فرازوفرود روابط دو تمدن
چرا نزدیک شدن ایران به مصر مهم است؟
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران اواخر روز چهارشنبه (28 آذرماه) در اولین سفر یک رئیس‌جمهور ایران به مصر پس از بیش از 10 سال، عازم قاهره شد. این سفر نشان‌دهنده گرم شدن بالقوه روابط مصر و ایران است که برای دهه‌ها متشنج بوده است. پزشکیان برای شرکت در یازدهمین اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی «دی8» که روز پنجشنبه (29 آذرماه) برگزار شد، وارد قاهره شده گروه «دی 8» متشکل از هشت کشور مسلمان در حال توسعه -بنگلادش، مصر، اندونزی، ایران، مالزی، نیجریه، پاکستان و ترکیه- است که در سال 1997 در ترکیه تاسیس شد. این اجلاس در زمانی برگزار می‌شود که تنش‌ها در خاورمیانه اوج گرفته است: تداوم حملات اسرائیل به غزه؛ سقوط اسد و روی کار آمدن شورشیان مسلح؛ تحولات لبنان؛ درگیری‌های ایران و اسرائیل؛ حملات یمن به اسرائیل نمونه‌ای از این تحولات است.
پیش از پزشکیان، محمود احمدی‌نژاد در سال 2013 برای شرکت در اجلاس سران «سازمان همکاری اسلامی»، سازمان کنفرانس اسلامی سابق، به قاهره سفر کرد. روابط دو کشور بعد از انقلاب به دلایلی تیره شد، از جمله امضای معاهده صلح مصر با اسرائیل و پناه بردن شاه به این کشور که باعث شد دو طرف روابط دیپلماتیک خود را قطع کنند. روابط ایران و مصر در دهه‌های اخیر نوسان داشته است. در سال 1991، روابط دو کشور در سطح کاردار از سر گرفته شد اما همچنان متشنج بود. روابط دیپلماتیک به صورت کامل هنوز احیا نشده است. در بحبوحه تغییرات عمده در منطقه از جمله امضای توافق‌نامه عادی‌سازی بین ایران و عربستان سعودی در مارس 2023 و بازگشت سوریه به اتحادیه عرب در می 2023، نشانه‌های گرم شدن روابط در دوران ریاست‌جمهوری عبدالفتاح السیسی ظاهر شد. سیسی در نوامبر 2023 در حاشیه اجلاس مشترک عربی و اسلامی که در ریاض برگزار شد با ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور وقت ایران، دیدار کرد و دو طرف در ماه بعد مجدداً تلفنی گفت‌وگو کردند تا در مورد جنگ اسرائیل در غزه و چشم‌انداز ازسرگیری روابط میان کشورهایشان گفت‌وگو کنند.
یکم) مصر و ایران؛ فرازوفرود یک رابطه
به نظر می‌رسد مصر و ایران به سمت روابط نزدیک‌تر و اصلاح روابط پیش می‌روند. تماس‌ها و دیدارهای مقام‌های دو کشور در ماه‌های اخیر نشان‌دهنده آغاز فصل جدیدی در روابط مصر و ایران است که برای بیش از چهار دهه تیره بوده است. به نظر می‌رسد قاهره با تشویق گام‌های اخیر در عادی‌سازی روابط ایران و عربستان و پویایی کاهش تنش در منطقه، مایل به ارزیابی مجدد روابط خود با تهران به امید احیای روابط سیاسی و دیپلماتیک بین دو کشور بوده است. مصر و ایران در دهه 1970 روابط خوبی داشتند. در زمان حکومت پهلوی دوم، ایران روابط نزدیکی با مصرِ سادات داشت. با این حال، روابط دو کشور پس از انقلاب ایران رو به وخامت گذاشت؛ اتفاقی که به‌طور قابل توجهی پویایی منطقه را تغییر داد و بر روابط دوجانبه قاهره و تهران تاثیر گذاشت. در سال 1979 ایران روابط خود را با مصر به دلیل امضای توافق‌نامه کمپ دیوید میان این کشور با اسرائیل قطع کرد. افزون بر این، تنش‌ها بین دو کشور زمانی عمیق‌تر شد که سادات به شاه پناه داد. همچنین زمانی که ایران خیابانی را در تهران به نام «خالد اسلامبولی» نام‌گذاری کرد، روابط دو کشور بدتر شد. اسلامبولی که ستوان ارتش مصر بود در ترور سادات در سال 1981 دست داشت. تنش‌ها بین دو کشور در تمام دهه 80 ادامه یافت، آن هم به این دلیل که مصر از عراق در برابر ایران حمایت می‌کرد. با این حال، در دهه 1990 زمانی که هر دو کشور به توافقی مبنی بر احیای روابط دیپلماتیک دست یافتند، تحولات مثبتی وجود داشت، البته محدود به سطح کاردار. در دسامبر 2003 نیز دیدار مهمی بین حسنی مبارک، رئیس‌جمهور وقت مصر و همتای ایرانی وی، محمد خاتمی، برگزار شد که اولین دیدار چهره‌به‌چهره رهبران مصر و ایران پس از چند دهه بود.
پس از انقلاب 25 ژانویه 2011 در مصر، خوش‌بینی نسبت به احیای بالقوه روابط بین قاهره و تهران به وجود آمد. این امر به‌ویژه زمانی مشهود بود که محمد مرسی، رئیس‌جمهور فقید مصر در 30 آگوست 2012 برای شرکت در نشست سران جنبش عدم تعهد از تهران بازدید کرد. سفر مرسی اولین سفر یک رئیس‌جمهور مصر به ایران پس از انقلاب ایران در سال 1979 بود. همچنین در فوریه 2013، محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت ایران برای شرکت در اجلاس سازمان همکاری اسلامی از مصر بازدید کرد. اما با وجود این نشانه‌های مثبت، هیچ تغییر یا پیشرفت چشمگیری در روابط دوجانبه رخ نداد. در ماه‌های اخیر، بهبود محسوسی در روابط قاهره و تهران مشاهده شده است. به نظر می‌رسد که هر دو طرف فعالانه به دنبال ترمیم و عادی‌سازی روابط خود هستند. به نظر می‌رسد چند دلیل باعث شده روابط تهران-قاهره به‌سوی بهبود حرکت کند که در زیر به آنها اشاره می‌شود:
اول) اعتمادسازی میان رهبران دو تمدن کهن
دو طرف با پیشرفت اخیر در روابط ایران و عربستان که به احیای کامل روابط پس از نزدیک به یک دهه تنش و درگیری منجر شد، مذاکرات را آغاز کرده و چندین دور گفت‌وگو را برای بهبود روابط دوجانبه خود برگزار کرده‌اند. بر اساس برخی گزارش‌ها، یک هیات ایرانی در جولای 2021 از قاهره بازدید کرد و با همتایان مصری خود گفت‌وگو کردند. هدف اصلی این گفت‌وگوها بررسی احتمالات برای بهبود روابط دوجانبه و توسعه راهبردهایی با هدف جلوگیری از هرگونه سوءتفاهم یا درگیری احتمالی مربوط به مسائل منطقه بود. این مذاکرات همچنین با برخی اقدامات اعتمادساز از سوی دو طرف، مانند خودداری از گفتمان توهین‌آمیز سیاسی یا رسانه‌ای و پرهیز از هرگونه اقدامی که موجب ناراحتی هر یک از طرفین شود، دنبال شد.
علاوه بر این، نشستی با حضور «عباس کامل»، مدیر اداره کل اطلاعات مصر و «علی سلاجقه»، معاون رئیس‌جمهور وقت ایران در نوامبر 2022 در قاهره برگزار شد. وی برای شرکت در اجلاس آب‌و‌هوایی COP27 که در نوامبر 2022 در شرم‌الشیخ برگزار شد، از مصر بازدید و با «سامح شکری»، وزیر امور خارجه مصر، دیدار کرد. پیشرفت قابل توجه در گفت‌وگو بین مصر و ایران با میانجیگری عمان بین دو کشور برای تسهیل پیشبرد روابط دوجانبه حاصل شد. میانجیگری عمان با تلاش‌های عراق مورد حمایت قرار گرفت و دو کشور (ایران و مصر) را به هم نزدیک‌تر کرد. گزارش‌های متعدد حاکی از آن است که از مارس 2023، مذاکراتی با محوریت عادی‌سازی روابط در بغداد انجام شد. حسین امیر‌عبداللهیان، وزیر امور خارجه فقید ایران، در اردیبهشت‌ماه 1403 با ابراز خوش‌بینی نسبت به چشم‌انداز بهبود روابط ایران و مصر، بر اهمیت اقدامات متقابل دو کشور برای تقویت روابط تاکید کرد.
دوم) پویایی‌های منطقه‌ای
«محمود حسن» در «میدل ایست مانیتور» نوشت، به نظر می‌رسد مصر مستقیماً تحت تاثیر پیامدهای منفی تشدید تنش میان ایران و اسرائیل قرار گرفته است. ترور سیدحسن نصرالله، پس از ترور سیاسی اسماعیل هنیه در تهران و پاسخ موشکی ایران به اسرائیل، خاورمیانه را در آستانه یک تحول بزرگ قرار داده است و از این رهگذر بی‌تردید مصر هم متاثر خواهد شد.
به‌رغم احتیاط و توازن مصر، قاهره با خطرات و خسارات سنگین در سطوح مختلف مواجه است. حسن بر این باور است که آنچه در منطقه می‌گذرد به نفع مصر نیست. غزه در شمال شرقی، سودان در جنوب، لیبی در غرب و دریای سرخ در شرق با ناآرامی احاطه شده است. پس از حملات حوثی‌های یمن به کشتی‌هایی که به سمت بنادر اسرائیل می‌رفتند، نگرانی‌ها از تداوم خسارت‌ها در درآمدهای کانال سوئز افزایش یافت. عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر اعلام کرد که تنش‌ها در دریای سرخ بیش از شش میلیارد دلار از درآمد حاصل از کانال سوئز را از بین برده است. به گزارش بلومبرگ، این کانال دریای سرخ و مدیترانه را به هم متصل می‌کند، که به گفته بلومبرگ، 12 درصد کل تجارت جهانی و حدود 30 درصد کانتینرهای حمل‌ونقل در جهان از آن عبور می‌کند. این زیان‌ها تهدیدی برای تشدید بحران اقتصادی مصر است که به درآمد حاصل از کانال برای دریافت ارز خارجی بستگی دارد و 4 /9 میلیارد دلار در سال مالی 2023-2022 به دست آورد.
در صورت هدف قرار گرفتن سکوهای گازی به دلیل تشدید تنش میان ایران و اسرائیل، خسارات مصر ممکن است به بخش‌های دیگر نیز کشیده شود و در نتیجه این کشور از گاز اسرائیل محروم شود. این ممکن است به قطع برق در مصر بینجامد، علاوه بر اینکه به گردشگری و بخش هتل آسیب می‌رساند. افزون بر این موارد، انفجارهای پیجر و واکی تاکی‌ها در لبنان، پرسش‌ها و چالش‌های بسیاری را برای امنیت مصر ایجاد کرده است. یک کارشناس امنیتی که خواست نامش فاش نشود، گفت که حملات پیجری، کشورهای منطقه، به‌ویژه مصر را به بازنگری در استراتژی‌های امنیت سایبری خود سوق خواهد داد.
حسن همچنین می‌افزاید، مصر در تمام سطوح به دلیل تداوم وخامت اوضاع امنیتی و نظامی در منطقه، ضررهای زیادی را متحمل خواهد شد. علاوه بر همه اینها، در صورت وقوع یک جنگ منطقه‌ای یا هرگونه برخوردی میان اسرائیل و ایران، ممکن است مصر در خط آتش قرار گیرد. بنابراین، با توجه به این بحران‌ها، مصر و ایران راه «همکاری مستقیم» را بر «تقابل» یا «رابطه از طریق واسطه‌ها» ترجیح می‌دهند. این دو کشور می‌توانند نقش «توازن‌ساز» یا «بالانس‌کننده» در منطقه داشته باشند.
«خلیل العنانی» معتقد است مصر و ایران هر کدام دلایل خاص خود را برای بهبود روابط دوجانبه دارند. برای قاهره، پیگیری بهبود روابط با تهران اهمیت قابل توجهی دارد، زیرا می‌تواند چندین منافع حیاتی برای مصر به دست آورد. مهم‌ترین آنها نیاز به حفاظت از آبراه حیاتی کانال سوئز و تضمین عبور امن کشتی‌ها از تنگه باب‌المندب است که تحت تاثیر حملات حوثی‌ها در یمن قرار گرفته است. علاوه بر این، قاهره به دنبال تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و راهبردی با تهران در موضوعات مختلف از جمله سوریه، عراق، یمن و فلسطین است. به عنوان مثال، تمایل مصر برای کاهش تنش‌ها در نوار غزه، با توجه به روابط نزدیک ایران با چندین گروه فلسطینی، به‌ویژه حماس و جهاد اسلامی فلسطین، انگیزه برجسته‌ای برای تلاش به منظور برقراری روابط نزدیک‌تر با تهران است. قاهره مشتاق حفظ ثبات در نوار و اجتناب از تشدید تنش نظامی با اسرائیل است. علاوه بر این، مصر نقش مهمی در روند آشتی فلسطین ایفا می‌کند، که ارتباط با ایران را برای دستیابی به ثبات در غزه ضروری می‌کند.
برای تهران، بازگرداندن و عادی‌سازی روابط با مصر دارای مزایای بسیار زیادی است. اول، تلاش‌های انزوایی را که ایالات‌متحده و اسرائیل در تلاش برای تحمیل بر این کشور بوده‌اند خنثی می‌کند. تل‌آویو فعالانه برای ایجاد یک اتحاد منطقه‌ای علیه تهران، با مشارکت برخی از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، کار می‌کند. بنابراین، همگرایی میان مصر و ایران چالشی مهم برای این تلاش‌های اسرائیل ایجاد می‌کند. دوم، بهبود روابط با مصر، حضور منطقه‌ای ایران را تقویت می‌کند و از منافع استراتژیک ایران در منطقه عربی محافظت می‌کند، به‌ویژه اگر روابط قاهره و تهران عمیق‌تر شود. این امر همچنین به کاهش تنش‌های ایران با کشورهای عرب خلیج‌فارس کمک می‌کند، زیرا مصر به عنوان متحد این کشورها موقعیتی حیاتی دارد. علاوه بر این، برقراری یک رابطه عادی با مصر راه را برای افزایش همکاری‌های اقتصادی و دسترسی به بازار وسیع مصر که پتانسیل قابل توجهی برای محصولات ایرانی دارد، هموار می‌کند. این به نوبه خود سبب افزایش بازده مالی برای تهران و کمک به کاهش بحران اقتصادی آن می‌شود.
سوم) خوش‌بینی محتاطانه
اصلاح روابط مصر و ایران ایده جدیدی نیست. تلاش‌های مشابهی در طول سه دهه گذشته انجام شده که با موفقیت همراه نبوده است. با این حال، آنچه این تلاش را متمایز می‌کند دو عامل است: «سطح تلاش انجام‌شده در سال‌های اخیر» و «تغییر پویایی منطقه‌ای و جهانی». در تلاش‌های قبلی، هیچ گام عملی مشخصی میان دو کشور برداشته نشد بلکه فقط اظهارات امیدوارکننده‌ای از هر طرف وجود داشت که تمایل به بهبود روابط را نشان می‌داد. با این حال، این‌بار تلاش‌های فوق‌العاده‌ای در سال‌های اخیر از سوی عراق و عمان برای تسهیل گفت‌وگوهای مستقیم و نزدیک کردن طرفین صورت گرفت.
با توجه به تاثیر پویایی‌های منطقه‌ای و جهانی، عادی‌سازی روابط بین عربستان سعودی و ایران تاثیرات دومینووار در سراسر منطقه داشته است و فضای خوش‌بینی برای تنش‌زدایی ایجاد کرده که در دهه گذشته دیده نشده است. نگرش غالب در منطقه این است که اگر عربستان و ایران به‌رغم تنش‌هایشان توانسته‌اند به مسائل خود رسیدگی و روابط خود را عادی کنند، پس چرا برای رسیدن به نتیجه مشابه با سایر کشورها مثل مصر تلاش نکنیم؟ علاوه بر این، عادی‌سازی بین عربستان سعودی و ایران هرگونه وتوی احتمالی- واقعی یا خیالی- را از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس در مورد تصمیم رژیم سیسی برای عادی‌سازی روابط با تهران حذف می‌کند. در واقع، سیسی به‌طور بالقوه می‌تواند از این تحول به عنوان بهانه‌ای برای توجیه عادی‌سازی روابط با ایران استفاده کند. در مقیاس جهانی، جنگ جاری در اوکراین و افزایش نفوذ چین در خاورمیانه و شمال آفریقا تاثیر قابل توجهی بر پویایی منطقه داشته است و می‌تواند مصر و ایران را بیش از هر زمان دیگری به عادی‌سازی روابط خود نزدیک کند. هر دو کشور روابط قوی با روسیه و چین دارند که پتانسیل منافع سیاسی، اقتصادی و ژئواستراتژیک قابل توجهی را ارائه می‌دهد. همچنین هر دو کشور از رقابت بین ایالات‌متحده و چین برای پیشبرد برنامه‌های منطقه‌ای خود و پیگیری منافع خود استفاده می‌کنند. مصر در حال تقویت روابط خود با مسکو است، در حالی که ایران از روابط خود با مسکو و پکن برای کاهش تاثیر تحریم‌های آمریکا و اجتناب از انزوا استفاده می‌کند.
چالش‌ها کدام‌اند؟
با وجود این، روند عادی‌سازی روابط مصر و ایران با چالش‌های متعددی مواجه است. نخست، مصر موضع محتاطانه‌ای در قبال نقش و نفوذ منطقه‌ای ایران دارد. مصر همچنان در آرزوی حفظ جایگاه خود به عنوان یک قدرت منطقه‌ای است که ممکن است موجب تنش با دیگر بازیگران منطقه، به‌ویژه ایران و ترکیه شود. دوم، روابط قوی ایران با جناح‌های فلسطینی مانعی بالقوه برای عادی‌سازی روابط با قاهره است. هم مصر و هم ایران ممکن است درگیر جنگ قدرت برای اعمال نفوذ بر این جناح‌ها شوند. چنین رقابتی ممکن است به‌طور بالقوه به تنش و درگیری میان دو طرف منجر شود و روند عادی‌سازی را پیچیده‌تر کند. سوم، یک مانع حیاتی در مواضع متضاد هر دو کشور در رابطه با روابط خود با اسرائیل نهفته است. در حالی که رژیم سیسی در مصر روابط مستحکمی با تل‌آویو دارد، ایران همچنان دشمن اصلی اسرائیل است. این ناهماهنگی نگرانی‌هایی را در مورد توانایی مصر برای ایجاد تعادل موثر بین روابط خود با تهران و تل‌آویو ایجاد می‌کند. علاوه بر این، روابط راهبردی مصر با ایالات‌متحده ممکن است مانع از توانایی این کشور برای توسعه روابط مستحکم با ایران شود. عادی‌سازی روابط بین مصر و ایران پیامدهای مهم منطقه‌ای و جهانی دارد و می‌تواند نظم منطقه‌ای موجود را تغییر دهد.
