سازوکار شفافیت

بورس کالا یک نهاد قانونی است که قوانین و رویه‌های مربوط به قراردادهای کالاهای معین و دیگر کالاهای قابل سرمایه مرتبط را تعیین و اجرا می‌کند. 

بورس کالاها همچنین به مرکز فیزیکی اشاره دارد که در آن تجارت کالا انجام می‌شود. در دنیا نیز بورس‌های کالایی یکی از ابزارهای اقتصادی مهم محسوب می‌شوند، به‌طوری که قیمت بسیاری از کالاهای اساسی موجود در دنیا، در بورس‌های کالایی کشف می‌شود.

طبقه‌بندی‌های متعددی برای یک بورس کالایی وجود دارد. اما گسترش بازارهای بخش مالی و حقیقی اقتصاد سبب شده چندین نوع از بررسی‌ها در قالب یک تشکل متمرکز قرار داشته باشند.

عموماً بورس‌های کالایی را در مقابل بورس‌های اوراق بهادار تعریف می‌کنند. به عبارتی هر آن چیزی که در زمینه فلزات و مواد معدنی (کانی‌ها)، انرژی و محصولات کشاورزی مورد مبادله قرار می‌گیرد در زمره بورس کالایی می‌گنجد.

مهم‌ترین ماموریت بورس کالایی بر اساس گزارش‌های آنکتاد کمک به ساماندهی و اصلاح ساختار بازار محصولات از طریق شفافیت اطلاعات، کشف قیمت، توزیع ریسک و سیالیت در معاملات و همچنین تامین منابع مالی مورد نیاز فعالان از طریق توسعه بازار سرمایه است که اولی در کشورهای درحال توسعه و دومی در کشورهای پیشرفته و صنعتی ملاک عمل قرار می‌گیرد.

نارسایی‌های بازار سنتی در شکل‌های نوسانات کاذب و عدم شفافیت در کشف قیمت و فقدان تضمین‌های لازم برای معامله‌گران از مهم‌ترین دلایل راه‌اندازی بورس‌های کالایی در کشورهای جهان بوده است. 

در چنین شرایطی راه‌اندازی بورس‌های کالایی و به‌تبع آن، استفاده از ابزارهای مشتقه به ایجاد یک نظام سازمان‌یافته دادوستد و توزیع کالاها در کشورهای مختلف منجر شده و راه ورود به بازارهای جهانی را برای کشورها تسهیل کرده است. 

داستان راه‌اندازی بورس کالا در ایران به عنوان محلی که در آن می‌توان با عرضه کالاهای مختلف رقابت و نیز شفافیت در قیمت‌ها ایجاد کرد با فراز و نشیب‌های زیادی در کشورمان روبه‌رو بوده است. 

بورس فلزات در شهریورماه سال 82 و پس از آن نیز بورس کالای کشاورزی در شهریورماه سال 83 شروع به فعالیت کرد و پس از آن بر اساس قانون جدید بازار اوراق بهادار و مصوبه شورای عالی بورس در آذرماه سال 85 موجبات تشکیل شرکت بورس کالای ایران با ادغام بورس فلزات و کشاورزی فراهم شد.

بورس کالای ایران پس از پذیره‌نویسی سهام از ابتدای مهرماه سال 86 شروع و از سال 87 نیز معاملات آتی راه‌اندازی شد و در حال حاضر بورس کالا در حوزه‌های فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی، فلزات، قراردادهای آتی و کشاورزی فعالیت می‌کنند.

معاملات فرآورده‌های فلزی در بورس کالا از مهم‌ترین مسائل است.  

بنابر گفته‌های حامد سلطانی‌نژاد مدیرعامل بورس کالای ایران، بورس کالا را می‌توان فرصتی برای رقابت شفاف دانست. در واقع بورس کالا ابزاری است که به کشف قیمت محصولات کمک می‌کند.

اگر بازار فولاد را به سه بخش عمده‌فروشی کلان، عمده‌فروشی متوسط و خرده‌فروشی تقسیم کنیم، بورس کالا در معاملات بخش عمده‌فروشی کلان مرجع قیمتی به‌شمار می‌رود؛ یعنی قیمت فولاد مورد معامله بورس در بازار کلان عمده‌فروشی مبنای قیمت فولاد در کشور قرار گرفته است. ناگفته نماند، باید توجه داشته باشیم که معاملات فولاد در بورس کالا به‌صورت عمده بوده و تاکنون عرضه‌ها و مصرف‌کنندگان خرد در تالار بورس حضور گسترده‌ای نداشته‌اند، از این‌رو باید تاکید کنم که بورس کالا طی سال‌های گذشته توانسته است که عرضه و تقاضای فولاد در سطح کلان را ساماندهی کند و در زمینه مدیریت بازار و در حیطه وظایف خود موفق عمل کرده است.

این موضوع به عقیده کارشناسان تاثیرات شگرفی بر انحصارزدایی از تامین بازار دارد چراکه مانع می‌شود قیمت فولاد از سوی دلالان که خطرات بزرگی را متوجه بازار می‌سازد تعیین شود، قیمت محصولات فولادی در بورس کالا و بر اساس عرضه و تقاضای واقعی تعیین می‌شود.

به همین جهت است که به‌زعم کارشناسان عرضه محصولات فولادی در بستر بورس با مزایایی چون کشف نرخ عادلانه بر مبنای عرضه و تقاضا، انجام معاملات در محیطی امن و شفاف، کاهش هزینه‌های فروش و تامین مالی، تبلیغ رایگان برای عرضه‌کنندگان حاضر در بورس کالا، بی‌نیازی به برگزاری مزایده و... همراه است.

در این زمینه نیز عباس نگارستانی مدیرعامل مجتمع فولاد روهینا جنوب اعتقاد دارد که بورس کالا در شفاف‌سازی قیمت‌ها و کنترل عرضه‌ها نقش بسیار موثر و مفیدی دارد، چرا‌که این بازار بر مبنای مکانیسم عرضه و تقاضا طراحی شده و می‌تواند شفافیت بازار فولاد را دو‌چندان کند مشروط بر آنکه به نظر تولیدکننده نیز توجه بیشتری شود. 

 در زاویه دیگر؛ تولیدکنندگان بزرگ این بازار که قبلاً محصولات خود را به‌صورت عمده به برخی از پذیرندگان می‌فروختند در حال حاضر می‌توانند با شفافیت بیشتر محصولات خود را برای خریداران خرد و بزرگ عرضه کنند و بازار به سمت شفافیت حرکت کند. 

مطمئناً پرارزش‌ترین و پرمعامله‌ترین بازارهای بورس کالا مربوط به معاملات محصولات فلزی است که با حجم بالایی از معاملات مواجه بوده و در حال حاضر نیز این بازار بخش بزرگی از معاملات بورس کالا را به خود اختصاص داده است. 

از مثال‌های این محبوبیت عرضه 81 هزار تن فولاد از سوی فولاد مبارکه در نزدیک‌ترین تاریخ معاملاتی (23 بهمن) سال جاری بوده است. جدول شماره 1 را ببینید.

علاوه بر موارد ذکرشده با توجه به حجم بالای تولیدات فلزی توسط تولیدکنندگان بزرگ کشور، بورس کالا می‌تواند در قیمت‌گذاری سهام فلزات نیز  موثر باشد که خود یکی از توانایی‌های صنعت در بستر بورس کالاست.