعلام کرده است) همواره رو به بالا حرکت کرده است و هیچ‌گاه از سربالایی صعودی خود کوتاه نیامده است. شاخص بهای تولیدکننده در ایران طی 23 سال گذشته سه رکورد ماهانه را جابه‌جا کرده است. اولی در اردیبهشت‌ماه 74 که نسبت به فروردین‌ماه، بیش از هشت درصد رشد کرد. دومی در همین دی‌ماه 1389 که بیش از 15 درصد نسبت به آذرماه رشد داشت و سومین رکورد متعلق به مهرماه نسبت به شهریور‌ماه امسال است که 3/8 درصد افزایش یافته است. این عدد در 10 سال گذشته نیز بی‌سابقه است؛ چنان که رشد ماهانه این شاخص در مهر‌ماه رکورد افزایش هزینه‌های ماهانه تولید را در کل سال جابه‌جا کرده است. بر اساس آنچه بانک مرکزی اعلام کرده است؛ شاخص بهای تولید‌کننده در هفت ماه اول امسال نسبت به هفت ماه اول سال گذشته، بیش از 22 درصد رشد کرده است. این در حالی است که در شهریور‌ماه سال جاری، این میزان 5/20 درصد بوده است. اقلام مورد استفاده در شاخص بهای تولیدکننده بانک مرکزی، به هفت گروه اصلی و سه گروه اختصاصی تقسیم می‌شود. گروه‌های اصلی شامل کشاورزی، شکار و جنگل‌داری، ماهیگیری، ساخت (صنعت)، هتل و رستوران، حمل‌و‌نقل، انبارداری و ارتباطات، آموزش، بهداشت و مددکاری اجتماعی و در آخر سایر فعالیت‌های خدمات عمومی، اجتماعی و شخصی است. گروه‌های اختصاصی نیز از کشاورزی، شکار، جنگل‌داری و ماهیگیری، ساخت (صنعت) و خدمات تشکیل شده است. در بین گروه‌های اختصاصی، بیشترین رشد ماهانه مربوط به گروه صنعت (ساخت) است که در مهرماه نسبت به شهریورماه امسال بیش از 10 درصد رشد کرده است. شاخص قیمت این گروه، حدود 35 درصد نسبت به مهرماه پارسال رشد داشته است. پس از آن بخش خدمات نیز در یک ماه شهریور تا مهر‌ماه امسال 4/7 درصد رشد شاخص قیمت تولید‌کننده رخ داده است. همچنین شاخص قیمت تولید‌کننده در گروه کشاورزی، شکار و جنگل‌داری نیز در مهرماه امسال نسبت به مهرماه سال گذشته حدود 43 درصد افزایش پیدا کرده است. با اینکه در 20 ماه آمار موجود در این گزارش، دو عامل افزایش قیمت حامل‌های انرژی و ارز به عنوان عوامل «عمومی» رشد شاخص تولیدکننده مطرح شده است، اما در گروه‌های مختلف، دلایل جزیی‌تری برای افزایش شاخص بهای تولیدکننده ارائه شده است. از جمله اینکه افزایش شاخص قیمت ماهانه گروه «کشاورزی، شکار و جنگل‌داری» به دلیل افزایش شاخص بهای کالاهایی مثل برنج، نباتات علوفه‌ای، حبوبات، میوه‌های نیمه‌گرمسیری، شیر، تخم‌مرغ و ماهیگیری بوده است. بانک مرکزی در آخرین گزارش خود در این باره عنوان کرده است که شاخص بهای انواع برنج در مهرماه نسبت به شهریور‌ماه امسال بین 4/1 تا 3/24 درصد نوسان رشد داشته است. در یک‌ماهه شهریور تا مهر امسال هم شاخص بهای اقلامی مانند حبوبات بیش از 12 درصد، شیر 4/6 درصد، تخم‌مرغ 3/8 درصد و ماهیگیری به میزان 3/13 درصد رشد کرده است. یا در گروه «صنعت» که بالا رفتن شاخص بهای کالاهایی مثل مواد اولیه ساخت محصولات لبنی به میزان 2/8 درصد، مواد اولیه ساخت قند و شکر تا سطح 5/7 درصد، روغن‌ها و روانکارهای صنعتی تا میزان 7/6 درصد، مواد شیمیایی حاصل از فرآیندهای شیمیایی صادراتی تا میزان 7/103 درصد، رنگ و حلال رنگ تا بیش از 20 درصد و ساخت وسایل و ابزار پزشکی تا سطح بیش از 30 درصد موجب افزایش این شاخص شده است. در میان این آماری که بانک مرکزی در بیان دلایل رشد شاخص بهای تولیدکننده در بخش «صنعت» ارائه کرده است افزایش بهای ساخت انواع آشامیدنی‌ها تا میزان 7/23 درصد، پلاستیک مصنوعی صادراتی تا میزان بیش از 50 درصد و محصولات پلاستیکی تا نزدیک 28 درصد قابل توجه است. نگاهی به روند 14ساله شاخص بهای تولیدکننده نیز حاکی از افزایش شدید هزینه‌های تولید در سال گذشته است. این شاخص در سال 76 به عدد 7/34 واحد رسیده است. این رقم نسبت به سال ماقبل خود 6/15 درصد افزایش یافته است. طی دو سال بعد از آن شاخص بهای تولید‌کننده بالاتر رفته و تا سال 1380 که این شاخص به 3/65 واحد رسیده و نزدیک به 11 درصد رشد کرده است. در دهه 80 نیز پایین‌ترین رشد هزینه‌های تولید مربوط به سال 1388 است. پس از آن، سال 84 با 8/8 افزایش در رده دوم قرار دارد. نکته جالب توجه در آمار بانک مرکزی از این بخش، رشد 2/34 درصدی شاخص بهای تولید‌کننده در سال 1390 نسبت به سال 1389 است. سال 1389 این شاخص 6/16 درصد نسبت به سال ماقبل خود افزایش یافته است اما در سال بعد همزمان با افزایش هزینه‌های تولیدی ناشی از اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها، شاخص بهای تولید‌کننده نیز رشد بالایی را تجربه می‌کند.