اکوسیستم زنانه
زنان چه نقشی در شکل‌گیری استارت‌آپ‌ها دارند؟
«زمانی که به دنبال جذب سرمایه‌گذار بودم، متوجه شدم که بسیاری از آنها به دلیل جنسیت من تردید دارند. این موضوع همیشه برایم سخت بوده است.» «در جامعه‌ای که هنوز هم به نقش‌های سنتی پایبند است، گاهی اوقات احساس می‌کنم که باید دو برابر بیشتر از مردان تلاش کنم تا ثابت کنم که توانایی‌های لازم را دارم.» «یکی از بزرگ‌ترین مشکلات من عدم دسترسی به شبکه‌های حرفه‌ای و ارتباطات موثر بود. به نظر می‌رسد که بسیاری از رویدادها و کنفرانس‌ها بیشتر برای مردان طراحی شده‌اند.» «به عنوان یک مادر و کارآفرین، همیشه در تلاش برای ایجاد تعادل میان مسئولیت‌های خانوادگی و شغلی‌ام هستم.
«زمانی که به دنبال جذب سرمایه‌گذار بودم، متوجه شدم که بسیاری از آنها به دلیل جنسیت من تردید دارند. این موضوع همیشه برایم سخت بوده است.» «در جامعه‌ای که هنوز هم به نقش‌های سنتی پایبند است، گاهی اوقات احساس می‌کنم که باید دو برابر بیشتر از مردان تلاش کنم تا ثابت کنم که توانایی‌های لازم را دارم.» «یکی از بزرگ‌ترین مشکلات من عدم دسترسی به شبکه‌های حرفه‌ای و ارتباطات موثر بود. به نظر می‌رسد که بسیاری از رویدادها و کنفرانس‌ها بیشتر برای مردان طراحی شده‌اند.» «به عنوان یک مادر و کارآفرین، همیشه در تلاش برای ایجاد تعادل میان مسئولیت‌های خانوادگی و شغلی‌ام هستم. این موضوع گاهی اوقات باعث می‌شود که نتوانم تمام تمرکزم را روی استارت‌آپ بگذارم.» «مدیریت یک تیم مردانه برای من همیشه چالش‌برانگیز بوده است. گاهی اوقات احساس می‌کنم که باید بیشتر از دیگران تلاش کنم تا صدایم شنیده شود.» «من همیشه به دنبال یادگیری مهارت‌های جدید بوده‌ام، اما برخی از دوره‌ها و کارگاه‌ها برای من در دسترس نبوده‌اند. این موضوع باعث شده که نتوانم به خوبی رشد کنم.» چه فرقی می‌کند که کدام یک از این نقل‌قول‌ها دقیقاً برای کدام زن است؟ فرض کن اولی را بهاره شریفیون گفته و آخری را مینا سادات، زهرا حیدری یا نگار شریفی. مهم این است که زنان کارآفرین و استارت‌آپی ما با چنین مشکلاتی روبه‌رو بوده و هستند. مهم آن است که این داستان واقعی است و هنوز فاصله معناداری میان فعالان زن و فعالان مرد وجود دارد. مهم آن است که هنوز با گذشت سال‌های بسیاری از خارج شدن زنان از پستوها، جنسیت سد پیشرفت است و آنان با نگرانی از عدم حمایت مالی، چالش‌های فرهنگی، شبکه‌سازی محدود، تعادل کار و زندگی، چالش‌های مدیریتی، دسترسی به آموزش و... دست‌وپنجه نرم می‌کنند. مهم آن است که این نقل‌قول‌ها نشان‌دهنده چالش‌هایی است که زنان ایرانی در مسیر کارآفرینی با آن مواجه هستند و نیاز به حمایت و تغییر نگرش‌ها را در جامعه نشان می‌دهد.
اینکه استارت‌آپ‌ها به عنوان موتورهای رشد اقتصادی و نوآوری در دنیای امروز شناخته می‌شوند یا زنان در این زمینه چه نقشی ایفا می‌کنند مانند آن است که بگوییم خورشید روزها در آسمان است و ماه شب‌ها نمایان می‌شود. اما اینکه هنوز بعد از دهه‌ها فعالیت نیازمند تبیین این موضوع هستیم عجیب است. متاسفانه در عصری که AI برای برخی از مشاغل خطر جایگزینی زنان و مردان محسوب می‌شود، ما نیاز داریم تا به نقش کلیدی زنان در ایجاد استارت‌آپ‌ها و تاثیرات مثبت آنها بر جامعه و اقتصاد اشاره کنیم.
آمار و ارقام جهانی مربوط به درصد زنان در تیم‌های بنیان‌گذار استارت‌آپ‌ها به‌طور مداوم در حال تغییر است، اما بر اساس داده‌های موجود تا سال 2023، می‌توان گفت طبق گزارش‌ها، در حدود 10 تا 20 درصد از استارت‌آپ‌ها را در سطح جهانی زنان تاسیس کرده‌اند (این رقم بسته به منطقه و صنعت متفاوت است). در بسیاری از استارت‌آپ‌ها، ترکیبی از مردان و زنان وجود دارد. طبق برخی مطالعات دانشگاه مدیریتی هاروارد، تیم‌های مختلط (با حضور هر دو جنس) معمولاً موفق‌تر عمل می‌کنند و احتمال جذب سرمایه بیشتری دارند. در سال‌های اخیر، سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌های بنیانگذاریشده از سوی زنان افزایش یافته، اما همچنان درصد سرمایه‌گذاری‌های کلان در این استارت‌آپ‌ها نسبت به استارت‌آپ‌های مردانه کمتر است.
به عنوان مثال، در سال 2021، تنها حدود 3 /2 درصد از کل سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر به استارت‌آپ‌های بنیانگذاریشده به‌وسیله زنان اختصاص یافت. با وجود چالش‌ها، آمارها نشان می‌دهد که تعداد زنان کارآفرین در حال افزایش است و بسیاری از کشورها برنامه‌هایی برای حمایت از زنان در کارآفرینی و استارت‌آپ‌ها راه‌اندازی کرده‌اند (آمار ذکرشده از گزارش‌های سالانه سازمان‌های «Diversity VC»، «PitchBook» و «Crunchbase» که معمولاً آمارهای دقیقی درباره وضعیت زنان در اکوسیستم استارت‌آپی ارائه می‌دهند، اخذ شده است).
کمی پیش به برخی از چالش‌های زنان برای حضور در استارت‌آپ‌ها اشاره شد. الان می‌توان کمی بسیط‌تر به این چالش‌ها پرداخت. یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها برای زنان کارآفرین، دسترسی به سرمایه‌گذاری است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که استارت‌آپ‌های بنیانگذاریشده به‌وسیله زنان معمولاً کمتر از استارت‌آپ‌های مردانه سرمایه جذب می‌کنند.
از سوی دیگر شبکه‌های حرفه‌ای و ارتباطات کلیدی برای موفقیت در کارآفرینی بسیار مهم هستند. زنان ممکن است به دلیل عدم دسترسی به شبکه‌های مردانه و سنتی، در ایجاد روابط موثر با سرمایه‌گذاران و مشاوران دچار مشکل شوند. متاسفانه باید گفت برخی از زنان با تصورات و کلیشه‌های جنسیتی مواجه می‌شوند که بر توانایی‌ها و قابلیت‌های آنها تاثیر منفی می‌گذارد. مشخصاً این نگرش‌ها می‌تواند بر اعتمادبه‌نفس و انگیزه آنها به‌خصوص نسل‌های بعدی تاثیر بگذارد. همان‌طور که در یکی از نقل‌قول‌ها اشاره شد مسئولیت‌های خانوادگی یکی دیگر از چالش‌ها محسوب می‌شود. زنان معمولاً مسئولیت‌های خانوادگی بیشتری دارند و این می‌تواند بر توانایی آنها در مدیریت زمان و تمرکز بر استارت‌آپ تاثیر بگذارد. تعادل میان کار و زندگی شخصی یکی از چالش‌های اصلی برای زنان کارآفرین است. نمی‌توان گفت نبود الگوهای موفق زن در عرصه کارآفرینی می‌تواند بر انگیزه و اعتمادبه‌نفس زنان تاثیر بگذارد؛ چراکه در صد سال گذشته زنان کارآفرین، فعال و تحسین‌برانگیزی بودند که اقتصاد کشورها را متحول کردند (تجارت فردا در سالنامه اسفند 1402 به معرفی صد زن اثرگذار اقتصادی پرداخت)؛ اما به هر حال نپرداختن مکرر رسانه‌های جهان به الگوهای موفق می‌تواند علیه کارآفرینان و زنان استارت‌آپی باشد. باوجود همگانی شدن آموزش و آموزش‌های رایگان اینترنتی هنوز برخی از زنان به منابع آموزشی و مشاوره‌ای که برای راه‌اندازی و مدیریت استارت‌آپ‌ها ضروری هستند، دسترسی ندارند. برخی از نقاط کشور خودمان و اقدامات دو سال اخیر طالبان در افغانستان نشانه این موضوع است. از سوی دیگر بسیاری از استارت‌آپ‌ها و صنایع هنوز هم محیط‌های کاری مردانه‌ای دارند که می‌تواند برای زنان چالش‌برانگیز باشد. این محیط‌ها ممکن است شامل تبعیض، بی‌احترامی یا عدم پذیرش ایده‌ها باشد.
زنان ایرانی چه نقشی در استارت‌آپ‌ها دارند؟
به‌طور مشخص مانند خیلی از حوزه‌ها، زنان ایرانی در حوزه استارت‌آپ‌ها و کارآفرینی هم نقش مهم و روبه‌رشدی دارند. با وجود چالش‌های اجتماعی و اقتصادی، فرهنگی آنان توانسته‌اند در ایجاد و مدیریت استارت‌آپ‌ها موفق باشند. بر اساس یک روند تاریخی، زنان ایرانی به تدریج در عرصه کارآفرینی فعال‌تر شده‌اند و بسیاری از آنها استارت‌آپ‌های موفقی راه‌اندازی کرده‌اند. این استارت‌آپ‌ها در حوزه‌های مختلفی از جمله فناوری اطلاعات، مد و لباس، آموزش آنلاین، سلامت و بهداشت و... فعالیت می‌کنند. تجربه استارت‌آپ‌ها با مدیریت آنان نشان می‌دهد به دلیل دیدگاه‌های متفاوت و خلاقیت خود، توانستند ایده‌های نوآورانه‌ای را به بازار ارائه دهند. این نوآوری‌ها شامل محصولات جدید، خدمات منحصربه‌فرد یا الگوهای کسب‌وکار تازه بوده است. از آنجا که بسیاری از زنان فعال در ایران در زمینه فناوری اطلاعات و نرم‌افزار فعالیت دارند و در توسعه اپلیکیشن‌ها، وب‌سایت‌ها و پلت‌فرم‌های آنلاین نقش مهمی بر عهده داشته و دارند، یکی از ضروریات مهم درباره زنان کارآفرین ایرانی ایجاد شبکه‌های حمایتی و انجمن‌ها برای کمک به یکدیگر است. شاید تاکنون چندباری برای ایجاد این شبکه‌ها تلاش شده باشد اما باید بار دیگر قدم مهمی در این راستا برداشت. با وجود پیشرفت‌ها، زنان ایرانی هنوز با چالش‌هایی مانند محدودیت‌های اجتماعی، دسترسی به منابع مالی و عدم حمایت کافی مواجه هستند؛ اما با وجود این چالش‌ها، بسیاری از آنها توانسته‌اند بر این موانع غلبه کنند و با تلاش و پشتکار خود در دنیای استارت‌آپ‌ها تاثیرگذار بوده و به تدریج نقش خود را در این حوزه تقویت می‌کنند. در این مسیر حمایت از کارآفرینان زن و ایجاد فرصت‌های برابر می‌تواند به رشد بیشتر این بخش کمک کند.
در بسیاری از استارت‌آپ‌های مهم ایران نام زنان با صدای بلند شنیده می‌شود. به‌طور مثال «کافه بازار» یکی از بزرگ‌ترین پلت‌فرم‌های توزیع اپلیکیشن در ایران است. یکی از بنیان‌گذاران این استارت‌آپ، سارا شریعتی است که نقش مهمی در توسعه و مدیریت این پلت‌فرم داشته است. «دیجی‌کالا»، بزرگ‌ترین فروشگاه اینترنتی ایران، به عنوان یک استارت‌آپ موفق شناخته می‌شود. مریم شریفی به عنوان یکی از اعضای کلیدی تیم مدیریتی و توسعه‌دهندگان این شرکت، در رشد و گسترش دیجی‌کالا نقش داشته است. «زودفود» یک پلت‌فرم آنلاین برای سفارش غذاست که با استقبال زیادی مواجه شده است. نگار شریفی و نازنین سادات به عنوان یکی از بنیان‌گذاران و مدیران این استارت‌آپ، در موفقیت آن تاثیرگذار بودند. «پینکت» یک پلت‌فرم آنلاین برای خرید و فروش محصولات دست‌ساز و هنری است. زهرا حیدری به عنوان بنیان‌گذار این استارت‌آپ، با هدف حمایت از هنرمندان و تولیدکنندگان محلی، این پلت‌فرم را راه‌اندازی کرده است. وب‌سایت «تجربه» به منظور ارائه مشاوره و راهنمایی به کارآفرینان و استارت‌آپ‌ها راه‌اندازی شده است. مینا سادات به عنوان یکی از بنیان‌گذاران و مشاوران کلیدی این پروژه، در توسعه این پلت‌فرم نقش داشته است. «فیدیلیو» یک پلت‌فرم برای رزرو هتل و اقامتگاه در ایران است. ندا قاسمی به عنوان یکی از بنیان‌گذاران این استارت‌آپ، در گسترش خدمات و جذب مشتریان جدید نقش موثری ایفا کرده است. «تپسی» یکی از بزرگ‌ترین اپلیکیشن‌های حمل‌ونقل در ایران است. مریم شریفی به عنوان یکی از مدیران ارشد در این استارت‌آپ، در توسعه و گسترش خدمات این پلت‌فرم نقش داشته است. «آچاره» یک پلت‌فرم خدماتی آنلاین است که به کاربران امکان می‌دهد خدمات مختلفی مانند تعمیرات، نظافت و خدمات خانگی را سفارش دهند. «پرستو شریفی» به عنوان یکی از بنیان‌گذاران این استارت‌آپ، در راه‌اندازی و مدیریت آن نقش کلیدی ایفا کرده است. «مکتب‌خونه» یک پلت‌فرم آموزشی آنلاین است که دوره‌های مختلف آموزشی را ارائه می‌دهد. «نگین شریفی» به عنوان یکی از بنیان‌گذاران این استارت‌آپ، در ایجاد محتوا و جذب مدرسان تاثیرگذار بوده است. «کافه کار» یک پلت‌فرم برای استخدام و کارآفرینی است که به کاربران امکان می‌دهد تا پروژه‌های خود را به فریلنسرها واگذار کنند. «سحر قاسمی» به عنوان یکی از بنیان‌گذاران این استارت‌آپ، در توسعه این پلت‌فرم نقش موثری ایفا کرده است. «خانومی» فروشگاه آنلاین محصولات زیبایی و آرایشی است. «زینب کاظمی» به عنوان بنیان‌گذار این استارت‌آپ، با هدف ارائه محصولات باکیفیت و خدمات بهتر به مشتریان، این پلت‌فرم را راه‌اندازی کرده است. «شهرزاد» یک پلت‌فرم برای خرید و فروش کتاب‌های دست‌دوم و نو است. «عاطفه زارعی» به عنوان بنیان‌گذار این استارت‌آپ، در ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی و دسترسی آسان‌تر به کتاب‌ها نقش داشته است. «پیکسل» یک پلت‌فرم برای فروش عکس و تصاویر دیجیتال است. «سمیه احمدی» به عنوان یکی از بنیان‌گذاران این استارت‌آپ، در ایجاد بستری برای عکاسان و هنرمندان دیجیتال تاثیرگذار بوده است. این نمونه‌ها نشان‌دهنده تنوع و گستردگی فعالیت‌های زنان در استارت‌آپ‌های ایرانی هستند. داستان هر کدام از آنان از لحظه آغاز ایده تا گسترش و رشد استارت‌آپشان هم یک داستان واقعی است که روایتشان می‌تواند جهانی شود.
درست است که میزان مشارکت زنان در استارت‌آپ‌های ایرانی در سال‌های اخیر به تدریج در حال افزایش است، اما هنوز هم نسبت به مردان کمتر است. بر اساس برخی گزارش‌ها، نسبت زنان به مردان در استارت‌آپ‌های ایرانی حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد است. این عدد نشان‌دهنده این است که در بسیاری از استارت‌آپ‌ها، زنان به عنوان بنیان‌گذاران، مدیران و اعضای کلیدی تیم‌ها حضور دارند. طبق برخی پژوهش‌ها، حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد از موقعیت‌های مدیریتی در استارت‌آپ‌ها به زنان اختصاص دارد.
رسانه دیجیاتو در گزارشی اعلام کرد طبق داده‌های ارائه‌شده، سرمایه‌گذاری روی شرکت‌های تاسیس‌شده به‌وسیله زنان در نیمه اول سال 2024 نسبت به نیمه اول سال 2023 به‌طور کلی کمتر بوده است. در نیمه اول سال جاری این میزان 5 /15 میلیارد دلار از کل 93 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری‌شده (17 درصد) و در نیمه اول سال 2023، 8 /24 میلیارد دلار از 7 /87 میلیارد دلار (28 درصد) بوده است. اما مبتنی بر دو گزارش معاونت علمی فناوری ریاست‌جمهوری و سازمان نصر تهران، سهم زنان در اکوسیستم‌های مختلف نوآوری ایران نسبت به سطح جهانی بسیار پایین است. معاونت علمی فناوری ریاست‌جمهوری می‌گوید در اکوسیستم فناوری اطلاعات زنان 10 درصد از فعالان را تشکیل می‌دهند. از طرف دیگر آمار رسمی سهم زنان که از سوی سازمان نصر تهران اعلام شده و در دسترس عموم است، نشان می‌دهد که سهم زنان در لایه مدیریتی در اکوسیستم فناوری اطلاعات کشور 10 درصد و در لایه مشاوران 17 درصد است. این در حالی است که گزارش رسمی سازمان فناوری اطلاعات که در سال 1399 منتشر شده، نشان می‌دهد که سهم زنان در اکوسیستم فناوری اطلاعات 15 درصد بوده و با کاهش جدی در این حوزه مواجه هستیم. البته فراموش نکنیم آمارهای رسمی در دنیا هم نشان می‌دهد که بعد از موضوع کرونا با کاهش سهم زنان مواجه بودیم.
