شرکت ارواح
چگونه می‌توان جلوی فرار مالیاتی شرکت‌های جعلی را گرفت؟
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های شرکت‌ها و اشخاص حقیقی که به فعالیت‌های تجاری مشغول هستند، پرداخت مالیات است. طبق قوانین مالیاتی، شرکت‌ها در هر سال مالی، متناسب با درآمد و میزان سود در عملیات‌های مادی محاسبه‌شده از هزینه‌ها و استهلاک دارایی‌ها کسر شده و مبلغی به صورت خالص به عنوان مالیات باید بپردازند. اما وجود مالیات خود باعث کاهش انگیزه تولید و ارائه خدمات از سوی شرکت‌ها و تولیدی‌ها می‌شود. یک حکایت هم در این راستا وجود دارد که به زمان شاه عباس صفوی برمی‌گردد. می‌گویند شاه عباس می‌خواست به فردی هدیه‌ای ببخشد؛ به فرد گفت چیزی از من بخواه و آن فرد هم که به دنبال داشتن درآمدی دائمی بود گفت حکمی به من بده که به وسیله آن بتوانم از کسانی که یک الاغ نر دارند یک درهم و از آنهایی که یک الاغ ماده دارند دو درهم بگیرم. سپس از شاه عباس خواست که در حکم اضافه کند اگر صاحب الاغ دو زن داشت، یک درهم اضافه بدهد و اگر پایش لنگ بود یک درهم اضافه‌تر بدهد؛ شاه عباس پرسید در مورد صاحب الاغ مطلب دیگری نداری، فرد گفت به این حکم اضافه کن اگر اسمش ابوالقاسم بود یک درهم اضافه و اگر یک چشمش نابینا هم بود یک درهم دیگر بدهد. مرد پس از آنکه حکم را گرفت به خیابان شهر رفت و جلوی اولین فرد سوار بر الاغ را گرفت که باید بر اساس حکم شاه یک درهم به او بدهد. مرد به گریه و زاری افتاد که الاغ او یک درهم نمی‌ارزد، وقتی معلوم شد یک چشمش کور است، ضابط گفت یک درهم دیگر هم طبق حکم باید بدهی. او گفت: به من رحم کن، پایم لنگ است و مجبورم با الاغ سفر کنم. مرد گفت باید یک درهم دیگر هم بدهی. عابری که از آن نزدیکی می‌گذشت گفت: به این فرد رحم کن، او خرج دو زنش را می‌دهد. صاحب حکم گفت پس باید پنج درهم بدهد. درگیری‌ها بالا گرفت و توجه مردم دیگر را جلب کرد. آشنایی که از آنجا می‌گذشت به صاحب الاغ گفت ابوالقاسم چه شده است؟ صاحب حکم گفت اسمت که ابوالقاسم است، طبق حکم شاه باید شش درهم بدهی. صاحب الاغ گفت پس بگو این حکم بر ابوالقاسم است و الاغ خود را رها کرد و با پای لنگ فرار کرد. بسیاری از صاحبان کسب‌وکار نیز در مواجهه با مالیات‌ها و عوارض عدیده و هزینه‌های آن، الاغ خود را رها می‌کنند و پا به فرار می‌گذارند. به عبارت دیگر آنها کارگاه، شرکت و کارخانه خود را واگذار می‌کنند و دست از تولید می‌کشند که این در نهایت به ضرر کشور خواهد شد. ولی باید به این نکته توجه داشت که دولت‌ها نیز برای اداره کشور و ارائه خدمات دولتی، برقراری امنیت و تولید و نگهداری از کالاهای عمومی همچون شبکه ریلی راه‌آهن و تیر چراغ برق نیاز به درآمدی دارند که بتوانند از پس هزینه‌های آن بربیایند. از این‌رو، دولت‌ها با آگاهی از این موضوع باید نرخ مالیات را طوری تعیین کنند که هم درآمد مورد نیازشان را تامین کنند و هم فشار زیادی به تولیدکنندگان نیاید که باعث کاهش تولید کشور یا اقدام به تلاش‌های غیرقانونی برای کاهش مالیات خود کنند. در حقیقت می‌توان گفت که تمامی صاحبان مشاغل و شرکت‌ها به دنبال این هستند که مالیات کمتری پرداخت کنند یا با ترفندهای فرار مالیاتی از تخفیف‌های مالیاتی بهره‌مند شوند یا حتی فرار مالیاتی کنند و اقدامات آنها کاملاً به شرایط قانونی کشور و طریقه برخورد قانونگذار با متخطیان بستگی دارد. اگر در ازای پرداخت به موقع مالیات، امکان برخورداری از تخفیف‌های مالیاتی وجود داشته باشد و همچنین در صورت فرار مالیاتی غیرقانونی، مجازات سنگینی گذاشته شود، شرکت‌ها تمایل بیشتری به پرداخت مالیات خواهند داشت و کمتر به فکر اقدامات غیرقانونی می‌افتند. در همین راستا، گروهی از پژوهشگران اقتصادی به بررسی نوعی از فرار مالیاتی پرداختند. پل کاریلو، دیو دونالدسون، دینا پومرانز و مونیکا سینگال در مقاله‌شان که با نام «شرکت‌های جعلی و تقلب مالیاتی» در جولای 2022 در ژورنال NBER به چاپ رسید، به دنبال بررسی ابعاد این نوع فرار مالیاتی و راه‌های مبارزه با آن هستند. در ادامه خلاصه‌ای از این مقاله ارائه می‌شود.
فرار مالیاتی چیست؟
شاید بهتر باشد که در ابتدا تعریفی از فرار مالیاتی ارائه شود. طبق تعریف، به هرگونه تلاش قانونی یا غیرقانونی یک شرکت به منظور طفره رفتن و گریختن از پرداخت مالیات یا کمتر پرداخت کردن آن، به هر شیوه که انجام شود، فرار مالیاتی گفته می‌شود. مثلاً ندادن اطلاعات کافی درباره میزان سود و منفعت شرکت یا دادن اطلاعات غلط درباره میزان ضرر و زیان و هزینه‌های شرکت که باعث اختلال در میزان مالیات محاسبه‌شده برای شرکت می‌شود. فرض کنید شرکتی در سال گذشته نزدیک به دو میلیارد سود کرده است و طبق قانون مالیاتی کشورش، باید به میزان 200 میلیون آن را به عنوان مالیات به دولت واگذار کند. ولی این موضوع خلاف میل شرکت است و می‌خواهد به نحوی این میزان مالیات را کاهش دهد. یکی از روش‌های غیرقانونی فرار مالیاتی که عمدتاً استفاده می‌شود این است که شرکت سعی کند میزان هزینه‌های خود را بیش از حد واقعی نشان دهد تا سودی را که به دولت ابلاغ می‌کند، کمتر اعلام کند و سپس اسناد جعلی برای این هزینه‌های غیرواقعی خود جور کند. روش‌های مرسوم دیگری نیز وجود دارد که در کشورهای در حال توسعه که غالباً سیستم قانونی ضعیف‌تری دارند، برای گول زدن دولت به کار می‌رود. در حال حاضر در ایران نیز فرار مالیاتی در میان شرکت‌ها بسیار رایج است. در حالی که با کاهش درآمدهای نفتی ایران و کسری بودجه، دولت ایران حساب خاصی بر روی درآمدهای مالیاتی باز کرده، بر اساس محاسبات سازمان امور مالیاتی مجموع فرارهای مالیاتی در ایران به ۱۰۰ هزار میلیارد تومان رسیده است که رقم بسیار قابل توجهی است. دیگر کشورهای در حال توسعه نیز وضعیت مشابهی دارند. اغلب این کشورها که در تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز برای کشور، تامین کالاهای عمومی و برقراری برنامه‌های توزیع مجدد درآمد در بین افراد جامعه خود هستند، به طور نامتناسبی به مالیات‌های جمع‌آوری‌شده از شرکت‌ها متکی می‌شوند. اما یک مانع بزرگ و یک بلای گسترده بر این تلاش‌ها در سراسر جهان وجود دارد که به آن شرکت‌های جعلی یا اصطلاحاً شرکت‌های ارواح، گفته می‌شوند.
شرکت‌های جعلی
بررسی پرونده‌های فرار مالیاتی در کشورهای مختلف نشان می‌دهد که مفهوم «شرکت‌های ارواح» (Ghost companies) یکی از معضلات پیش‌روی سیاستگذاران کشورهاست. شرکت‌های ارواح به همراه شرکت‌هایی که با آنها تجارت می‌کنند، متهم به فرار مالیاتی هستند. در دنیای کسب‌وکار شرکت‌هایی وجود دارند که کالاها و خدماتی را از شرکت‌های دیگری به نام «شرکت‌های ارواح» خریداری می‌کنند. برخی از این شرکت‌ها به منظور پرداخت مالیات کمتر با «شرکت‌های ارواح» تجارت می‌کنند. طبق آمارها تجارت با شرکت‌های ارواح، رایج‌ترین شکل فرار مالیاتی است، یعنی از طریق عملیات ساختگی. حال سوالی که پیش می‌آید این است که این شرکت‌های ارواح چگونه به وجود می‌آیند؟
«شرکت‌های ارواح» موجود غالباً در هیچ مرجع دولتی ثبت نمی‌شوند. این شرکت‌ها از اسناد جعلی استفاده می‌کنند و هیچ مالیاتی نمی‌پردازند. نام‌های «شرکت‌های ارواح» اغلب بسیار نزدیک به شرکت‌های موجود هستند که به صورت قانونی کار می‌کنند و تجارت قانونی دارند. این شرکت‌ها ظاهراً قانونی کار می‌کنند یعنی سهامداران آنها اشخاص حقیقی هستند و واقعاً در تاسیس و ثبت شرکت، مقامات نیز شرکت می‌کنند و برای دفتر مرکزی جاهایی اجاره می‌کنند و حساب بانکی دارند و فاکتور صادر می‌کنند و مجوز دارند. در ابتدا، برخی از این «شرکت‌های ارواح» به صورت قانونی کار می‌کنند اما به مرور زمان بدهی‌های آنها باعث می‌شود که به سمت اقتصاد زیرزمینی کشیده شوند. این موضوع در کشور ما هم بسیار به چشم می‌خورد. فسادهای عجیب و غریب در ایران با هویت جعلی بارها و بارها رسانه‌ای شده است؛ از کسانی که گفته می‌شد رانندگان و سربازان بانک مرکزی بوده‌اند و نامشان در فهرست بزرگ‌ترین اختلاسگران ایران به چشم می‌خورد تا زنان روستایی که پورشه وارد می‌کنند یا کارتن‌خواب‌هایی که صادرات میلیارددلاری دارند. حساب‌های اجاره‌ای، کارت ملی اجاره‌ای، کارت بازرگانی اجاره‌ای و حساب اینترنتی اجاره‌ای، مدت‌هاست که در رسانه‌های ایران خبرسازی می‌کند. همه اینها می‌تواند نمونه‌ای از فعالیت‌های ساختگی باشد که به وسیله آن فرارهای مالیاتی و اختلاس‌های کلان صورت می‌گیرد. در همین راستا، مقاله حاضر به دنبال پاسخ به برخی سوالات مرتبط با این موضوع است. سوالاتی نظیر، فرار شرکت‌های ارواح چقدر گسترده و از نظر کمی به چه میزان مهم است؟ کدام نوع از شرکت‌ها و صاحبان شرکت با شرکت‌های ارواح معامله می‌کنند؟ چگونه شرکت‌ها از معاملات ارواح برای شرکت در فرار مالیاتی استفاده می‌کنند؟ و چگونه مقامات مالیاتی می‌توانند با این شکل از فرار مبارزه کنند؟
یافته‌های پژوهش
پدیده فرار مالیاتی از طریق شرکت‌های ارواح چالش بزرگی را برای ایجاد ظرفیت دولت در کشورهای در حال توسعه به وجود آورده است. شرکت‌های ارواح از محدودیت‌های لجستیک در بررسی متقابل اطلاعات به‌طور کامل استفاده می‌کنند که باعث می‌شود مکانیسم‌های خوداجرایی مالیات بر ارزش افزوده گزارش‌شده را تضعیف کنند. در حالی که استفاده از بررسی‌های مقطعی اطلاعات می‌تواند مغایرت‌ها را آشکار کند و به مقامات مالیاتی امکان دهد تا شرکت‌های ارواح بالقوه را شناسایی کنند. از این‌رو، در این مقاله راه‌حل اقتصادی منحصربه‌فردی مربوط به مساله شرکت‌های ارواح و میزان مداخلات دولت برای جبران درآمدهای مالیاتی که به دلیل فرار مالیاتی شرکت‌های ارواح از دست رفته است، ارائه می‌شود. زمینه تجربی این مقاله اکوادور است، جایی که می‌توان مشتریان و معاملات شرکت‌های ارواح را با ترکیب داده‌های مالیاتی سطح تراکنش شرکت‌به‌شرکت با نمونه‌ای از بیش از 800 شرکت که توسط مقامات مالیاتی به عنوان ارواح شناسایی شده‌اند، بررسی کرد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که رقم فرارهای مالیاتی از طریق مراوده با شرکت‌های ارواح بسیار بزرگ و از نظر کمی قابل توجه است. مشتریان این شرکت‌ها به شرکت‌های کوچک و نیمه‌رسمی محدود نمی‌شوند و اغلب از نظر سطح درآمدی در بالای توزیع درآمد قرار دارند. طبق یافته‌های این مقاله، شرکت‌های بزرگ‌تر احتمال بیشتری دارد که در معاملات با شرکت‌های ارواح شرکت کنند و سهم بیشتری از چنین معاملاتی در کل هزینه‌های کشور دارند. استفاده از اطلاعات در مورد ویژگی‌های معمول مشتریان و معاملات شبح می‌تواند برای کمک به شناسایی شرکت‌های ارواح استفاده شود. با این حال، این سوال باقی می‌ماند که با وجود شناسایی شدن شرکت‌های ارواح، چگونه می‌توان درآمد مالیاتی ازدست‌رفته را جبران کرد. از این‌رو مقاله به دنبال یافتن یک سیاست اجرایی در برابر شرکت‌های ارواح است. تلاش‌های اجرایی که مستقیماً شرکت‌های ارواح را هدف قرار می‌دهند با موانع منحصربه‌فردی روبه‌رو می‌شوند. شرکت‌های ارواح اغلب گذرا هستند، ناپدید می‌شوند و دوباره به عنوان موجودیت‌های جدید ظاهر می‌شوند. برای مقابله با این چالش‌ها، سرویس درآمد داخلی اکوادور (SRI) یک طرح اجرایی نوآورانه را در سال 2016 آغاز کرد که به جای تعقیب ارواح، شرکت‌های مشتری ارواح را هدف قرار داد. اعلان‌ها به بیش از 1500 شرکت ارسال و به آنها اطلاع داده شد که SRI معاملات ارواح را در اظهارنامه‌های مالیاتی ثبت‌شده قبلی شناسایی کرده است و ملزم به ارائه اظهارنامه‌های اصلاح‌شده برای حذف این کسورات هستند. نتایج این مقاله درباره مورد هدف قرار دادن مشتریان شرکت‌های ارواح نشان می‌دهد که مداخلات در این زمینه بسیار موفقیت‌آمیز بود و این سیاست به افزایش کلی مالیات بر درآمد 6 /20 میلیون دلار در عرض سه ماه منجر شد، به‌رغم آنکه بخش بزرگی از شرکت‌ها حتی به اخطارهایی که به آنها داده شد، پاسخ ندادند. علاوه بر این نویسندگان این مقاله دریافتند که افزایش مالیات اضافی بیشتر متعلق به شرکت‌های با درآمد بالا بود. به عنوان مثال، میزان مالیات اضافی گزارش‌شده نشان می‌دهد که این میزان برای یک درصد بالای توزیع درآمد، 170 برابر 80 درصد پایین توزیع درآمد است.
