سرزمین کودتاهای پیاپی

ژنرال عبدالرحمان چیانی، رئیس گارد ریاست‌جمهوری نیجر، به همراه دیگر اعضای نیروهای مسلح نیجر روز جمعه 28 جولای خود را رئیس دولت انتقالی اعلام کرد. ژنرال چیانی این دولت انتقالی را «شورای ملی حفاظت از میهن» نامید. رهبران و سازمان‌های بین‌المللی از جمله اتحادیه آفریقا و جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا (ECOWAS) این کودتا را به شدت محکوم کردند. روز یکشنبه 30 جولای، رهبران ECOWAS در یک نشست فوق‌العاده گرد هم آمدند و به چیانی و دیگر رهبران کودتا هفت روز مهلت دادند تا از قدرت کناره‌گیری کنند و محمد بازوم، رئیس‌جمهور غیرنظامی نیجر را بازگردانند. این اولتیماتوم همراه با تهدید به استفاده از زور در صورت رعایت نکردن چارچوب زمانی تعیین‌شده بود. در یک اقدام فوری، ECOWAS مرزهای میان نیجر و کشورهای ECOWAS را بست، منطقه پرواز ممنوع برای پروازهای تجاری در داخل و خارج از نیجر ایجاد کرد و دارایی‌های این کشور در بانک‌های مرکزی و بانک‌های تجاری ECOWAS را مسدود کرد. از جمله اقدامات دیگر مسدود کردن دارایی‌های دست‌اندرکاران کودتا و خانواده‌های آنها و همچنین ممنوعیت سفر این افراد به کشورهای عضو بود. بازوم در سال 2021 در اولین انتقال مسالمت‌آمیز قدرت در نیجر طی یک فرآیند دموکراتیک به عنوان رئیس‌جمهور این کشور انتخاب شده بود. جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا، در بیانیه‌ای که روز شنبه منتشر شد از رهبران کودتا خواست تا بازوم را آزاد کنند. به گفته بورل، «بازوم تنها رئیس‌جمهور قانونی نیجر است». در همین حال، اعضای ارتش درگیر در کودتا در یک سخنرانی تلویزیونی روز جمعه نسبت به «عواقب ناشی از مداخله نیروهای خارجی» هشدار دادند. به گزارش فرانس 24، ایالات‌متحده یک پایگاه هوایی در نیجر ساخته و فرانسه حدود 1500 سرباز در این کشور دارد.

مقامات ECOWAS روز یکشنبه مذاکراتی را برای تلاش برای متقاعد کردن چیانی برای بازگرداندن قدرت به بازوم برگزار کردند. بنا بر گزارش‌ها، جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا تحریم‌ها علیه نیجر را به عنوان نوعی اهرم فشار در نظر گرفته است، اما هنوز مشخص نیست این تحریم‌ها چگونه اجرا خواهد شد.

اتحادیه اروپا در حال حاضر کمک‌های مالی و نظامی خود را به دلیل آنچه «حمله غیرقابل قبول به تمامیت نهادهای جمهوریخواه نیجر» خوانده لغو کرده است.

به گزارش الجزیره، اتحادیه اروپا 554 میلیون دلار از بودجه خود را در سال‌های 2021 تا 2024 برای حمایت از آموزش، حکومت‌داری و رشد اقتصادی پایدار در نیجر در نظر گرفته بود. کودتای اخیر پنجمین کودتای نظامی موفق در نیجر از زمان استقلال این کشور از فرانسه در سال 1960 است. یک رشته کودتا طی سه سال گذشته دولت‌های چندین کشور آفریقایی را سرنگون کرده است، اما نیجر به ویژه به دلیل حمایت جنجالی که دولت بازوم از آن برخوردار بود در میان همسایگانش از این وقایع دور بود. اگرچه نیجر مانند بسیاری دیگر از کشورهای غرب آفریقا، از رشد اقتصادی ضعیف و عدم پیشرفت نهادهای دموکراتیک و عمومی رنج می‌برد، دوره تصدی بازوم باعث بهبود در آموزش و سلامت عمومی و همچنین ایجاد چشم‌اندازهای امنیتی و اقتصادی در مقایسه با همسایگانی مانند مالی و بورکینافاسو شد.

کاترین کولونا، وزیر امور خارجه فرانسه، در واکنش به کودتا در نیجر از تصاحب قدرت از سوی چیانی به عنوان «تلاش برای کودتا» یاد کرد و افزود، «ما همه چیز را تمام‌شده نمی‌دانیم، اگر مسوولان به جامعه بین‌المللی گوش دهند هنوز راه‌حلی وجود دارد».

او روز شنبه 29 جولای از طریق توئیتر اعلام کرد که فرانسه به سرعت «همه کمک‌ها برای توسعه و اقدامات مرتبط با بودجه برای نیجر» را به حالت تعلیق درآورده و خواستار آزادی فوری بازوم و بازگرداندن او به قدرت شد. ادعای قدرت چیانی بر این ایده استوار است که دولت بازوم نتوانسته است با افراط‌گرایی خشونت‌آمیز اسلام‌گراها که در دهه گذشته در منطقه گسترش یافته است، مقابله کند. این ادعا باعث کودتا در مناطق دیگر منطقه مانند مالی نیز شده است. رهبران نظامی می‌توانند خود را به عنوان یک جایگزین قوی برای برقراری امنیت در کشورهای بی‌ثبات و درگیر خشونت معرفی کنند. اما در مورد نیجر به ویژه در مورد همسایگانش در منطقه ساحل آفریقا، وضعیت امنیتی در واقع در حال بهبود بود. بر اساس گزارش ماه فوریه مرکز آفریقا برای مطالعات استراتژیک، اکثریت قریب‌به‌اتفاق -90 درصد- از رویدادهای خشونت‌آمیز سال گذشته مربوط به افراط‌گرایی اسلام‌گرا در منطقه ساحل در مالی و بورکینافاسو رخ داده و در حالی که تعداد رویدادهای خشونت‌آمیز در نیجر دو برابر شده و به 214 رسیده است اما تعداد مرگ‌ومیر ناشی از افراط‌گرایی به نصف کاهش یافته است. تقریباً 40 درصد از تمام فعالیت‌های خشونت‌آمیز گروه‌های اسلام‌گرا در آفریقا بیش از هر منطقه دیگری در ساحل رخ می‌دهد.

تزریق بی‌وقفه وحشت

وحشت ایجادشده از طریق اعدام، آدم‌ربایی، تجاوز جنسی و غارت که گروه‌های مختلف مرتکب می‌شوند واقعی و ویرانگر است، اما اگر وضعیت کشورهای مالی و بورکینافاسو را به عنوان مثال در نظر بگیریم، حکومت‌نظامی‌ها فقط خشونت را تشدید می‌کند.

به گزارش الجزیره چیانی روز جمعه در یک سخنرانی تلویزیونی به نیجری‌ها گفت که برای جلوگیری از «نابودی تدریجی و اجتناب‌ناپذیر» این کشور مسوولیت را بر عهده گرفته است، زیرا «رویکرد حفظ امنیت امروز با وجود فداکاری‌های سنگین، امنیت را برای کشور به ارمغان نیاورده است».

در واقع، چیانی در ابتدا از حمایت کامل نیروهای مسلح برخوردار نبود، اما از آن زمان تایید برخی از رهبران نظامی نیجر را به دست آورده است. بلافاصله پس از تسلط چیانی مخالفان کودتا به خیابان آمدند. آنها اصرار داشتند که بازوم به قدرت بازگردد. با این حال این اعتراضات را گارد ریاست‌جمهوری، واحد چیانی با خشونت سرکوب کرد و «اثری تلخ» بر اعتراضات بیشتر غیرنظامیان گذاشت.

جوزف سانی، معاون مرکز آفریقای موسسه صلح ایالات متحده، سال گذشته در مصاحبه‌ای با وکس گفت، در حالی که کودتاها در سراسر جهان و در منطقه ساحل دارای اشتراکات گسترده و خاص هستند، درک تفاوت این رویدادها بسیار مهم است.

سانی در آن زمان گفت: «من از اصطلاح «سرایت» متنفرم، زیرا این یک اصطلاح عمومی است. شما نمی‌توانید گینه را در یک گروه با مالی و بورکینافاسو قرار دهید.» کودتاهای موفق اغلب دارای برخی عناصر مشترک مانند نهادهای دموکراتیک ضعیف، تنش بین ارتش و دولت غیرنظامی، فساد گسترده و بدون مجازات، سابقه کودتا، و دولت‌هایی هستند که قادر به ارائه خدمات لازم نیستند یا نمی‌خواهند این خدمات را ارائه دهند. نیجر مانند سایر کشورهایی که طی سه سال گذشته دستخوش تغییرات غیردموکراتیک در دولت شده‌اند سابقه ارتش‌های سیاسی دارد.

بانی آیودل، استاد علوم سیاسی در دانشگاه ایالتی اکیتی در آدو اکیتی نیجریه، در مصاحبه‌ای به وکس گفت: «تغییرات اخیر در دولت، از طریق کودتا و ضدکودتا، کم‌وبیش بازتابی از گذشته است.»

به گفته وی «وقتی می‌خواهید این شرایط را تغییر دهید بازیگرانی در ارتش وجود خواهند داشت که احساس می‌کنند این موضوع تاثیر منفی بر منافعشان دارد».

دور از صلح

همان‌طور که آیودل به VOX گفت، بعید است که تهدیدهای فرانسه و اتحادیه اروپا بر چیانی و کودتاچیان دیگر اثر بگذارد. «این کار هرگز آنها را منصرف نکرده است. تحریم، ممنوعیت و محکوم کردن آنها با مجازات‌های زیاد کارساز نیست. کشورهای غربی این کار را علیه حکومت‌ نظامی در مالی انجام دادند. آنها این کار را علیه حکومت ‌نظامی در بورکینافاسو هم انجام دادند. بنابراین مطمئن نیستم که این کار موثر باشد.» پاتریس تالون، رئیس‌جمهوری بنین، که  تینوبو، رئیس‌جمهوری نیجریه و رئیس ECOWAS برای ارزیابی وضعیت در نیجر به این کشور اعزام شد، در بیانیه‌ای گفت: «من معتقدم که در صورت لزوم از همه ابزارها برای بازگرداندن نظم قانون اساسی در نیجر استفاده خواهد شد، اما ایده‌آل این است که همه چیز در صلح و هماهنگی اتفاق بیفتد.» عبدالفتو موسی، کمیسر امور سیاسی و امنیت ECOWAS، به Daybreak Africa گفت: «همه گزینه‌ها روی میز است.» به گفته آیودل بر اساس پروتکلی که کشورهای غرب آفریقا آن را امضا کرده‌اند ایجاد تغییراتی که بخشی از قانون اساسی نیست در حکومت یک کشور موجب می‌شود آن کشور دیگر بخشی از بلوک ECOWAS نباشد. «اما ما شاهد بازگشت برخی از این کشورها به یک رژیم نظامی بوده‌ایم و ECOWAS قادر نیست به گونه‌ای پاسخ دهد که بتواند رژیمی دموکراتیک ایجاد کند.» در نهایت، یک جبهه متحد بین‌المللی و اقدام قوی‌تر از سوی ECOWAS، به ویژه رئیس‌جمهور نیجریه، بولا تینوبو، می‌تواند برای نیجر تعیین‌کننده باشد. این کشورهای آفریقایی به ویژه نیجریه هستند که علاقه شدیدی به بازگرداندن حاکمیت غیرنظامی به نیجر دارند. 

نقش روسیه و فرانسه در کودتای نیجر از زمان کودتا

 جنگی لفظی میان ارتش نیجر و غرب درگرفته است. بازوم متحد سرسخت غرب در مبارزه با اسلام‌گرایان بود و همچنین یک شریک اقتصادی قدرتمند برای آنها به شمار می‌آمد.

نیجر میزبان یک پایگاه نظامی فرانسه و هفتمین تولیدکننده بزرگ اورانیوم در جهان است. این سوخت برای انرژی هسته‌ای حیاتی است و یک‌چهارم آن به اروپا، به‌ویژه قدرت استعماری سابق، فرانسه، می‌رود.

از زمانی که ژنرال عبدالرحمان چیانی رئیس‌جمهور را در کودتای 26 جولای سرنگون کرد، رنگ‌های پرچم روسیه ناگهان در خیابان‌ها ظاهر شد. هزاران نفر روز یکشنبه هفته گذشته در تظاهراتی در پایتخت نیجر، نیامی، شرکت کردند و برخی پرچم‌های روسیه را به اهتزاز درآوردند و حتی به سفارت فرانسه حمله کردند. اکنون به نظر می‌رسد «جنبش» ضد فرانسه در سراسر کشور در حال گسترش است.

تاجری که در فاصله 800کیلومتری  در شهر مرکزی زیندر مستقر است و به دلایل امنیتی نخواست نامش را بیاورد در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفت: «من طرفدار روسیه هستم و فرانسه را دوست ندارم. از کودکی با فرانسه مخالف بودم. آنها از تمام ثروت‌های کشور من مانند اورانیوم، بنزین و طلا بهره‌برداری کرده‌اند. مردم نیجر به خاطر فرانسه قادر به خوردن سه وعده غذا در روز نیستند.»

این تاجر گفت که هزاران نفر در تظاهرات روز دوشنبه در زیندر در حمایت از کودتای نظامیان شرکت کرده بودند. او گفت، از یک خیاط محلی خواسته است که موادی به رنگ‌های روسی سفید، آبی و قرمز بگیرد و لباسی برای او درست کند. او پرداخت هزینه آن از سوی گروه‌های طرفدار روسیه را رد کرد. نیجر خانه 4 /24 میلیون نفر است که از هر پنج نفر دو نفر با درآمد کمتر از 15 /2 دلار در روز در فقر شدید زندگی می‌کنند.

زیر فشار اسلام‌گرایان، ارتش‌های کشورهای همسایه نیجر، مالی و بورکینافاسو که مستعمره‌های سابق فرانسه با منافع قابل توجه فرانسه بودند در سال‌های اخیر قدرت را به دست گرفتند و گفتند این کار به مبارزه با جهادی‌ها کمک می‌کند. مانند نیجر، هر دو کشور قبلاً تعداد قابل توجهی از نیروهای فرانسوی داشتند که به آنها کمک می‌کردند، اما با ادامه حملات اسلام‌گرایان، احساسات ضد فرانسوی در سراسر منطقه افزایش یافت و مردم در هر سه کشور شروع به متهم کردن فرانسوی‌ها به عدم انجام اقدامات کافی برای متوقف کردن گروه‌های افراطی کردند. هنگامی که  ‌نظامیان در مالی به قدرت رسیدند از گروه روسی واگنر استقبال کردند، زیرا آنها ابتدا نیروهای فرانسوی را بیرون کردند و سپس هزاران صلح‌بان سازمان ملل را زیر فشار قرار دادند. اگرچه حملات اسلام‌گرایان در مالی ادامه یافته است، حکومت‌ نظامی بورکینافاسو نیز به روسیه نزدیک شده و صدها نیروی فرانسوی را بیرون کرده است. در نیجر، تظاهرات ضد فرانسوی اغلب از سوی دولت بازوم ممنوع شد. زمانی که دولت بازوم با استقرار مجدد نیروهای فرانسه به نیجر پس از دستور خروج از مالی موافقت کرد چندین گروه از جامعه مدنی شروع به اعتراضات ضد فرانسوی در اواسط سال 2022 کردند. نیروی کلیدی در میان آنها جنبش M62 است که در آگوست 2022 از طریق ائتلافی از فعالان، جنبش‌های جامعه مدنی و اتحادیه‌های کارگری تشکیل شد. آنها فراخوان‌هایی را علیه افزایش هزینه‌های زندگی، حکومت‌داری ضعیف و حضور نیروهای فرانسوی رهبری کردند. تظاهرات برنامه‌ریزی‌شده مختلف این گروه از سوی مقامات نیجر ممنوع یا با خشونت سرکوب شد و رهبر آن عبدالله سیدو در آوریل 2023 به اتهام «اخلال در نظم عمومی» به 9 ماه زندان محکوم شد.

به نظر می‌رسد که M62 در پی برکناری بازوم احیا شده است. در اقدامی غیرمعمول، به نقل از تلویزیون دولتی، اعضای این گروه به تظاهرات گسترده در حمایت از حکومت ‌نظامی و همچنین محکوم کردن تحریم‌های رهبران غرب آفریقا به دلیل کودتا پرداختند.

مشخص نیست که آیا این گروه با حکومت ‌نظامی معروف به شورای ملی حفاظت از میهن (CNSP) مرتبط است یا با روسیه. با وجود حمایت بخشی از جامعه مدنی و مردم نیجر از دخالت روسیه در این کشور اما همه حامی روسیه نیستند.

موتاکا، کشاورزی که در زیندر زندگی می‌کند در مصاحبه با بی‌بی‌سی می‌گوید، کودتا برای همه خبر بدی است. «من از ورود روس‌ها به این کشور حمایت نمی‌کنم زیرا آنها همه اروپایی هستند و هیچ‌کس به ما کمک نمی‌کند. من کشورم را دوست دارم و امیدوارم بتوانیم در صلح زندگی کنیم.» به گواه تاریخ حتی رژیم‌های غیرنظامی عمیقاً ناکارآمد بهتر از  نظامیان هستند و حمایت بین‌المللی بیشتری را به دست می‌آورند و در عین حال پایدارتر هستند و خشونت کمتری دارند. اگر بتوان کودتای نیجر را خنثی یا معکوس کرد، یک سیگنال قوی از حمایت از دولت غیرنظامی در آفریقا ارسال می‌کند و به مستقر شدن حکومت‌های دموکراتیک کمک خواهد کرد.